Odyseja
Kto jest autorem Odysei?
Za autora tego dzieła uznaje się Homera.
Kim był Odys?
- Syn Laertesa, króla Itaki. Był jednym z najdzielniejszych – po stronie Greków – bohaterów wojny trojańskiej.
- Cechy bohatera: przebiegłość, spryt, pomysłowość, zaradność, ciekawość świata, energiczność, dzielność, męstwo, odwaga, cierpliwość, wytrwałość, nieugiętość i jednocześnie bezwzględność. Czuł się odpowiedzialny za swych towarzyszy. Jako zwycięzca spod Troi uważał się za wielkiego bohatera, któremu należą się hołd, sława i bogactwa.
Uwaga! W tekstach spotykamy różne formy imienia głównego bohatera: Odyseusz, Odys, łaciński odpowiednik – Ulisses, Ulyxes.
Kiedy powstał utwór?
Około 750 r. p.n.e.
Skąd pochodzi tytuł utworu?
Od imienia głównego bohatera tekstu – Odyseusza.
Na czym polega kwestia homerycka?
To rozpatrywany od lat problem, czy Iliadę i Odyseję napisał jeden człowiek, czy zebrał jedynie dzieła różnych autorów. Nigdy tej kwestii ostatecznie nie rozstrzygnięto, choć dziś raczej przyjmuje się, że napisał ją jeden człowiek, aojda (wędrowny śpiewak), Homer, przedstawiany zwykle jako ślepiec.
Czy Odyseja została napisana wierszem?
Tak, ale wiersz starożytny (antyczny) wyglądał trochę inaczej niż na przykład wiersz polski. Rytmu nie osiągano jak w języku polskim dzięki rymom, lecz dzięki specjalnym zabiegom wykorzystującym różną długość samogłosek. W grece istniały bowiem samogłoski krótkie i długie (w wierszowanych tłumaczeniach polskich różnice w długości samogłosek nie występują, wykorzystuje się natomiast różnice między sylabami akcentowanymi a nieakcentowanymi). Napisane wierszem antyczne eposy tłumaczy się na polski zarówno wierszem (np. przekład Lucjana Siemieńskiego), jak i prozą (np. przekład Jana Parandowskiego).
Jakimi innymi imionami nazywa się Odyseusza?
Odys, Ulisses.
Jaka jest tematyka Odysei?
Utwór opowiada o tułaczce Odyseusza po wojnie trojańskiej. To historia powrotu sprytnego, mądrego, przebiegłego bohatera spod Troi do ukochanej ojczyzny Itaki, do wiernej żony Penelopy i syna Telemacha. Wędrówka ta jest pełna tak niezwykłych przygód, że aż trudno w nie uwierzyć.
Jakim gatunkiem literackim jest Odyseja?
To epos, podobnie jak Iliada.
Jak można opisać cechy eposu?
- To utwór epicki, mający fabułę, ale pisany wierszem.
- Przedstawia wydarzenia z przeszłości z pewnego dystansu czasowego.
- Opowiada o bogach i bohaterach.
- Nieśmiertelni i śmiertelnicy są do siebie podobni – ludzie obdarzeni zostają przymiotami boskimi, a bogowie zachowują się jak ludzie.
- Niektórzy bohaterowie doświadczają szczególnego wsparcia lub opieki poszczególnych bogów.
- Światy bogów i ludzi przenikają się, to znaczy akcja toczy się równolegle w świecie ludzi i bogów, postanowienia i kaprysy mieszkańców Olimpu mają wpływ na życie śmiertelników.
- Świat realistyczny współistnieje z fantastyką, pojawiają dziwne postacie, na przykład syreny, czarodziejki.
- Styl narracji jest wysoki, podniosły, występuje wiele hiperboli (wyolbrzymień). Inną charakterystyczną cechą eposu są rozbudowane porównania, tzw. porównania homeryckie. Równie ważnym środkiem stylistycznym są epitety, często są to epitety stałe, np. gromowładny Zeus, przemyślny Odys.
