Sonety krymskie Mickiewicz
Sonety krymskie – to swoisty poetycki pamiętnik z podróży, jaką Adam Mickiewicz odbył w 1825 roku. Osiemnaście utworów cyklu to wspaniałe opisy przyrody i zapis przeżyć poety – zachwyconego pięknem przyrody i tęskniącego za ojczyzną wygnańca.
Sonety Krymskie należy traktować jako cykl – łączy je tematyka i osoba bohatera lirycznego.
- Jest nim romantyk, obserwator świata, nie zawsze wypowiada się jako podmiot liryczny, to samotny Pielgrzym, podróżnik, wędrowiec tęskniący za ojczyzną. Taki typ bohatera jest charakterystyczny dla epoki: zarówno samotników, jak i emigrantów – wygnańców z ojczyzny – można znaleźć w romantyzmie bez liku. Pielgrzym jest jednocześnie poetą, a więc w jego postaci Mickiewicz skupił najważniejsze tematy literackie epoki.
- W cyklu pojawia się jeszcze jeden bohater – przewodnik Mirza. Wprowadzenie tej postaci pozwala na ukazanie Pielgrzyma w dodatkowym wymiarze, z innej perspektywy. Mirza potwierdza na przykład wyjątkową uczuciowość swojego towarzysza. Podróż też przestaje być tylko podróżą. Pozwala ona poznać świat, ale też siebie samego oraz znikomość człowieka wobec potęgi przyrody.
Stepy akermańskie
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu…
To pierwszy z cyklu sonetów i najbardziej znany sonet. Pomysł poety polega na porównaniu rozległego stepu do oceanu. Maluje słowami pejzaż bardzo nastrojowy: w pierwszej i drugiej zwrotce dominują odwołania do wzroku, w pozostałych do słuchu – kończy się nasłuchiwaniem głosu z Litwy i smutnym: „Jedźmy, nikt nie woła!”. Poza opisem stepowego pejzażu ważna jest też wszechobecna cisza, która podkreśla samotność poety i jego tęsknotę za ojczyzną.
- Część opisową zajmuje poetycki obraz okolic Akermanu nad Dniestrem. Świat przedstawiony poeta ujmuje w płynnym ruchu – step to suchy ocean, wóz brodzi jak łódź, łąki falują – podróż przypomina rejs po morzu. Noc. Samotność podróżnika wśród ciemności i gwiazd. Z dala lśni jakiś blask. Poeta snuje domysły: czy to jutrzenka, czy blask Dniestru, czy „lampa Akermanu”.
Cóż jest istotą utworu?
Czy poza nastrojowym opisem i porównaniem stepowych traw do morskich fal jest tu coś jeszcze? Jest. Nagły bezruch i cisza – tak wielka, że aż słychać szelest węża w trawie, sznur ciągnących żurawi, kołysanie motyla. Cóż może czuć człowiek zanurzony w takiej symfonii ciszy? Tęsknotę. A zatem poeta wytęża słuch, żeby usłyszeć głos z Litwy. I kończy smutno: „Jedźmy, nikt nie woła!”. To pełne goryczy stwierdzenie podkreśla samotność poety, przypomina nieszczęśliwą miłość, smutny los jego przyjaciół – cisza od strony Litwy oznacza tu także brak buntu i sprzeciwu – pogodzenie się z losem.
Burza
Sonet IV cyklu wprowadza nas w świat zgoła inny niż Stepy akermańskie. Nie ma tu ciszy ani szelestów – jest dynamika i groza burzy. Szaleństwo żywiołu – zdarte żagle, ryk wód, wicher z tryumfem zawył… Można powiedzieć – obraz końca świata. Spotęgowany ruch, dźwięk i lęk. Żywioł znajduje romantyczne uosobienie – oto po grzbietach fal schodzi na pokład „geniusz śmierci” – fantastyczna, pełna mocy postać. Na pokładzie rozmaici ludzie różnie reagują w godzinie śmierci: jedni się modlą, inni płaczą, jeszcze inni się żegnają… Jest też ktoś samotny – wiadomo, poeta romantyczny, odwrócony od innych, nieodczuwający lęku. Jednak nie z powodu odwagi. Jest to nieszczęśnik, który już nie ma sił, nie ma wiary i nie ma nikogo, z kim mógłby się żegnać. Sonet wspaniale obrazuje siłę żywiołu i kruchość człowieka. Ukazuje też, że godzina śmierci jest sprawdzianem ludzkości, lecz nie jest jeszcze najgorszą klęską – stokroć gorsza jest samotność i niechęć do życia.
Ważne jest nie to, co się dzieje na statku, ale stan świadomości, sytuacja emocjonalna bohatera lirycznego, którego samotność jest tak wielka, że nieszczęśnik nawet nie potrafi się modlić.
Bakczysaraj
Sonet VI – trzy pierwsze strofy to realistyczny opis dawnej stolicy chanów krymskich – Bakczysaraju. Coś, co niegdyś tętniło życiem, oznaczało władzę i potęgę – ulega unicestwieniu. Szarańcza skacze po tronach, rośliny wdarły się do pałaców, przyroda wraca na stare swoje siedlisko – słowem ruina, niszczące dzieło czasu, upadek dawnej świetności. Pozostała tylko fontanna w środku haremu, źródło, które wciąż bije. Woda to symbol życia i wiecznego trwania, lecz tu głos jej urąga uznanym przez świat wartościom – źródło pozostało, podczas gdy przeszły miłość, potęga i chwała. Ruina pałacu budzi zadumę obserwatora – refleksję o przemijalności doczesnego świata. Ta myśl, jakby wprost z baroku, stanowi treść czwartej strofy.
Czatyrdah
Sonet XIII wyraża odwieczny okrzyk cierpienia kruchego, wątłego, łatwo zniszczalnego człowieka, który wznosi swoje ręce do tego, co wieczne, monumentalne, niezniszczalne – tu to zwalista góra Czatyrdah. Zrozpaczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry, wylicza swoje ludzkie nieszczęścia: suszę, szarańczę, wojnę – wciąż te same od pokoleń. Lecz Czatyrdah tkwi nieruchomy i obojętny na ludzkie cierpienie. Poeta opisuje go jak człowieka, niemal widoczne są: płaszcz lasu, turban z chmur i nieme, modlitewne zapatrzenie w niebo. Góra – pośrednik między człowiekiem a Bogiem – wciąż milczy. Zbyt słaby głos istoty ludzkiej, sam muzułmanin zbyt drobną jest kruszyną, by wzruszyć głaz. Ostatnie wersy zawierają lęk człowieczy, bolesne pytanie i podejrzenie: czy Bóg jest taki jak jego dzieło Czatyrdah – wielki, potężny i obojętny na ludzkie wołanie?
Wyjątkowość tego sonetu polega na tym, że narratorem lirycznym jest nie Pielgrzym, ale przewodnik Mirza, mieszkaniec Krymu. Posługuje się orientalnym słownictwem, odwołuje do skojarzeń właściwych muzułmaninowi: „o minarecie świata!”, „o gór padyszachu”, „jańczary strachu”, „turban z chmur”.
Ajudah
Sonet XVIII, zamykający cykl – już we wstępie zarysowuje autor typowo romantyczny obraz: oto przed oczami odbiorcy wyrasta wielka góra – Ajudah (góra – niedźwiedź). „Wsparty na Judahu skale” rozmyśla bohater romantyczny. Cóż widzi? Oto spienione fale, podobne do ławic wielorybów, uderzają o podnóże góry. Gdy odbiegają – pozostawiają po sobie muszle, perły i korale. Widok ten wzbudził oryginalną refleksję twórcy: góra Ajudah jest jak serce poety, fale morskie – to namiętności, które je atakują, budząc natchnienie twórcze. Gdy odbiegają – pozostają po nich nieśmiertelne pieśni – czyli skarby takie jak perły i korale. To poetyckie skojarzenie przywołało typowy dla epoki temat – poezji i poety, osamotnionego, lecz nieśmiertelnego dzięki swojej sławie.
Cechy romantyczne w Sonetach krymskich:
- Warto potraktować Sonety krymskie jako cykl. Wówczas od razu zauważymy spoiwo łączące wszystkie utwory – jest nim obecność samotnego podróżnika, który podąża wśród „krymskich cudowności”, rejestruje je i snuje refleksje. Nawet gdy nie ujawnia się bezpośrednio – to jego oczami obserwujemy modlitwę muezina i ślady dawnej świetności Bakczysaraju, to on siedzi „wsparty na Judahu skale”, to on samotny obserwuje spienione w czasie burzy morze. Samotny, romantyczny, pełen tęsknot i bólu, wrażliwy – to indywidualna, romantyczna jednostka, można rzec bohater romantyczny – ważna cecha literatury romantycznej.
- Orientalizm – zachwyt kulturą i przyrodą Wschodu jest tu więcej niż wyraźny, uderza odbiorcę. Oto nazwy tatarskie: Czatyrdah, Ajudah, Ałuszta, pejzaże Krymu, widok tatarskich budowli, wysmukłych minaretów, głos muzułmańskiej modlitwy. Styl i język sonetów charakteryzuje wschodni przepych (bogactwo metafor i peryfraz).
- Natura – poeta umieścił piękno przyrody naddniestrzańskiej i krymskiej na pierwszym planie. To przede wszystkim natura, tak ważna dla romantyków, jest przyczyną i źródłem przeżyć, refleksji, skojarzeń – czy to step akermański, czy szczyt góry Ajudah, czy spienione fale morza. Opisując orientalną przyrodę, Mickiewicz ocierał się o symbolizm. Potraktowanie Sonetów… jedynie jako pięknego opisu przyrody byłoby uproszczeniem, wyrażają one przede wszystkim prawdę o człowieku, który stanął oko w oko z potęgą natury.
- Tajemniczość, atmosfera grozy lub baśni – pojawia się zależnie od sytuacji. Stepy akermańskie nocą, burza, ruiny pałacu chanów, wzburzone morze, niebosiężne szczyty – to typowo romantyczna, nastrojowa sceneria.
- Wyobraźnia twórcza – czytając sonety, nie oglądamy wiernych fotografii z podróży, rejestru zabytków czy napotkanych ewenementów przyrody. Obserwujemy świat ożywiony i uduchowiony – dzieło wyobraźni poety. Mickiewicz wykracza daleko poza opis – dynamizuje, obdarza refleksją, uczuciem. Przykładem może być Ajudah – nie tylko góra, także serce poety narażone na fale namiętności.
W Sonetach krymskich szukaj
- romantycznego zachwytu potęgą uduchowionej przyrody,
- filozoficznej refleksji nad życiem i światem,
- elementów orientalizmu,
- tematów takich jak: miłość, samotność, poezja, artysta.
Gdybyś analizował wybrany sonet
- Nazwij ten gatunek – to zawsze się liczy.
- Znajdź temat: czy to opis burzy, góry, stepu, morza.
- Postaw sobie dwa zadania:
– po pierwsze – odkryć na czym polega poetyckość opis,
– po drugie – opis zawsze służy do filozoficznej refleksji.
Jakiej? - Ułatw sobie życie: w sonecie pierwsza część (dwie pierwsze strofy) jest opisowa, dwie ostatnie – refleksyjne. Tam szukaj przesłania filozoficznego.
Poetyckie zabiegi
Sonety Mickiewicza są bardzo plastyczne i dynamiczne – poeta operuje dźwiękiem używa:
- onomatopei, czyli wyrazów dźwiękonaśladowczych,
- porównań takich jak lampa Akermanu (o księżycu),
- przeniesienia cech – wóz nurza się i brodzi (jak łódź),
- oksymoronów – suchego przestwór oceanu.
Poetyckie zabiegi zawsze czemuś służą:
- oddaniu piękna krajobrazu,
- budowaniu nastroju,
- refleksji.
Na przykład Ajudah – skalista góra na Krymie jest tematem ostatniego sonetu. Mickiewicz porównał ją do serca poety. Spienione bałwany uderzające o nią to namiętności, które dają twórcze natchnienie, a muszle to perły i korale. Widok morza oglądanego ze skały Ajudah jest punktem wyjścia do refleksji o twórczości poety. Tak jak fale rozbijają się o brzeg i nikną, pozostawiając „muszle, perły i korale” – przeżywane przez twórcę emocje pozostawią ślady w jego utworach.
Zobacz:
Zaprezentuj wybrane Sonety krymskie. W czym upatrujesz ich wartość?
Zaprezentuj wybrane Sonety krymskie. W czym upatrujesz ich wartość?