Odyseja Homera
Dlaczego to ważne dzieło?
- Drugi z kolei epos w naszej kulturze – jest jeszcze barwniejszą niż Iliada opowieścią o przygodach antycznego bohatera Odyseusza.
- Iliada była eposem, w którym wojna, walka, honor rycerza odgrywały pierwszoplanową rolę. Odyseja skupia się na człowieku – mocy ludzkiego rozumu, sile, jaką jest inteligencja. Odyseusz jest reprezentantem człowieka, buntuje się przeciw nakazom bogów czy losu, chce sam decydować o sobie.
- W późniejszej kulturze postać i czyny Odyseusza odegrały dużą rolę – Odys stał się bohaterem wzorcowym, jego przygody inspirowały pisarzy i poetów. Osoba i przygody Odyseusza wiążą w całość wiele opowieści i legend z różnych źródeł, z folkloru różnych kultur. Epos wypełniają niezwykłe wytwory ludzkiej wyobraźni, baśniowe domysły na temat istot zamieszkujących nieznane tereny.
- Odyseja wyraża odwieczną, ludzką tęsknotę za penetracją nieznanych przestrzeni, odkrywaniem nowych lądów. Jest w Odysei to marzenie, które popchnęło renesansowych żeglarzy do odkryć geograficznych, to samo, które nie daje spokoju współczesnym, gdy myślą o tajnikach kosmosu – tak samo zapełniają kosmiczne sfery istotami ze swojej wyobraźni. Jest tu więc tęsknota za poznaniem – ale i lęk przed nieznanym.
Gatunek literacki
Odyseja, podobnie jak Iliada, jest eposem.
Cechy eposu
- Jest to utwór epicki mający fabułę, przedstawiający wydarzenia, choć pisany wierszem.
- Opowiada o heroicznej przeszłości, bogach i bohaterach.
- Świat przedstawiony jest z pewnego dystansu czasowego.
- Realizm współistnieje z fantastyką.
- Światy bogów i ludzi przenikają się. Bogowie mają cechy śmiertelników, ludzie obdarzeni są przymiotami bogów; niektóre postacie znajdują się pod specjalną opieką niektórych bóstw.
- Styl narracji jest wysoki, podniosły, występuje wiele powtórzeń, wyolbrzymień.
- Typowe dla eposu środki stylistyczne to hiperbola (wyolbrzymienie), stałe epitety (np. przemyślny Odys) i rozbudowane porównania, tzw. porównania homeryckie.
- Częstym zabiegiem jest retardacja, która polega na opóźnianiu akcji i budowaniu napięcia poprzez wprowadzenie opowiadań postaci do utworów.
- Specyficzna jest konstrukcja eposu. Zawsze rozpoczyna go inwokacja – rozbudowana apostrofa np. do muz. W Odysei:
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził i w tułaczce swojej
Siła różnych miast widział, poznał tylu ludów
Zwyczaje, a co przygód doświadczył i trudów!
Kompozycja Odysei
Epos podzielony jest na 24 pieśni. I składa się z 12 160 wersów. Kompozycję Odysei uważa się za kunsztowną, kunsztowniejszą niż budowa Iliady.
Mamy tu po raz pierwszy do czynienia z kompozycją ramową – w narrację wpleciona zostaje opowieść bohatera, który referuje swoje losy.
To przykład pierwszego takiego utworu, w którym losy bohatera zostają opowiedziane w pierwszej osobie, przez samą postać, a nie tylko przez narratora.
Akcja obejmuje 40 dni i można podzielić ją na 6 części. Pieśni I–IV to Telemachia, czyli opowieść o wyprawie Telemacha, syna Odysa, który chciał zasięgnąć informacji o losach ojca; pieśni V–VIII opisują pobyt Odysa u Feaków; IX–XII opowieści o przygodach przedstawione na dworze władcy Alkinoosa; XIII–XVI przedstawiają pobyt Odysa na Itace. XVII–XX– nierozpoznanie Odysa we własnym domu, zaś pieśni XXI–XXIV to rzeź zalotników i zakończenie. Część trzecia utworu (pieśni XIII–XVI) przerywa ciągłość narracji odautorskiej i stanowi opowieść Odysa.
Przypuszcza się, że, być może, najsłabsza, pierwsza część utworu Telemachia, niezbyt ważna dla treści, była osobnym utworem, później dodanym przez autora do Odysei.