- Specyficzna jest konstrukcja eposu. Rozpoczyna go inwokacja skierowana do muz lub bóstw.
Jak brzmi inwokacja do Odysei?
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził i w tułaczce swojej
Siła różnych miast widział, poznał tylu ludów
Zwyczaje, a co przygód doświadczył i trudów!
Tłum. Lucjan Siemieński
Możesz znać inwokację w innym brzmieniu, gdyż Odyseję tłumaczyło wielu różnych tłumaczy – wierszem i prozą.
Co możesz powiedzieć o kompozycji Odysei?
Epos jest podzielony na 24 pieśni. Mówi się, że kompozycja Odysei jest kunsztowniejsza niż kompozycja Iliady. Zastosowano tu kompozycję ramową, w której w narrację wpleciona została opowieść bohatera, samodzielnie referującego swe losy. To pierwszy utwór, w którym losy postaci zostają opowiedziane bezpośrednio, w pierwszej osobie, przez nią samą, a nie za pośrednictwem narratora.
Akcja obejmuje 40 dni i można podzielić ją na sześć części.
- Pieśni I-IV to Telemachia, czyli opowieść o wyprawie syna Odysa, Telemacha, w poszukiwaniu ojca.
- Pieśni V-VIII obejmują pobyt Odysa u Feaków.
- Pieśni IX-XII opowiadają o przygodach na dworze władcy Alkinoosa.
- Pieśni XIII-XVI przedstawiają pobyt Odysa na Itace.
- Pieśni XVII-XX ukazują czyny nierozpoznanego Odysa we własnym domu.
- Część XXI-XXIV opisuje rzeź zalotników i stanowi zakończenie.
Który fragment jest napisany z perspektywy bohatera, stanowi jego opowieść?
To pieśni XIII-XVI przerywające ciągłość narracji odautorskiej i stanowiące opowieść Odysa.
Która z części Odysei uchodzi za najsłabszą?
Telemachia, niezbyt ważna dla treści całości, pierwsza część Odysei, w której mowa o tym, jak Telemach szukał informacji o ojcu. Niektórzy badacze sądzą nawet, że fragment ten był oddzielnym utworem i potem został dodany przez autora do dzieła.
W jakim innym utworze, poza Odyseją, występuje Odys?
W Iliadzie Homera opowiadającej o wojnie trojańskiej.
Z jakiego fortelu podczas wojny trojańskiej zasłynął bohater?
Wymyślił konia trojańskiego, dzięki któremu możliwe było zdobycie miasta przez Greków. Ten podstęp polegał na tym, że pod bramami Troi zostawiono figurę konia, w którego brzuchu znajdowali się wojownicy. Trojanie wciągnęli go do miasta, mimo protestów Kasandry. Koń przyniósł mieszkańcom nieszczęście. Ukryci w jego wnętrzu Grecy nocą wyszli i otworzyli bramy wrogim Troi wojskom, które wpuścili do miasta. Był to początek końca wojny. Tak więc fortel Odysa w dużej mierze przyczynił się do zwycięstwa nad Trojanami.
Jakimi cechami odznacza się bohater w Odysei?
Jest mężny i silny, ale także znany ze sprytu i mądrości – przebiegły. Tymi samymi cechami odznaczył się jako bohater Iliady.
Odys kocha bardzo swą żonę i syna i tęskni za ojczyzną, nie pozostaje jednak Penelopie wierny w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, przeżywa na przykład romans z nimfą Kalipso, która zatrzymała go na swej wyspie i kusiła nieśmiertelnością i wieczną młodością.
Jak można opisać treść Odysei?
Zeus rozkazuje zakochanej w Odyseuszu nimfie Kalipso, goszczącej bohatera na swojej wyspie, by zezwoliła podróżnikowi na powrót do ojczyzny. Mija dziesięć lat od końca wojny trojańskiej. Odys buduje tratwę, opuszcza wyspę nimfy i rusza w dalszą podróż. Dociera do krainy Feaków, którym opowiada swą historię (tu zaczyna się opowieść Odyseusza w pierwszej osobie!).
