Władysław Broniewski
Ballady i romanse
„Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha…
To dzień biały, to miasteczko…”
Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha,
po gruzach biega naga, ruda Ryfka,
trzynastoletnie dziecko.
Przejeżdżali grubi Niemcy w grubym tanku.
(Uciekaj, uciekaj Ryfka!)
„Mama pod gruzami, tata w Majdanku…”
Roześmiała się, zakręciła się, znikła.
I przejeżdżał znajomy, dobry łyk z Lubartowa:
„Masz Ryfka, bułkę, żebyś była zdrowa…”
Wzięła, ugryzła, zaświeciła zębami:
„Ja zaniosę tacie i mamie”.
Przejeżdżał chłop, rzucił grosik,
przejeżdżała baba, też dała cosik,
przejeżdżało dużo, dużo luda,
każdy się dziwił, że goła i ruda.
I przejeżdżał bolejący Pan Jezus,
SS-mani go wiedli na męki,
postawili ich oboje pod miedzą,
potem wzięli karabiny do ręki.
„Słuchaj, Jezu, słuchaj, Ryfka, sie Juden,
za koronę cierniową, za te włosy rude,
za to, żeście nadzy, za to, żeśmy winni,
obojeście umrzeć powinni”.
I ozwało się Alleluja w Galilei,
i oboje anieleli po kolei,
potem salwa rozległa się głucha …
„Słuchaj dzieweczko!… Ona nie słucha…”
Na tle epoki
Przyglądając się utworowi w kontekście historycznym, trudno o przykład bardziej wyrazisty – tragedia żydowskiego dziecka, Holocaust, okrucieństwo czasów wojny i okupacji… – oto krąg tematów, w który wkraczamy, czytając wiersz Broniewskiego; tematów przecież podstawowych dla artystów uwikłanych w swój czas historyczny, w koszmar ostatniej wojny.
Sięgnięcie po tradycję romantyczną w tym czasie również stało się czymś naturalnym. Podobna do stanu sprzed lat stu kilkudziesięciu sytuacja historyczna Polski, kraju pod okupacją, spotęgowała w twórczości wpływy romantyczne. Potrzebowano wzorców popularnej liryki patriotycznej, przykładów ofiary i szaleństwa, problematyki winy i kary. Stąd obecność tradycji romantycznej w wielu utworach ostatniej wojny, w poezji Władysława Broniewskiego szczególnie.
Forma utworu – elementy analizy
Ballady i romanse – tytuł wiersza Władysława Broniewskiego sugeruje, że będzie to rodzaj aluzji literackiej. Odwołanie do tradycji romantycznej, do jednego z jej najbardziej rozpoznawalnych znaków, jakim jest cykl ballad Adama Mickiewicza, powinno stać się kluczem do interpretacji utworu.
I rzeczywiście – stylizacja utworu na balladową konwencję jest bardzo wyraźna. Dostrzegamy przecież:
- stroficzną budowę tekstu,
- typowe dla tego gatunku paralelizmy składniowe („Przejeżdżali grubi Niemcy”/ „I przejeżdżał znajomy łyk …”/ „Przejeżdżał chłop, rzucił cosik” itp.),
- anafory („Przejeżdżał chłop…”, „przejeżdżała baba”, „przejeżdżało dużo, dużo luda…” lub „za koronę cierniową”/ „za to, żeście…”).
Dzięki nim autor uzyskuje melodyjność tekstu, buduje epicko-gawędziarski klimat. Bo przecież ballada to zjawisko z pogranicza liryki, epiki i dramatu. Ballada to opowieść, chociaż wierszem napisana. Jest tu narrator, który snuje historię pełną grozy i makabry, jest więc i fabuła niespecjalnie skomplikowana, są charakterystyczne dla ballady ujęcia dialogowe, wtopione w narrację. Wszystkie wyznaczniki gatunku wiersz Broniewskiego wydaje się spełniać.
Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohaterowie
W wierszu Ballady i romanse autor aluzyjnie nawiązuje nie tylko ogólnie do całego cyklu utworów Mickiewicza, ale konkretnie do programowej ballady Romantyczność. Pozostaje nam wskazać te odniesienia i odpowiedzieć na pytanie o przyczynę, dla której poeta sięga po balladową konwencję i motywy z Romantyczności.
Analogie romantyczne
- Tytuł utworu został zaczerpnięty z I tomiku Poezji Adama Mickiewicza z 1822 roku, z cyklu ballad o charakterze programowym, które formowały podstawy nowego wówczas – romantycznego – światopoglądu, osadzonego w ludowych wierzeniach, opartego między innymi na przekonaniu, że „nie ma zbrodni bez kary”.
- Wiersz rozpoczyna się i kończy cytatem z Romantyczności: „Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha…” Cytat ten spina klamrą kompozycyjną materię fabularną utworu.
- Bohaterka – trzynastoletnia Żydówka Ryfka jest, podobnie jak Karusia z Romantyczności, obłąkana.
- Obok motywów realistycznych funkcjonują w wierszu elementy fantastyki („I przejeżdżał bolejący Pan Jezus …”).
- Nastrój grozy, niezwykłości, trwogi, który wywołuje zarówno sceneria przypominająca krajobraz po bitwie (gruzy, zgliszcza), jak i tragedia Ryfki rozstrzelanej wraz z innym więźniem przez Niemców.
- Sytuacja dramatyczna w wierszu, tak jak w Romantyczności skupiona jest na postaci obłąkanej bohaterki i reakcji otoczenia na jej tragedię.
- Historia Ryfki opowiedziana jest językiem typowym dla ballady romantycznej:
- przesyconym zdrobnieniami („dzieweczko”, „miasteczko”),
- gwarą („Przejeżdżał chłop, rzucił grosik ,/ przejeżdżała baba, też dała cosik/ przejeżdżało dużo, dużo luda…”, „I ozwało się…”),
- mową potoczną („Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha…”)
Mimo zamierzonych odniesień do romantyzmu wiersz Broniewskiego różni się w pewnej mierze od tradycyjnej ballady romantycznej.
Zauważ: czas akcji nie jest tu ahistoryczny, jak zazwyczaj w balladzie bywa. Wydarzenia nie dzieją się w „próżni”, lecz w określonej sytuacji – „grubi Niemcy w grubym tanku”, „SS-mani”, „Mama pod gruzami, tata na Majdanku …” – to wszystko znaki konkretnego czasu rozpoznawalne natychmiast, odsyłające do doświadczeń II wojny światowej.
Dlatego tragedia Ryfki uzyskuje zupełnie inny wymiar. Nie jest jak w przypadku Karusi wynikiem działania odgórnych sił czy naturalnych praw, których człowiek ani przeniknąć, ani zrozumieć nie jest w stanie. Bohaterka Mickiewicza nikogo o swój dramat życiowy nie oskarża, bo też oskarżać nie ma kogo. Karusia to uniwersalny symbol samotności i bezradności człowieka wobec losu, wobec uniwersalnych pozaludzkich praw rzeczywistości, na które nie mamy wpływu.Tragedia Ryfki oszalałej po śmierci rodziców jest o tyle inna, że jej sprawcą stał się człowiek. Jest wynikiem okrucieństwa czasu ostatniej wojny. To się wcale nie musiało stać. Winnych można w tym przypadku wskazać.
Uzupełnieniem wizji zagłady staje się w wierszu Broniewskiego motyw więźnia wiezionego na egzekucję przyrównanego do cierpiącego Chrystusa („I przejeżdżał bolejący Pan Jezus,/ SS-mani go wiedli na męki…”) i obraz strachu ludzi, mieszkańców miasteczka świadomych zagrożenia („Uciekaj, uciekaj, Ryfka!”).
Sytuację dramatyczną zamyka obraz rozstrzelania Ryfki i więźnia:
postawili ich oboje pod miedzą
potem wzięli karabiny do ręki…
Śmierć obłąkanej dziewczyny obok więźnia uosabiającego Jezusa przybliża ją do męki Chrystusa, co podkreśla niewinność ofiary, a tym samym symbolizuje okrucieństwo okupacyjnej rzeczywistości, okrucieństwo przewagi oprawców nad biednym, zagubionym żydowskim dzieckiem. Giną zatem niewinni, a oprawcy pozostają bezkarni i cyniczni:
za to żeście nadzy, za to żeśmy winni
obojeście umrzeć powinni
Gdzie zatem miejsce na sprawiedliwość, na charakterystyczne dla ballady przekonanie, że „nie ma zbrodni bez kary”?
Różnice
- Ballada Broniewskiego tym różni się zasadniczo od tradycyjnej ballady romantycznej, że burzy naiwną wiarę romantyków w sprawiedliwość świata, w ponadczasową siłę dobra, w nieuniknioną karę.
- Zbrodnia nie zostaje ukarana, a heroizm nagrodzony.
W ten sposób poeta podejmuje polemikę z naiwnością balladowego przekonania o moralnym porządku świata, które pojawiało się w finale każdej ballady Mickiewiczowskiego cyklu. I narrator w utworze Broniewskiego nie jest tak szczery i naiwny jak „balladowi” opowiadacze w Świteziance czy Liliach. Naznaczony piętnem „czasów pogardy” wie, że w świecie, w którym zbrodniarz odgrywa rolę sędziego, wartości zostały odwrócone i sprawiedliwości być nie może.
Jak interpretować?
- Jeśli analizujesz utwór będący rodzajem aluzji literackiej, musisz sobie odpowiedzieć na pytanie, czemu ta aluzja służy? Czy jest jedynie dekoracją?
- Czy autor poszukuje analogii, by wzmocnić wymowę tego, co chce przekazać?
- Czy aluzja jest po to, by podjąć pewną polemikę z jakąś ideą?
W przypadku wiersza Broniewskiego tytuł Ballady i romanse sugeruje od razu tę trzecią możliwość.
Musisz więc sobie uświadomić, jakie jest główne przesłanie moralne ballad Mickiewicza, a – w trakcie lektury wiersza Broniewskiego – szybko uświadomisz sobie, że autor, ukazując okrucieństwo wojny, prowadzi dyskusję z balladowym „nie masz zbrodni bez kary”.
Możesz zatem rozpocząć pracę od postawienia hipotezy interpretacyjnej, że o polemikę z moralnym przesłaniem ballad w wierszu idzie. Twoja praca przyjmie wówczas konwencję rozprawki. Musisz zebrać argumenty na poparcie swojej tezy, a zatem wskazać w wierszu wszystkie nawiązania do tomiku ballad Mickiewicza zarówno tematyczne, jak i formalne. Powinieneś odpowiedzieć na pytanie, w czym utwór Broniewskiego przypomina balladę romantyczną a czym się od niej różni i co z tej różnicy wynika!
- Wywód myślowy – staraj się, by był spójny i logiczny – powinien być zakończony wnioskiem potwierdzającym postawioną na początku pracy hipotezę o polemicznym charakterze wiersza Władysława Broniewskiego.
- Możesz także przyjąć inną strategię: analizując kolejną formę utworu, specyfikę języka, sytuację liryczną, główne motywy, aluzje do cyklu ballad Mickiewicza, dojść na końcu wywodu myślowego do głównej myśli utworu.
Jak można wykorzystać utwór?
- Obraz rzeczywistości okupacyjnej, holocaust, świat odwróconej moralności, degradacja wartości … – w tym kręgu typowej dla literatury czasów wojny i okupacji problematyki wiersz „Ballady i romanse” na pewno można przywołać.
- Literatura współczesna wobec tradycji romantycznej. Romantyzm – źródło fascynacji, ironii, dyskusji dla współczesnych, różne postawy wobec spuścizny romantyków. Utwór Broniewskiego jest świetnym przykładem polemiki z romantycznym przekonaniem o nieuniknionej sprawiedliwości.
- Konwencja balladowa w literaturze. Ballada romantyczna i jej kontynuacje w literaturze XX wieku. Wybór utworów jest w tym przypadku bogaty: od ballad Mickiewicza przez ballady Leśmiana, Gałczyńskiego, Broniewskiego do tych najbardziej współczesnych: Grochowiaka czy Białoszewskiego.
Uwaga!
Tym dramatyczniejsza, bardziej wstrząsająca jest historia Ryfki, jeśli się na nią spojrzy jako na skutek szalonych, okrutnych pomysłów człowieka zdolnego do największych potworności. Okazuje się, że Mickiewiczowski teatr grozy wraz z obłąkaną Karusią czy strzelcem zaklętym w modrzew za zdradę kochanki (Świtezianka) jest niczym w porównaniu ze spektaklem grozy, jaki potrafi stworzyć człowiek. Co więcej – ten spektakl dzieje się naprawdę, nie w wyobraźni.
Skojarz!
- Do konwencji ballady sięga również Krzysztof Kamil Baczyński w Elegii o… [chłopcu polskim], w której poszczególne motywy tematyczne rozwija w oparciu o charakterystyczny dla ballady paralelny porządek zdań.
- Odmianą ballady współczesnej są też niektóre wiersze Mirona Białoszewskiego, chociażby cykl Ballady peryferyjne, nawiązujący do folkloru przedmieścia.
- Ballada romantyczna doczekała się licznych kontynuacji w literaturze współczesnej. Najbardziej znaną jest chyba Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Poeta nadał wydarzeniom rangę niezwykłą, obronę Westerplatte umiejscowił w świecie pozaziemskim, bohaterów wykreował na męczenników narodowych.
Wierszy podejmujących dyskusję z tradycją romantyczną jest wiele.
- Najbardziej charakterystyczna w tym względzie jest poezja Ernesta Brylla polemizująca z romantycznym kultem bohaterszczyzny, martyrologii, przesadnego uduchowienia. W takich wierszach jak Wciąż o Ikarach głoszą, Lekcja polskiego – Słowacki, Lewiatan przeciwstawia poeta romantycznym wartościom pochwałę zdrowego rozsądku, praktycyzm działania, a nawet spryt i przebiegłość jako metody osiągania celów.
- Romantyczne wzloty i szaleństwa obce też są Stanisławowi Grochowiakowi. W utworze Don Kichot kpił z romantycznych błędnych rycerzy – pięknoduchów, znacznie bardziej podobał mu się pszaśny Sancho Pansa. Za to chętnie sięgał po konwencję balladową, czego przykładem może być właśnie wspomniany wiersz.
Zobacz:
Jak oceniasz miejsce i dorobek twórczy poety Władysława Broniewskiego?