Orientalizm w Sonetach krymskich Adama Mickiewicza.
Wstęp I
Orientalizm to forma egzotyzmu, zafascynowania kulturami Wschodu, zwaszcza kulturą arabską, perską, hinduską, chińską i japońską. Był on jedną z fascynacji twórców romantyzmu, świetnie widoczną w takich utworach romantyków, np. „Giaur” Byrona, „Arab” Słowackiego czy „Sonety krymskie” Mickiewicza. Podróże na Wschód, chętnie odbywane przez romantyków, były dla nich nie tylko okazją do poznania obcych kultur i podziwiania egzotycznych krajobrazów, lecz przede wszystkim podróżą duchową w głąb siebie, okazją do głębokich przemyśleń – o sobie samym, własnej twórczości i własnym narodzie. Walory poznawcze i edukacyjne były dla nich bardzo istotne. W romantyzmie panowała prawdziwa moda na egzotyczne podróże.
Wstęp II
„Sonety krymskie” powstały po wyprawie Mickiewicza z Odessy na Krym, którą odbył w 1852 r. Jest to cykl osiemnastu utworów, które zawierają opisy przeżyć poety zafascynowanego bogactwem i jednocześnie groźnym charakterem orientalnej przyrody i… czuł się samotny, myślał o ojczyźnie i pragnął do niej wrócić. Sonety te są pochwałą ogromu urody i potęgi natury, innej od polskiej przyrody, lecz dzięki temu fascynującej.
Rozwinięcie
Orientalizm widoczny jest np. w postaci egzotycznego przewodnika „ja” lirycznego – tubylca Mirzy, w orientalnych nazwach geograficznych oraz w ukazywaniu obcej przyrody.
W Stepach akermańskich mamy do czynienia z poetyckim obrazem okolic Akermanu nad Dniestrem. Step został przyrównany do suchego oceanu – tak samo jak ocean szumi i faluje, lecz nie jest to ruch wody, ale traw. Jest to bardzo nastrojowy sonet, opromieniony światłem jutrzenki, blaskiem Dniestru lub „lampą Akermanu” (księżycem?). Ukazane jest tu nie tylko ciche falowanie „suchego oceanu”, lecz również zapadająca nagle cisza, bezruch tak wielki, że słychać szelest węża sunącego po trawie…
Kolejny sonet, Bakczysaraj, zawiera dość dokładny poetycki opis dawnej stolicy chanów krymskich. Bakczysaraj niegdyś tętnił życiem i był potężny – dziś nic już nie zostało z dawnej władzy i potęgi. Rośliny rosną już wewnątrz pałacu, a po komnatach skacze szarańcza. Śladem dawnej świetności jest fontanna pośrodku haremu – to źródło, które wciąż bije. Ruina pałacu skłania nadawcę wypowiedzi do przemyśleń – budzi w nim refleksje o przemijaniu, toposie vanitas.
Sonet Czatyrdah to poetyckie przedstawienie ogromnej, zwalistej góry. Zrozpaczony muzułmanin modli się u stóp Czatyrdahu, wylicza swoje nieszczęścia – suszę, szarańcze, wojnę. To nieszczęścia te same od pokoleń. Lecz monumentalna góra wciąż jest wyniosła, zimna, obojętna na ludzkie cierpienia. Góra – ten pośrednik między Bogiem a człowiekiem – nadal milczy. Głos człowieka jest zbyt słaby. Człowiek wobec niej wydaje się kruchy, bezradny. Czy Bóg jest taki jak jego dzieło – olbrzymi Czatyrdach?
Milczący, wielki, potężny, obojętny na ludzkie wołanie? Wyjątkowy charakter sonetu polega na tym, że „ja” lirycznym nie jest tu, jak w pozostałych sonetach, pielgrzym przebywający z dala od ojczyzny, skazany na rozłąkę z nią, które to „ja” liryczne możemy utożsamiać z Adamem Mickiewiczem, autorem sonetów. Jest nim tubylec Mirza, przewodnik pielgrzyma, mieszkaniec Krymu. W tym sonecie znajdziemy prawdziwe bogactwo elementów orientalnych: nadawcą wypowiedzi jest przedstawiciel obcej kultury, który ma typowy dla tego kręgu, odmienny od naszego punkt widzenia. Jest muzułmaninem. Posługuje się orientalnym słownictwem i odwołuje się do skojarzeń bliskich kulturze orientalnej: „o minarecie świata!”, „jańczary strachu”, „turban z chmur”.
Sonetem zamykającym cykl jest Ajudah, który… trochę kojarzy się ze słynnym obrazem Mickiewicz na Judahu skale, przedstawiającym młodego poetę siedzącego na skale w pozie wyrażającej głęboką zadumę…
Zakończenie
W sonetach powinniśmy zwrócić uwagę na pielgrzyma, który był jednym z ulubionych bohaterów literatury romantyzmu. Symbolizował podróż w głąb siebie, ale i fascynację innymi kulturami, otwartość na świat. Miał też związek z toposem życia jako wędrówki.
Zobacz:
Udowodnij, że orientalizm jest cechą polskiej literatury romantycznej
Zaprezentuj wybrane Sonety krymskie. W czym upatrujesz ich wartość?