Odyseusz wyruszył spod Troi do domu, do rodzinnej Itaki na dwunastu okrętach. Niestety, burza oddzieliła jego flotę od okrętów Agamemnona i rzuciła go ku trackim wybrzeżom, a potem do kraju Lotofagów. W obu miejscach Odys stracił towarzyszy. Kraj Lotofagów zamieszkiwali ludzie żywiący się kwiatami lotosu, które powodowały utratę pamięci. Bohater ustrzegł się przed nimi, ale jego druhom to się nie udało.
Potem Odyseusz trafił na wyspę Kiklopów (cyklopów). Tam spotkał się z jednookim Polifemem (cyklopem, synem Posejdona). Niektórzy podróżnicy podczas tej przygody zginęli, innym, w tym samemu bohaterowi, udało się zbiec. Opuścili jaskinię Polifema przywiązani do brzuchów baranów. Jednak potwór Polifem rzucił na Odysa klątwę, która utrudniła mu dalszą podróż. Władca Itaki trafił na wyspę Eola, króla wiatrów, który był mu życzliwy i podarował wór złych wiatrów. Odys płynął wreszcie w kierunku rodzinnej ziemi, jednak ciekawscy marynarze rozwiązali wór, co spowodowało uwolnienie złych wiatrów i zawrócenie załogi z okolic Itaki z powrotem do Eolii.
Następnie Odys ze swymi towarzyszami w wyniku tego zawirowania znaleźli się wśród ludożerców na sąsiedniej wyspie, gdzie Lestrygonowie pożarli ludzi z załóg innych okrętów uczestniczących w wyprawie, oprócz tych z okrętu Odysa. Wtedy znękany podróżnik trafił na wyspę czarodziejki Kirke, która poczęstowała gości ziołami zapomnienia. Towarzysze Odyseusza zamienieni zostali w świnie. On sam zdradził żonę Penelopę, narodził mu się wówczas syn, Telegonos. W końcu udało się Odysowi odczarować swych kompanów.
Czekała go jednak kolejna mrożąca krew w żyłach przygoda. Była to wizyta w krainie cieni, w państwie umarłych, Hadesie. Odys udał się tam do Tejrezjasza, by ten wskazał mu drogę do domu. Spotkał tam, prócz niego, także własną zmarłą matkę, co było dla niego ogromnym przeżyciem, a także bohatera spod Troi, Achillesa. Przy okazji w Hadesie bohater dowiedział się, że Penelopa wciąż na niego czeka w ojczystej Itace. Tejrezjasz przepowiedział królowi Itaki, że w końcu do ojczyzny powróci, ale czeka go jeszcze długa droga, w której straci towarzyszy, a także że w domu prócz żony spotka wielu zalotników. Rozprawi się z nimi i dokona zemsty.
Następnie Odys wraz ze swymi towarzyszami udał się w dalszą podróż. Niestety, spotkali w niej syreny, pół kobiety, pół ptaki wabiące ludzi swym śpiewem. Oszołomionych tym śpiewem żeglarzy syreny pożerały, ale podróżnik za radą Kirke kazał żeglarzom pozalepiać uszy woskiem, co uchroniło ich przed niechybną śmiercią. Sam, chcąc wysłuchać kuszącego śpiewu syren, kazał się przywiązać do masztu, co pozwoliło mu i usłyszeć piękny śpiew, i nie zginąć.
Potem podróżnicy natknęli się na Scyllę i Charybdę, dwa potwory siedzące po obu stronach cieśniny. Odys wybrał drogę bliżej Scylli, dzięki czemu ocalał, stracił jednak kilku towarzyszy. Później załoga Odyseusza naraziła się bogu słońca Heliosowi, i wtedy już zginęli wszyscy pozostali kompani króla Itaki, on jednak ocalał – śpiącego odnalazła nimfa Kalipso. Tu kończy się opowieść Odyseusza.
Feakowie, słuchający jej, obsypują go darami i odwożą na Itakę.
Król podstępnie bada teren, nie może bowiem tak po prostu wrócić do domu pełnego adoratorów jego żony. Uchodzi bowiem za zaginionego, a zalotnicy nie dają Penelopie spokoju i nakłaniają ją do wyboru jednego z kandydatów na męża i zawarcia małżeństwa. Odys potajemnie spotyka się z synem Telemachem, który informuje matkę, że jej mąż niedługo przybędzie. Pewnego dnia bohater przybywa w przebraniu żebraka, nierozpoznany przez nikogo prócz wiernego psa. Bierze udział w turnieju dla zalotników, w którym należy wypuścić strzałę z łuku Odysa. Jako jedyny z powodzeniem napina łuk i zwycięża. Dopiero jako zwycięzca ujawnia się żonie i jej konkurentom, zrzuca łachmany i przystępuje do rzezi mężczyzn pragnących zająć jego miejsce.
Jakimi cechami odznaczała się Penelopa?
Była piękna i wierna. Kochała Odysa. Opóźniała moment wyjścia za mąż za któregoś z zalotników.
W jaki sposób Penelopa zwodziła zalotników?
Tkała koszulę grobową, czyli faros, dla ojca Odysa, Laertesa. Twierdziła, że musi go skończyć przed ślubem, bo na wypadek śmierci starego teścia tkanina musi być gotowa. Jej nieprzygotowanie mogłoby spowodować gniew poddanych. Jednakże naprawdę Penelopa w dzień tkała, a nocami pruła swoją robotę. Trwało to trzy lata, ale w czwartym roku rzecz się wydała z powodu niedyskrecji sług.
Czy Penelopa od razu rozpoznała Odysa?
Nie. Rozmawiała z nieznajomym i skarżyła mu się na swe niedole, nie rozpoznając w nim swego małżonka, on zaś przekazywał jej wieści o Odyseuszu.
Czy Odys był wiernym mężem?
I tak, i nie. Nie, w tym sensie, że zdradził Penelopę z Kirke i Kalipso, z Kirke nawet miał syna. Tak, w tym sensie, że zawsze tęsknił za żoną i ojczyzną i wybrał powrót do ukochanej śmiertelnej kobiety, a nie nieśmiertelność u boku nimfy Kalipso, która wiecznie go nią wabiła.
Jakie są przykłady ingerencji bogów w losy Odysa?
Helios na przykład, obrażony przez towarzyszy władcy, spowodował ich śmierć, a Zeus nakazał Kalipso, by pozwoliła Odysowi odpłynąć z jej wyspy do rodzinnej Itaki. Kalipso dowiedziała się o tym za pośrednictwem posłańca bogów, Hermesa.
Dlaczego Odys tak długo tułał się i nie mógł wrócić do domu?
Jego tułaczkę spowodowali nieprzychylni Odysowi bogowie, którzy mszcząc się za zagładę ulubionego miasta Troi (Ilionu) i późniejsze występki Odysa, na przykład oślepienie Polifema, utrudniali jego wędrówkę.
Co obejmuje fabuła?
To ciąg zdarzeń, o których mowa w utworze (nie tylko te fakty, które dzieją się na oczach czytelnika).
Do fabuły Odysei zaliczamy:
- Naradę bogów, którzy postanawiają położyć kres tułaczce Odysa.
- Podróż Telemacha w poszukiwaniu zaginionego ojca.
- Opowieść o przygodach Odysa w czasie wędrówki z wyspy Ogigii, na której przez siedem lat był więziony przez nimfę Kalipso – na wyspę Feaków.
- Pierwszoosobowa (!) relacja Odysa o wcześniejszych przygodach.
- Pojawienie się Odysa na Itace w żebraczym przebraniu.
- Pobyt Odysa w domu.
- Zemsta na zalotnikach.
O jakiej porze roku Odys zjawia się u Feaków i skąd to wiadomo?