Przesłanie
- Wędrówka Odyseusza ma inny, głębszy wymiar – jest pierwszą w literaturze metaforą ludzkiego losu – podążania z portu narodzin do portu śmierci. Pierwszą, ale nie ostatnią…
- Odyseusz uosabia ponadczasowe zmagania człowieka z losem, bóstwami i siłami natury.
- Epos jest dziełem o ludzkiej naturze. Podobnie jak niejedna baśń, która piętrzy trudności i zakazy w drodze do upragnionego celu. Oto człowiek jest dzielny, potrafi być chytry i podstępny, potrafi okiełznać naturę, nawet dać radę bogom. Natura ludzka to: odwaga, ciekawość ponad wszystko, pragnienie nieśmiertelności, pożądanie, chciwość, egoizm.
- Znajdziesz w eposie archetypy: bunt człowieka wobec losu, miłość, pożądanie przygód, pragnienie poznania i zdobycia świata.
Czas akcji:
Mamy w poemacie dwa czasy.
- Pierwszy czas to trochę więcej niż miesiąc (jesienią) – od narady bogów i wizyty Ateny pod postacią Mentesa u Telemacha, przez wizytę u Feaków, do ostatnich wydarzeń na Itace po powrocie Odysa.
- Drugi czas to dziesięć lat przygód Odysa, od zburzenia Troi aż po powrót do rodzinnego kraju.
W jaki sposób Homer połączył oba czasy?
Zaczął utwór od ostatnich tygodni 10-letniej tułaczki Odysa. O wcześniejszych latach wędrówki czytelnik dowiaduje się już albo od wszystkowiedzącego narratora, albo od samego bohatera.
Fabuła:
Odyseja to oparta na elementach baśniowych opowieść o trwającej dziesięć lat tułaczce Odyseusza wracającego spod Troi do rodzinnej Itaki. Akcja Odysei rozgrywa się w ciągu czterdziestu dni; rozpoczyna ją opis narady bogów nad dalszymi losami tułającego się Odysa, który tymczasem przebywa u nimfy Kalipso, a kończy zawarcie przymierza między Odysem a rodzinami zalotników Penelopy wymordowanych przez niego po powrocie do Itaki. Dzieje przygód poprzedzających pobyt u nimfy opowiada Odyseusz na dworze króla Alkinoosa, władcy Feaków. Mamy tu więc do czynienia z retrospekcją.
Fabuła to ciąg wszystkich zdarzeń, o których mowa w utworze. Są to:
- Narada bogów, którzy postanawiają położyć kres tułaczce Odysa.
- Podróż Telemacha w poszukiwaniu zaginionego ojca.
- Opowieść o przygodach Odysa w czasie wędrówki z wyspy Ogigii, gdzie siedem lat był więziony przez nimfę Kalipso, do wyspy Feaków.
- Relacja Odysa (pierwszoosobowa narracja!) o wcześniejszych przygodach.
- Przybycie Odysa na Itakę w charakterze żebraka.
- Pobyt Odysa w domu.
- Zemsta na zalotnikach.
Uporządkowanie przygód Odyseusza
Przed zdobyciem Troi
- Odkrywa Achillesa, ukrytego przez Tetydę wśród dwórek.
- Przewodzi poselstwu usiłującemu wymóc na Trojanach oddanie Heleny Trojańskiej (wątek wykorzystany przez Jana Kochanowskiego w Odprawie posłów greckich).
- Zdobywa Troję, wprowadzając do miasta posąg drewnianego konia z ukrytymi w środku żołnierzami.
Po wojnie (treść Odysei)
- Odwiedza przylądek Libijski Lotofagów – tu mieszkańcy częstują przybyszy lotosem, czyli owocem, powodującym zapomnienie o ojczyźnie. Kilku towarzyszy Odysa kosztuje specjału, lecz wódz siłą odciąga ich na okręty, sam odmawia poczęstunku narkotycznym kwiatem.
- Wywodzi w pole wielkiego, silnego cyklopa – ludożercę Polifema – i oślepia go, budząc tym gniew jego ojca, samego Posejdona.
- Od Eola, władcy wiatrów, dostaje worek z zamkniętymi w nim przeciwnymi wiatrami, ale towarzysze Odyseusza rozwiązują go, gdy widać już dymy domów Itaki – i wiatry gnają ich znowu do wyspy Eola.
- Po walce z Lajstrygonami pozostaje z jednym tylko okrętem i na nim dociera do wyspy czarodziejki Kirke, która jego zwiadowców zamienia w wieprze, lecz, zmuszona do tego przez Odyseusza, przywraca im ludzką postać.
- Za namową Kirke schodzi do Hadesu, by zapytać o swoją przyszłość zmarłego wieszczka Terezjasza.
- Udaje mu się przepłynąć koło syren i usłyszeć ich śpiew.
- Przepływa cieśninę między dwoma potworami morskimi, Scyllą i Charybdą.
- Na wyspie Trinakii jego towarzysze zabijają kilka sztuk bydła ze świętego stada Heliosa, za co Zeus karze ich, gromem zatapiając statek wraz z załogą.
- Uratowany jako jedyny, na desce z okrętu dopływa na wyspę Ogigię, gdzie spędza siedem lat u nimfy Kalipso. Piękna nimfa w zamian za pozostanie przy niej ofiarowuje Odysowi nieśmiertelność i wieczną młodość, ale pamięć o Penelopie i ojczyźnie każe mu płynąć dalej.
- Wyrusza na zbitej własnoręcznie tratwie i podczas rozpętanej przez Posejdona burzy wyrzucony zostaje na brzeg wyspy Feaków. Ich władca wyposaża go na dalszą podróż.
- Spotkanie z królewną Nauzykaą, w gościnnym kraju Feaków, którzy odesłali go na brzeg Itaki.
- Nierozpoznany – przebrany za żebraka – przybywa do swego domu i przy pomocy Telemacha oraz wiernego świniopasa Eumajosa, zabija ucztujących tam zalotników Penelopy, od dawna uważanej za wdowę. Daje się rozpoznać żonie i odtąd szczęśliwie rządzi Itaką.
Według jednej z wersji mitu syn Odyseusza i czarodziejki Kirke, Telegonos, wysłany przez matkę na poszukiwanie ojca, w czasie burzy trafia na Itakę. Schwytany przez Odysa i Telemacha, gdy grabi wieśniaków, by zdobyć pożywienie, zabija swego nierozpoznanego ojca włócznią zakończoną kolcem ryby płaszczki. Tak oto miały się spełnić słowa wieszcza Terezjasza, który przepowiedział Odysowi, iż śmierć przyjdzie do niego z morza.
Główny bohater Odysei Homera – Odyseusz
- Zwany też Ulissesem (przez Rzymian) i skrótowo Odysem.
- Król Itaki, mąż Penelopy, wojownik, który nie chciał wyruszać na wojnę, lecz zmuszono go do tego.
Co wiemy o jego wyglądzie?
- Z pewnością nie był brzydalem, skoro boginie i zwykłe śmiertelniczki przepadały za nim, a Kalipso chciała go zatrzymać za wszelką cenę… Był pięknie zbudowanym, walecznym, atletą. W antycznych rzeźbach przedstawiany z reguły z brodą.
- Na wojnie wykazał się cechami pożyteczniejszymi nawet niż wielka waleczność – sprytem, inteligencją i pomysłowością Te cechy charakteru pozwoliły mu pokonać silniejszych od siebie wrogów. Jest wręcz uosobieniem sprytu i przemyślności, które często okazują się bronią skuteczniejszą niż potęga wojskowa.
Cechy charakteru:
- spryt i pomysłowość, rozwaga, sprawiedliwość, podejrzliwość, ostrożność – Odys waży swoje decyzje, nie działa pochopnie. Cechą Odysa jest też zaradność – potrafi zbudować tratwę, jest świetnym żeglarzem, ma refleks i darem wymowy potrafi oczarować kobiety i przekonać rozmówców. Nie jest wierny – ta cecha została przypisana jego żonie. Jest ciekaw świata – świadomie decyduje się na to, by słuchać niebezpiecznego śpiewu syren, chce tego doświadczyć, chce zejść do krainy śmierci. Kocha swoją ojczyznę – wszystkie wysiłki kieruje, by móc powrócić do Itaki. I chyba najważniejsza z cech – Odyseusz umie znaleźć się w każdej sytuacji – potrafi dostosować się do warunków i działać na swoją korzyść.
Typ postaci
- – wódz, kapitan statku, antyczny rycerz, który z równym powodzeniem używa rozumu, jak miecza. Odyseusz jest pierwowzorem bohaterów mocnych, energicznych, zaradnych – działających konkretnie – nie romantycznych idealistów. On wie, czego chce i dąży do swojego celu, jest skuteczny w działaniu. Jest też pierwszym homo viatorem – czyli bohaterem wędrującym.
Jak o tym mówić?
Zacytuj!
Tak zastanawiał się Odyseusz nad uratowaniem siebie i przyjaciół z opresji w jaskini Cyklopa:
Nuż ja łeb sobie łamać, jak tu znaleźć wyjście, By mych druhów i siebie wydobyć z tej toni, A jedna myśl za drugą jak goni, tak goni: Gra o życie. Jakiegoż zażyć tu fortelu? Znalazłem go, i lepszym zdał mi się od wielu.
przełożył Lucjan Siemieński
Wart zauważyć w tym tekście:
- solidarność z towarzyszami podróży,
- gonitwę myśli bohatera,
- cenę, którą jest życie.
Kim właściwie jest bohater?
Większość życia Odyseusza to zdające się nie mieć końca wracanie do ojczyzny. Dziesięć lat jest na wojnie, a kolejnych dziesięć zabiera mu, obfitująca w przygody, podróż do Itaki.
Podróż, wędrówka – symbolizuje życie, ludzki los. A zatem droga to także metafora przemijania. Jesteśmy, istniejemy – bo, jak każdy wędrowiec, zmagamy się z czasem i przestrzenią. Trudno rozstrzygnąć, co ważniejsze: cel, do którego dążymy, czy sama droga.
Uwaga! Dziś słowo „odyseja” ma także znaczenie przenośne: długa, obfitująca w niebezpieczne i niezwykłe przygody, wędrówka.
Z kim można zestawić Odyseusza?
Spryciarze
Jego imię – szczególnie rzymskie: Ulisses – symbolizuje przebiegłość. Kiedy trzeba, ucieka się do podstępu, a nawet kłamie.
Odyseuszowego ducha fortelu odnajdziemy w wielu postaciach literackich. W utworach z różnych epok i różnych krajów.
- Genialnym spryciarzem jest Marchołt, bohater żydowskich opowieści ludowych i średniowiecznej literatury apokryficznej oraz utworu Jana z Koszyczek pt. Rozmowy, które miał Król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym.
- Sancho Pansa z powieści Cervantesa to także wcielenie zdrowego rozsądku.
- Kolejny tego typu bohater to Kubuś Fatalista z utworu Denisa Diderota pt. Kubuś Fatalisa i jego pan.
- O Onufrym Zagłobie jego towarzysze broni z podziwem mówią wprost: to prawdziwy Ulisses!
- Dzielny wojak Józef Szwejk, bohater Przygód dobrego wojaka Szwejka Jaroslava Haška, podobnie jak Odyseusz broni się przed pójściem na wojnę, udając wariata.
Podróżnicy
- Eneasz – główny bohater Eneidy Wergiliusza, uciekinier z płonącej Troi, tułacz, gość królowej Dydony, wreszcie założyciel Rzymu.
- Dante – autor i bohater Boskiej komedii, tułacz po zaświatach: piekle, czyśćcu i raju.
- Don Kichot – bohater powieści Cervantesa, szlachcic XVII wieku. Wyruszył, by walczyć ze złem, w mniemaniu, że jest błędnym rycerzem.
- Robinson Crusoe – najsłynniejszy rozbitek, gospodarz bezludnej wyspy.
- Faust – wędrowiec w czasie i przestrzeni, który za wieczną młodość i możliwość podróży oddał życie diabłu.
- Pielgrzym – bohater i pod-miot liryczny Sonetów krymskich Adama Mickiewicza.
- Leopold Bloom – współczesny Odys z powieści Jamesa Joyce’a – Ulisses. Jego wielka wędrówka trwa osiemnaście godzin, przestrzenią jest Dublin początku wieku XX.
Dlaczego to ważne dzieło?
- Drugi z kolei epos w naszej kulturze – jest jeszcze barwniejszą niż Iliada opowieścią o przygodach antycznego bohatera Odyseusza.
- Iliada była eposem, w którym wojna, walka, honor rycerza odgrywały pierwszoplanową rolę. Odyseja skupia się na człowieku – mocy ludzkiego rozumu, sile, jaką jest inteligencja. Odyseusz jest reprezentantem człowieka, buntuje się przeciw nakazom bogów czy losu, chce sam decydować o sobie.
- W późniejszej kulturze postać i czyny Odyseusza odegrały dużą rolę – Odys stał się bohaterem wzorcowym, jego przygody inspirowały pisarzy i poetów. Osoba i przygody Odyseusza wiążą w całość wiele opowieści i legend z różnych źródeł, z folkloru różnych kultur. Epos wypełniają niezwykłe wytwory ludzkiej wyobraźni, baśniowe domysły na temat istot zamieszkujących nieznane tereny.
- Odyseja wyraża odwieczną, ludzką tęsknotę za penetracją nieznanych przestrzeni, odkrywaniem nowych lądów. Jest w Odysei to marzenie, które popchnęło renesansowych żeglarzy do odkryć geograficznych, to samo, które nie daje spokoju współczesnym, gdy myślą o tajnikach kosmosu – tak samo zapełniają kosmiczne sfery istotami ze swojej wyobraźni. Jest tu więc tęsknota za poznaniem – ale i lęk przed nieznanym.
Co to Telemachia?
Odys miał z Penelopą syna Telemacha. Kiedy główny bohater Odysei wyruszał pod Troję, jego syn był małym dzieckiem. Tymczasem z pierwszych pieśni Odysei dowiadujemy się o wyprawie Telemacha w poszukiwaniu ojca. Ten fragment poematu, opowiadający o podróży Telemacha do Pylos i Sparty, jest nazywany Telemachią.
W ten sposób w Odysei mamy równoległą wędrówkę ojca w drodze powrotnej do domu i syna ruszającego na poszukiwanie ojca.
Uwaga! Mamy tu do czynienia z narracją pierwszoosobową!
Terminy do zapamiętania
- Kwestia homerycka – spór o autorstwo Iliady i Odysei.
- Stałe epitety – to najbardziej skonwencjonalizowana forma epitetu, tworząca stały związek frazeologiczny z określonym wyrazem.
- Inwokacja – wstęp do utworu będący prośbą do bogów i muz o natchnienie i twórcze pomysły, to inaczej rozbudowana apostrofa do sił wyższych zawierająca temat utworu.
- Retrospekcja – przywoływanie z punktu widzenia bohatera zdarzeń wcześniejszych od momentu rozpoczęcia fabuły.
- Heksametr – rodzaj wiersza, w którym każdy wers składa się z sześciu stóp. Stopa to układ sylab długich i krótkich (w języku greckim, który posiada iloczas) lub akcentowanych i nieakcentowanych (na gruncie języka polskiego). W heksametrze występują w określonej przemienności stopy zwane daktylami (´_ _ _), spondejami (´_ ´_) i trochejami (´_ _). Brzmi to wszystko trochę przerażająco, ale tak naprawdę heksametr to prosty schemat (prosty dla tego, kto ma się go nauczyć, ale nie dla autora piszącego heksametrem!).
- Porównania homeryckie – to nic innego jak porównania bardzo długie i rozbudowane, same w sobie stanowiące pewien całościowy obraz albo miniopowiadanie. Przykład:
I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną –
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony –
Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał…
Szczegóły – jeśli czytałeś Iliadę i Odyseję, to wiesz
Kto zrobił tarczę dla Achillesa?
Wykuł ją olimpijski kowal – Hefajstos.
Jakim wydarzeniem kończy się Iliada?
Pogrzebem Hektora.
Jak miała na imię żona Hektora?
Andromacha.
Który z bogów najczęściej wtrąca się w sprawy wojny trojańskiej?
Zeus.
Dlaczego Odyseusz przywiązał się do masztu statku?
Chciał zabezpieczyć się przed nęcącym śpiewem syren, ponieważ obawiał się, że urzekną go swymi głosami (jak i wielu innych żeglarzy), zboczy z kursu i nigdy nie dotrze do domu.
W jaki sposób Penelopa zwodziła zalotników?
Penelopa przyrzekła przyjąć zalotników, gdy tylko uszyje całun śmiertelny dla swojego teścia, ale to, co uszyła w dzień, pruła w nocy. Kiedy zdradziła ją służąca, musiała skończyć robotę, wówczas przyrzekła, że poślubi tego, który napnie łuk Odysa (zrobił to sam Odys w przebraniu żebraka i pozabijał wszystkich zalotników).
Jak nazywał się koń Achillesa?
Ksantos. To koń wyjątkowy, bo potrafił mówić (dar mowy otrzymał od Hery). Ostrzegł Achillesa, że po raz ostatni wywozi go żywym z pola bitwy.
Ile czasu spędził Odys u Kalipso?
Aż siedem lat! Pojawił się na wyspie Ogygii, gdzie mieszkała nimfa, bo tam rozbił się jego okręt. Kalipso obiecała mu nieśmiertelność, jeśli zostanie jej mężem, ale bohater wolał wrócić do domu. Na rozkaz Zeusa zakochana kobieta musiała wyprawić Odysa w dalszą drogę.
Zobacz: