Autor
Adam Mickiewicz jest określany jako narodowy wieszcz. Kim jest wieszcz? I dlaczego tego określenia używa się w stosunku do Mickiewicza? Według słownika języka polskiego wieszcz to genialny, natchniony poeta, człowiek przepowiadający przyszłość.
Poezja Mickiewicza
- Oda do młodości
- Ballady i romanse
- Sonety krymskie
- Liryki lozańskie
Inne wiersze, które warto znać, a przynajmniej wiedzieć, że to Mickiewicz jest ich autorem – Do matki Polki, Bajki, Sonety odeskie i wiele innych utworów tego gatunku, np. sonet Do Niemna, Niepewność, Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona i wiele innych.
Tytuły
Zauważ, że tytuły zbiorków i cykli to nazwy gatunków: Ballady i romanse, Sonety krymskie, Oda do młodości. Bardzo interesujące są tytuły poszczególnych sonetów: często są to niezrozumiałe dla nas nazwy i wschodnie określenia. Z lirykami lozańskimi jest taki problem, że nazwa ta jest zwyczajowa, to po prostu określenie dla grupy utworów, a nie tytuł – nie piszemy więc tej nazwy w cudzysłowie ani wielką literą.
Tło epoki
W wierszach naszego wieszcza odnajdziemy wszystkie najważniejsze cechy epoki: gotycyzm, ludowość, orientalizm, tematykę miłosną i kult młodości. Aby zorientować się, o co chodzi tak naprawdę w romantyzmie, warto przeczytać Romantyczność, bo daje ona obraz tego, na czym skupiali swoją uwagę twórcy epoki. Polski romantyzm ma swoją specyfikę, nieco odmienną od europejskiego – na naszym podwórku, z przyczyn polityczno-historycznych, romantyzm zajął się jeszcze sprawą narodową. Ale ten temat realizowany był głównie w większych dziełach, nie będziemy się nim tutaj zajmować.
Konteksty i nawiązania
- Ballady pisali też: Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller, a znacznie później Bolesław Leśmian, Krzysztof Kamil Baczyński, Miron Białoszewski i Stanisław Grochowiak.
- Ważnym bezpośrednim nawiązaniem do Mickiewicza jest wiersz Władysława Broniewskiego Ballady i romanse.
- Do Romantyczności odwołał się Stanisław Wyspiański w Weselu, kiedy do Marysi przychodzi widmo jej zmarłego kochanka – malarza de Levaeux.
- Warto wiedzieć, że oprócz Sonetów krymskich Mickiewicz napisał cykl Sonetów odeskich – to dwadzieścia wierszy o wyraźnie erotycznym charakterze…
Gatunki
Podział na rodzaje i gatunki literackie nie zawsze jest wyraźny, a granice pomiędzy nimi często są nieuchwytne. Niektóre typy prozy czy poezji trudno wtłoczyć w ramy jakiegoś gatunku i przykleić im etykietkę z nazwą. Tak jest np. z utworami, które Mickiewicz napisał w Lozannie. Określa się je po prostu jako liryki.
Oczywiście, liryki lozańskie mają taką budowę dlatego, że autor miał określony zamysł twórczy i natchnienie, a nie dlatego że nie potrafił napisać niczego w konkretnym gatunku. Zresztą, o jego mistrzostwie świadczą cykle sonetów; powszechnie uważa się sonet za najkunsztowniejszy i najtrudniejszy dla poety gatunek.
Sonet to utwór czternastowersowy o rygorystycznej budowie: składa się z dwóch strof czterowersowych (najczęściej o charakterze opisowym) i dwóch trzywersowych (zazwyczaj refleksyjnych). Wśród twórców sonetu byli tacy mistrzowie, jak: Dante, Petrarka, także Szekspir, Kochanowski, Sęp-Szarzyński, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Leopold Staff.
Uwaga! Istnieją dwa podstawowe typy sonetu:
- włoski (składa się z dwóch czterowierszy o okalającym układzie rymów abba abba oraz dwóch trójwierszy rymowanych podwójnie lub potrójnie – cdc dcd lub cde cde)
- francuski (miejsce końcowych trójwierszy zajęła kombinacja dystychu, czyli dwuwiersza i czterowiersza o układzie rymów cc deed lub cddc ee).
Ballada to wierszowana opowieść o niezwykłych często zdarzeniach. Ten gatunek łączy w sobie cechy liryki, epiki i dramatu, jest więc gatunkiem synkretycznym. Jego korzenie sięgają XIII w., ale to romantycy uczynili balladę jednym z najważniejszych gatunków epoki. Charakterystyczne cechy ballady to fragmentaryczna kompozycja i tajemniczy nastrój. Inspiracją dla twórców są często wierzenia ludowe czy wydarzenia historyczne. Sceneria to np. odludne miejsca, las, noc, tajemnicze jezioro, a obok ludzi występują postacie fantastyczne: rusałki, zjawy, upiory. Czyli to, co romantycy lubili najbardziej.
Oda to podstawowy gatunek w poetyce klasycznej mający swój rodowód jeszcze w greckich pieśniach, to pieśń pochwalna, utrzymana w patetycznym stylu, mówiąca o doniosłych wydarzeniach, wybitnej postaci albo wielkiej idei. Oda do młodości Mickiewicza to rozbudowany utwór o charakterze patetycznego manifestu światopoglądowego.
Uporządkuj treści
Oda do młodości – to płomienny liryk zbudowany na zasadzie kontrastu pomiędzy starym, zgnuśniałym światem (oświecenie), a nową, pełną zapału rzeczywistością, należącą do młodych (romantyzm). Cały utwór jest apostrofą i apoteozą młodości i zawiera w sobie cechy poetyki oświeceniowej i romantycznej.
Ballady i romanse zostały wydane w 1822 roku. Tę datę warto zapamiętać, bo została ona uznana za początek polskiego romantyzmu. Najważniejszy utwór z tego zbiorku to:
- Romantyczność – uznana za manifest programowy romantyków. Narrator ballady opowiada o młodej dziewczynie Karusi, która na rynku małego miasteczka zachowuje się jak szalona, wyciąga do kogoś ręce i widzi swojego Jasieńka – zmarłego ukochanego. Zebrany wokół dziewczyny tłum prostych ludzi nie widzi chłopca, ale wierzy dziewczynie, natomiast starzec, reprezentujący człowieka oświecenia, szydzi z całej sytuacji. Kto ma rację? Czy dziewczyna jest po prostu chora psychicznie? Narrator ballady zdradza swoje stanowisko w tej sprawie i całe wydarzenie puentuje słynnymi słowami:
Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Ten dwuwiersz to kwintesencja romantycznej filozofii, według której w poznaniu świata ważniejsze od nauki i wiedzy („szkiełko i oko”) są uczucia i wiara. Warto zwrócić uwagę na motto utworu. Pochodzi z Szekspira, ulubionego twórcy dla wielu romantyków, a brzmi:
Zdaje mi się, że widzę… gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.
Słowa te stanowią dowód, że dla romantyków wyobraźnia i czucie są ważne, a może nawet ważniejsze niż mądrość.
Inne ballady:
- Lilie – to ballada o mężobójstwie. Oto kobieta, której mąż był na wojnie (rzecz dzieje się w czasach Bolesława Śmiałego), nie dochowała mu wierności. Ponieważ obawiała się konsekwencji swojego czynu, zabiła męża, pochowała go i zasiała na grobie lilie. Z wojny wrócili również bracia męża i czekali na niego, a ponieważ się nie doczekali, poprosili Panią o rękę, bo obydwaj się zakochali. Przerażona Pani dręczona strachem i wyrzutami sumienia biega do chatki pustelnika po radę, ale ten ją uspokaja. Aby wybrać jednego spośród braci, Pani prosi ich o uplecenie wieńca: który przyniesie ładniejszy, ten zostanie jej mężem. Ale kiedy Pani dokonała wyboru, w kościele zjawił się duch zamordowanego małżonka i wszystko zapadło się pod ziemię. Morał? – „Nie masz zbrodni bez kary”.
- Rybka – utwór opowiada o sytuacji, jakich wiele. Młody panicz uwiódł biedną dziewczynę, a kiedy ta urodziła dziecko, odwrócił się od niej i poślubił kobietę równego sobie stanu. Nieszczęsna Krysia utopiła się z rozpaczy, a dziecko zostawiła wiernemu słudze. Co wieczór wyłaniała się jednak z jeziora, aby karmić swoje niemowlę. Kiedy pewnego dnia nad jezioro wybrał się panicz z małżonką, ślad po nich zaginął – zniknęli. Zniknęła również Rybka (czyli Krysia). Czyżby dokonała zemsty? Być może, bo nad jeziorem pojawiły się dwa nowe głazy…
- Świteź – ballada opowiada o tajemnicach tytułowego jeziora. Kiedyś na jego miejscu był litewski gród. Kiedy mężczyźni wyruszyli ze zbrojną pomocą Mendogowi, osamotnione kobiety zostały napadnięte. Modlitwy do Boga o ratunek zostały wysłuchane: Bóg zamienił miasto w jezioro, a ludzi w kwiaty i zioła.
- Świtezianka – to ballada o konsekwencjach niewierności. Świtezianka postanowiła sprawdzić wierność ukochanego, który przysięgał jej miłość na wieki, i przybrała postać pięknej dziewicy. Młodzieniec uległ jej i spotkała go za to kara – za złamanie przysięgi został wciągnięty w toń jeziora.
Inne ballady to: Czaty, Powrót taty, To lubię, Trzech budrysów, Pani Twardowska.
Sonety krymskie stanowią swoisty pamiętnik z podróży, jaką Adam Mickiewicz odbył w 1825 roku. Osiemnaście utworów cyklu to wspaniałe opisy przyrody i zapis przeżyć poety – zachwyconego pięknem przyrody i tęskniącego za ojczyzną (Mickiewicz nie mógł wrócić do kraju).
Najbardziej znane utwory cyklu to:
- Stepy akermańskie – sonet oparty jest na rozbudowanym porównaniu stepu do oceanu. Poza opisem stepowego pejzażu ważna jest też wszechobecna cisza, która podkreśla samotność poety i jego tęsknotę za ojczyzną.
- Burza – utwór oddaje dynamikę i grozę burzy ukazanej jak koniec świata. Wśród podróżników na statku: płaczących, modlących się o ocalenie, żegnających się, jest ktoś, kto siedzi sam. To poeta, który jest samotny i nie ma się z kim żegnać.
- Bakczysaraj – tytułowy Bakczysaraj to dawna stolica chanów krymskich. Ruiny potężnego niegdyś pałacu stanowią pretekst do refleksji nad przemijaniem i ulotnością świata.
- Czatyrdah – narratorem lirycznym tego sonetu jest nie Pielgrzym, ale Mirza – mieszkaniec Krymu i przewodnik poety. Czatyrdah to góra, u której podnóża modli się muzułmanin, doświadczony przez życie wieloma nieszczęściami.
- Ajudah – to tytuł ostatniego utworu cyklu i nazwa skalistej góry na Krymie. Serce poety zostało porównane do skały, spienione bałwany uderzające o nią to namiętności, które dają twórcze natchnienie, a muszle, perły i korale zostawiane przez fale to poetyckie utwory.
Liryki lozańskie
To utwory bardzo nastrojowe, sprawiające wrażenie niedokończonych fragmentów myśli i uczuć poety.
- Najważniejszy z tego cyklu to chyba liryk Polały się łzy…, krótkie, zaledwie pięciowersowe podsumowanie życia poety i wyznanie. Wiersz jest uznany za arcydzieło, bo w lapidarnej formie udało się poecie zawrzeć cały życiorys i ogromny ładunek emocjonalny.
- Inne utwory cyklu to Snuć miłość… – piękny erotyk oraz Nad wodą wielką i czystą… – wiersz o poezji. W szkole omawia się często jeszcze Gdy tu mój trup…
Twórczość Mickiewicza a jego biografia
Poszczególne utwory Mickiewicza mają ścisły związek z jego biografią. Warto o tym wiedzieć, a biografii najważniejszego polskiego poety nie wypada nie znać.
- Ballady i romanse to wynik sielskiego dzieciństwa na Litwie, gdzie poznał wiele ludowych podań i legend.
- Sonety krymskie to efekt zesłania poety za działalność filomacką w głąb Rosji.
- Liryki lozańskie powstały, jak się łatwo domyślić, w Lozannie, w Szwajcarii, gdzie Mickiewicz wykładał literaturę łacińską – poeta najwyraźniej przeżywał wówczas kryzys wieku średniego, wiersze mają charakter podsumowania dotychczasowego życia i rozrachunku z przeszłością.
Zobacz: