Autor
Dante Alighieri
Uważany jest za ojca literatury włoskiej i literackiego języka włoskiego. To ktoś tak znany we Włoszech jak u nas Jan Kochanowski i Adam Mickiewicz razem wzięci. Włoscy uczniowie omawiają jego sztandarowy utwór Boska komedia przez długie miesiące i może dlatego, choć drobiazgowo go znają, niekoniecznie lubią.
Dante urodził się w 1265 r. w pięknym, bogatym włoskim mieście, Florencji, rywalizującym o prymat w Toskanii ze Sieną.
To właśnie dzięki niemu dialekt toskański, w którym pisał, czyli odmiana języka włoskiego, nieobowiązująca w całych Włoszech, znacząco wpłynął na włoski język literacki, uznano go bowiem za najpiękniejszy.
Mieszkańcy Florencji mogliby się szczycić, że mieli tak wspaniałego mieszkańca, jak żadne miasto Włoch, gdyby nie jeden niechlubny fakt – wygnali go z miasta. Dante, na swe nieszczęście, zajmował się nie tylko literaturą, ale i polityką. Jako przeciwnik florenckich zwolenników papieża, którzy mieli duże wpływy, został wygnany z ojczyzny, resztę życia spędził w innych miastach północnych Włoch.
Drugim faktem, który mocno zaważył na jego życiu, była niespełniona miłość do mieszkanki Florencji, Beatrycze, która została żoną innego. Opiewał ją w swoim dziele życia pt. Boska komedia, gdzie występuje jako jego przewodniczka po raju, a w całości poświęcił jej mniej znane dzieło Nowe życie.
Poeta zmarł w 1321 r. z dala od Florencji. Został pochowany w Rawennie.
Najważniejsze dzieło życia Dantego: Boska komedia
Rodzaj literacki:
epika (bo mamy do czynienia z tekstem koncentrującym się na zdarzeniach, jest to utwór narracyjny, w którym można odnaleźć narratora i główny wątek, jakim jest wędrówka Dantego po zaświatach).
Gatunek literacki:
poemat o bardzo starannej kompozycji opartej na liczbie trzy: napisany trójwersową strofą o układzie rymów aba bcb cdc – tercyną, podzielony na trzy części, z których każda zawiera trzydzieści trzy pieśni (jest jeszcze pieśń wstępna), każde z królestw w zaświatach obejmuje dziewięć obszarów…
Tytuł
Poeta nadał swemu utworowi tytuł komedia, które w czasach Dantego oznaczało „historię, która dobrze się kończy”. A dlaczego kończy się dobrze? Ponieważ bohater rozpoczyna swą wędrówkę w najbardziej pesymistycznym miejscu – piekle, a kończy w cudownym raju. A historia przedstawia wznoszenie się człowieka z nizin grzechu do wspaniałości stanu łaski, jego rozwój duchowy.
Przymiotnik „boska” dodali już czytelnicy zachwyceni dziełem – to słowo pojawia się w tytule w roku 1555.
Bohaterowie
- Dante – poeta, wędrowiec
- Wergiliusz – przewodnik Dantego po piekle i czyśćcu
- Beatrycze – ukochana poety, przewodniczka po raju
- Święty Bernard z Clairvaux – drugi przewodnik po raju
Narrator: Dante
Czas i miejsce akcji
Podróż Dantego zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, 1300 r. Miejscem akcji I części jest piekło, III – raj.
Plan utworu
- Spotkanie w lesie z trzema zwierzętami (alegoria), spotkanie z Wergiliuszem, który staje się przewodnikiem po zaświatach.
- Podróż do piekła.
- Spotkania z różnymi kategoriami grzeszników cierpiącymi męki.
- Odwiedzenie czyśćca (z Wergiliuszem).
- Wędrówka po raju (z ukochaną Beatrycze).
Zapamiętaj przewodników!
- Po piekle i czyśćcu – Wergiliusz
- Po raju – Beatrycze (i święty Bernard)
Streszczenie utworu
Tekst rozpoczyna się od spotkania trzydziestopięcioletniego Dantego błąkającego się po wielkim lesie z trzema groźnymi zwierzętami: panterą, lwem i wilczycą. Na pomoc przychodzi mu niespodziewanie wielki poeta rzymski, Wergiliusz, postać historyczna, który zabiera go w zaświaty, obiecując być przewodnikiem po piekle i czyśćcu.
W noc przypadającą z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek (to dni szczególne dla chrześcijan związane z odejściem z ziemi i męką Chrystusa) zaczynają wędrówkę. Najpierw przekraczają bramę piekła, na której napis wedle tłumaczenia Adama Mickiewicza brzmi:
Przeze mnie droga w miasto utrapienia;
Przeze mnie droga w wiekuiste męki;
Przeze mnie droga w naród zatracenia;
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu potęga wszechwładna,
Mądrość najwyższa, miłość pierworodna:
Kto wchodzi do mnie, żegna się z nadzieją.
Krajobraz piekła bardzo przypomina pejzaż ziemski. Bohaterowie mijają kolejne kręgi piekielne. Zaczynają od przedpiekla, gdzie znajdują się ludzie obojętni zarówno wobec dobra, jak i zła. Na drugi brzeg przewozi dusze, jak w mitologii, Charon. Już na tym drugim brzegu jest pierwszy krąg piekielny – dla ludzi prawych i szlachetnych, którzy nie poznali wiary chrześcijańskiej, i dla nieochrzczonych dzieci.
W kręgu drugim cierpią rozpustnicy, w trzecim, strzeżonym przez Cerbera (mitologicznego psa z Hadesu), męczeni są grzeszący nieumiarkowaniem w jedzeniu i piciu, czyli mówiąc brzydko, opoje i obżartuchy. Na czwarty krąg skazani są rozrzutni i przywiązani do bogactw, na piąty skłonni do gniewu, dumy, zazdrości i… pesymizmu. Szósty krąg ma formę miasta zamkniętego murami, w którym w płonących grobach(!) męczą się heretycy. W siódmym przebywają ci, co krzywdzili słabszych, samobójcy (zamienieni w drzewa obgryzane przez harpie) i bluźniercy. Krąg ósmy, pełen wysokich dostojników kościelnych niewypełniających swych obowiązków, nierządnic, oszustów, złodziei. Do dziewiątego kręgu wchodzi się przez studnię – w nim cierpią mordercy i zdrajcy, w tym np. Judasz. Dalej jest wejście do czyśćca, Dante idzie wraz z Wergiliuszem przez dziewięć jego pięter. Potem przewodnik go opuszcza, a opiekę przejmują ukochana Beatrycze i święty Bernard doprowadzający poetę przed oblicze Boga.
Słynne cytaty
W życia wędrówce, na połowie czasu,
Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi,
W głębi ciemnego znalazłem się lasu.
To początek poematu, ukazujący sytuację zagubionego poety. Co oznacza owa „połowa czasu”? To połowa życia poety. Bohater-narrator ma trzydzieści pięć lat, a w czasach Dantego siedemdziesiątkę uznawano za górny pułap wieku, jakiego mógł dożyć mężczyzna.
Warto też zapamiętać zakończenie utworu:
Dalej fantazja moja nie nadąży.
A już wtórzyła pragnieniu i woli
Jak koło, które w parze z kołem krąży
Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy.
Wyraża ono niemożność ogarnięcia i nazwania bezkresu miłości przed obliczem Boga.
Odczytanie tej historii
Jest bardzo trudne. Zwłaszcza że język alegorii i symboli już w dużym stopniu jest niezrozumiały dla współczesnego czytelnika.
Warto jednak zapamiętać, że wędrówka Dantego symbolizuje zapewne wędrówkę przez życie i prawdę, że tylko odważna duchowa podróż przez grzech i oczyszczenie prowadzi przed oblicze Boga, na spotkanie z Nim. Człowiek, który wyrzeknie się grzechu, porozumie się z ludźmi i spotka z Bogiem. Bardzo optymistyczne to przesłanie, zgodne ze średniowiecznymi regułami, każące zaklasyfikować na podstawie zakończenia ten, pełen także makabryczności, utwór do grupy komedii, czyli, jakbyśmy dziś powiedzieli, historii z happy endem.
Inspiracje włoskim twórcą
Dzieło Dantego zainspirowało też wielu różnych artystów.
- Zygmunt Krasiński, nasz romantyczny wieszcz, napisał dramat Nie-Boska komedia, który tytułem nawiązuje do poematu Dantego – i pokazuje jako piekło na ziemi – rewolucję.
- Cyprian Kamil Norwid w wierszu Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie nawiązuje z kolei do tragicznej historii florenckiego poety, który ma podwójny grób, gdyż jako wygnaniec nie został początkowo pochowany we Florencji.
- Salvadore Dali, mistrz zafascynowany dziwacznością i potwornością, wykonał ilustracje do Boskiej komedii Dantego.
- Jacek Kaczmarski, nasz współczesny, nie tak dawno zmarły bard, napisał piosenkę inspirowaną Boską komedią, Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego:
To moja droga z piekła do piekła
W przepaść na łeb na szyję skok!
„Boskiej komedii” nowy przekład
I w pierwszy krąg piekła mój pierwszy krok!
Tu do mnie! Tu do mnie!
Ruda chwyta mnie dziewczyna swymi dłońmi
I do końskiej grzywy wiąże
Szarpię grzywę – rumak rży!
Ona – co ci jest mój książę? –
Szepce mi…
Zwróćmy uwagę na przewrotną interpretację dzieła Dantego w piosence Kaczmarskiego, pesymistyczna podróż opisana przez polskiego barda wiedzie nie jak u włoskiego poety z piekła do raju – lecz z piekła do piekła!
Tu na happy end już nie ma miejsca.
Do zapamiętania!
Dantego nazywamy prekursorem renesansu. Co to znaczy? To znaczy, że był człowiekiem wyprzedzającym swoją epokę (średniowiecze) i zapowiadającym swą twórczością renesans.
Żył w epoce średniowiecza, na przełomie XIII i XIV w., jednak we Włoszech renesans zaczął się wcześniej niż np. w Polsce, można więc powiedzieć, że żył na pograniczu epok, a swoją twórczością zapowiadał już renesans.
Cechy utworu Dantego czerpiące z tradycji średniowiecza
- Motyw śmierci, wokół którego koncentrowało się średniowiecze.
- Perspektywa zaświatów: przedstawienie piekła, czyśćca i raju, w które głęboko wierzyli średniowieczni ludzie, tworzący całą naukę na temat umierania, śmierci i zaświatów.
- Podjęcie tematów dobra i zła jak w moralitecie.
- Przestrzeganie przed potępieniem wiecznym.
- Alegoryczność utworu (zwierzęta), symbolika liczb.
Cechy utworu Dantego zapowiadające renesans
- Utwór napisany w języku narodowym.
- Zachwyt nad antycznymi mistrzami: Owidiuszem i zwłaszcza Wergiliuszem, którego poeta czyni swym przewodnikiem po piekle i czyśćcu.
- Skupienie uwagi na autorze – kult twórczości, poezji i poety, nieobecny jednak w średniowieczu – epoce anonimowych tekstów. Tu Dante nie tylko podpisuje się pod tekstem, ale nawet czyni siebie jego bohaterem, spadkobiercą Wergiliusza, zdaje sobie zapewne sprawę ze swego talentu. Jest tu więc ukłon nie tylko w stronę Boga, ale i w stronę człowieka, nie tylko element pozaziemskich wartości, ale i ziemskiej sławy.
- Motywy mitologiczne, przemieszane z biblijnymi, np. obecność antycznego przewoźnika Charona.
Motywy, które przewijają się w Boskiej Komedii:
- podróż
- śmierć
- dobro i zło
- nagroda i kara
- twórczość, poeta
- zaświaty
- miłość
- motywy antyczne
O Dantem możemy mówić:
- prekursor renesansu w literaturze europejskiej,
- twórca narodowej literatury włoskiej, bo jako pierwszy wybitny narodowy poeta porzucił łacinę na rzecz języka ojczystego,
- wygnaniec – którego za życia nie chciano w ojczystym mieście, a po śmierci walczono o jego prochy,
- autor jednego dzieła – choć napisał wiele rozpraw, do historii literatury przeszedł jako twórca Boskiej komedii,
- zakochany mężczyzna sławiący miłość idealną do Beatrycze – z którą prawdopodobnie… nigdy nie rozmawiał.
Zadania do lektury
Na podstawie fragmentu opisz krajobraz piekła. Jak wygląda przestrzeń? Jakie wypełniają ją dźwięki?
Dolina, loch, a więc podziemie, coś znajdującego się poniżej poziomu ziemi jest domeną piekła nie tylko w wyobrażeniach Dantego, ale także np. w mitologiach (Hades). Kolejna cecha piekła ukazanego przez włoskiego twórcę to wrażenie bezdenności, otchłani (o piekle zresztą czasem mówi się otchłań). Wreszcie kolorystyka tego krajobrazu – ponura, groźna, czarnosina. Do tego dochodzi wyobrażenie dźwięków – są to, oczywiście, jęki skazanych na karę grzeszników.
Czyż nie jest to zgodne z biblijnym wyobrażeniem o „płaczu i zgrzytaniu zębów”?
n Obraz piekła skojarz ze znanymi Ci przedstawieniami malarskimi. Czy znajdujesz jakieś punkty wspólne między opisem Dantego a przedstawieniem malarskim?
Tak, piekło przedstawiano często np. na fragmentach obrazów ukazujących Sąd Ostateczny. Wizję piekła widzimy np. we fragmencie Sądu Ostatecznego namalowanego przez Fra Angelica w XV w. Grzesznicy też są tam zbici w grupy umieszczone nad ogniem piekielnym (pewnie według „jakości” grzechów). Kojarzyć to się może z kręgami piekielnymi, opisywanymi przez Dantego. Przedstawienia piekła znajdujemy też na obrazach Boscha i Memlinga, które także grozą i nastrojem współgrają z dziełem Dantego.
Z jakimi innymi utworami kojarzy Ci się przekonanie, głoszone w „Boskiej komedii”, iż grzesznik musi ponieść karę?
Już w mitologii greckiej bogowie karali ludzi, niekiedy niesprawiedliwie, za bunt przeciw nim, różne przewinienia. I tak np. Prometeusz został ukarany za pomoc ludziom i oszukanie bogów na korzyść śmiertelników, np. podczas składania ofiar, z kolei Syzyf za swą zuchwałość został skazany na męki w Hadesie (wieczne wtaczanie ciężkiego kamienia na szczyt góry – syzyfowa praca).
W literaturze polskiej o winie i karze, czasami okrutnej, surowej i nie do końca sprawiedliwej, ale wymierzonej wedle ludowych wyobrażeń, o sprawiedliwości mówią ballady Adama Mickiewicza i jego dramat Dziady część II, w którym pod różnymi postaciami spotykamy pokutujących za swe lżejsze winy zmarłych (tu też są kategorie win grzeszników).
Skąd wzięło się określenie „dantejskie sceny” i co oznacza?
Dantejskie sceny to sceny jak z Boskiej komedii Dantego. Określenie to oznacza rzeczy piekielne, straszne, zbiorowe sceny, makabryczne do tego stopnia, że aż groteskowe, przecież Dante w sposób niezwykle plastyczny opisał męki piekielne. Dantejskie sceny (z naszego języka potocznego) wcale jednak nie muszą rozgrywać się w piekle. Mogą mieć miejsce w banku, urzędzie, kolejce, na przerwie czy na lekcji wychowawczej.
Zobacz:
Boska komedia jako dzieło przełomu średniowiecza i renesansu
Dlaczego Boską komedię Dantego uznaje się za pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem?
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
Boska komedia jako dzieło przełomu średniowiecza i renesansu