Jesienią. Świadczą o tym słowa Alkinoosa: „Teraz (…) noc jest długa, niezmierna, jeszcze nie pora spać, dalej więc opowiadaj nam dziwy”.
Co możesz powiedzieć o czasie akcji Odysei?
Mamy w utworze dwa czasy. Jeden z nich jest mierzony wschodami i zachodami słońca lub określony pewną liczbą minionych dni. Wynosi on trochę więcej niż miesiąc (od narady bogów i wizyty Ateny pod postacią Mentesa u Telemacha, przez wizytę u Feaków, do ostatnich wydarzeń na Itace, po powrocie Odysa).
Drugi czas to dziesięć lat przygód Odysa, od zburzenia Troi aż po powrót do rodzinnego kraju.
Te dwa nurty zlewają się ze sobą: choć właściwa akcja obejmuje tylko trzydzieści parę dni, czytelnik zapamiętuje całą 10-letnią podróż Odysa, całą fabułę.
Co znaczą potocznie słowa i sformułowania: Penelopa, Itaka, odyseja, między Scyllą a Charybdą?
- Penelopa – wierna żona.
- Itaka – symbol wymarzonej ojczyzny.
- Odyseja – wielka wędrówka.
- Między Scyllą a Charybdą – znaczy między jednym zagrożeniem a drugim, sytuacja bez wyjścia.
Dlaczego Odys powrócił do domu? Czy była to tylko jego decyzja?
Pragnienie powrotu
Powrót do domu był wielkim pragnieniem Odysa. Bardzo niechętnie opuścił swój dom, gdzie żyło mu się dostatnio i spokojnie. Odys był królem wyspy Itaki, władcą silnym i szanowanym, miał kochającą żonę i małego synka Telemacha – czy coś więcej potrzebne mu było do szczęścia? Sława – tego jeszcze pragnął. Ale będąc na wojnie, bardzo tęsknił za życiem na Itace i za bliskimi mu osobami. Chciał wrócić do żony, mądrej i pięknej, i syna, którego widział, kiedy ten był jeszcze małym chłopcem. Spędził 10 lat na wojnie i… Biedny Odys nie przypuszczał nawet, że jego powrót będzie trwał też aż 10 lat. Ostatecznie Telemach pomógł ojcu w decydującej krwawej rozprawie z zalotnikami i bohater odzyskał rodzinę i majątek.
Decyzja bogów
W całym eposie bogowie stale się pojawiają, towarzyszą losom bohatera. Kierują jego działaniami, pomagają mu lub szkodzą. Odyseusz ściągnął na siebie gniew bogów i skazany został na 10 lat rozłąki z rodziną. Bogowie przysporzyli mu wielu cierpień, ale ostatecznie zdecydowali, że bohater powróci do syna i wiernie czekającej na niego żony. Odys był wtedy u nimfy Kalipso, która zakochała się w nim i więziła go na swej wyspie przez 7 lat. Nie był tu szczęśliwy: „jak zawsze, siedział na skałach wybrzeża, patrzył na morze niestrudzone i płakał – łzami, jękiem i bólem trawiąc swe serce” (Homer, Odyseja, przekł. Jan Parandowski). Sam Hermes nazwał go najnieszczęśliwszym. To bogowie ulitowali się nad Odysem i pozwolili mu wrócić do domu. Bogowie decydowali bowiem o wszystkim:
Hermesie, jak zawsze jesteś posłem, tak i teraz zanieś nimfie o pięknych warkoczach wyrok nieuchylny o powrocie mężnego Odysa: sam niech płynie bez niczyjej pomocy, ni boskiej, ni ludzkiej, na mocno zbitej tratwie, w trudzie i znoju, aż dwudziestego dnia dotrze do Scherii, szerokoskibej ziemi Feaków, którzy są bliskimi krewnymi bogów. Oni go sercem uczczą jak boga i na okręcie odeślą do ojczyzny (…) Takie jest przeznaczenie: zobaczy on drogie osoby i wróci do ziemi ojców, pod wysoki strop swego domu (Homer, Odyseja, przekł. Jan Parandowski). I tak rzeczywiście się stało.
Czy Odys zawsze pragnął powrócić do domu? Czy bohater był równie wierny jak jego żona? Jakie argumenty przedstawiłby oskarżyciel Odysa, a jakie obrońca?
Oskarżyciel
- Dwukrotnie Odys zapominał o domu. Raz, gdy był na wyspie pięknowłosej Kirke, bogini o ludzkim głosie. Zamieniła ona towarzyszy bohatera w wieprze i uwięziła w swoim domostwie. Odysowi udało się ich uwolnić, dzięki pomocy Hermesa, który dał mu czarodziejskie ziele. Na wyspie Kirke Odys spędził aż rok. Bogini karmiła go najlepszym mięsem i poiła najsłodszym winem, i Odysowi było tak dobrze, że prawie zapomniał o domu. Odys zdradził nawet Penelopę – narodził mu się syn: Telegonos. Ale towarzysze Odysa tęsknili za ojczyzną i rodziną i to oni zaczęli namawiać dowódcę do powrotu.
Bardzo dobrze było też królowi Itaki u Kalipso. Piękna nimfa dbała o niego i spełniała wszystkie jego zachcianki. Na początku zauroczyła króla Itaki, choć z czasem tęsknota za żoną zwyciężyła.
Obrońca
- Czy Odys był wiernym mężem? Oczywiście. Co prawda, dopuścił się dwu zdrad: z Kirke i z Kalipso,ale w każdym przypadku zachodzą okoliczności łagodzące. Nie były to kobiety śmiertelne, ale boginie. Poza tym, w przypadku Kirke Odys zdradził Penelopę, bo chciał odczarować swych towarzyszy. U Kalipso był więźniem i musiał spełniać rozkazy nimfy.
- Po drugie, nie bohater decydował o swoim losie, ale bogowie. To, co się działo, nie zależało tylko od niego.
- Odyseusz odrzucił dwie wielkie pokusy. Pierwsza to pokusa nieśmiertelności – ofiarowana przez Kalipso nagroda za wyrzeczenie się Penelopy na zawsze. Odys dla swej śmiertelnej żony odtrącił boginię i własną nieśmiertelność. A warto zauważyć, że nie był już wtedy zbyt młodym mężczyzną.
Druga to pokusa rozpoczęcia życia na nowo. W końcu Odys, kiedy był u Feaków, jeszcze nie wiedział, czy Penelopa dochowała mu wierności. Mimo tego odrzucił ofertę króla Alkinoosa:
Obyż za sprawą Zeusa, Ateny i Feba
Mąż jak ty, i jakiego właśnie mi potrzeba,
Trafił się dla mej dziewki, i dla mnie za zięcia!
Zostałby zawsze z nami. Ręka jej do wzięcia,
Wiano sute, dom, włości – wszystko wziąłbyś po niej
A córka Alkinoosa, Nauzykaa, była mądra, piękna, od Penelopy młodsza i w Odysie zakochana. Odys pragnął jednak powrócić do domu i do żony, i na tę propozycję nie przystał.
Dlaczego droga powrotna trwała tak długo?
Tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni Odysowi bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta – Troi oraz za późniejsze występki bohatera, przede wszystkim oślepienie Kiklopa – syna Posejdona, władcy mórz. Okaleczony Kiklop modlił się, by Odys zginął albo by jego podróż była długa i ciężka. I tak się stało. Posejdon niejednokrotnie przysporzył Ody-sowi mnóstwo kłopotów. Bohater ciągle musiał wymyślać nowe fortele, by uniknąć kolejnych niebezpieczeństw i wyruszyć w dalszą podróż. Wymagało to nie tylko odwagi, ale i wielkiej siły psychicznej. Co go mobilizowało? Chęć przetrwania, przeżycia, ale i pragnienie ujrzenia żony i syna.
Zobacz: