Autor
Dante Alighieri żył w latach 1265–1321. Wszechstronnie wykształcony poeta, brał czynny udział w życiu politycznym Florencji. Był także członkiem towarzystwa tzw. Gwelfów Białych, dążących do uniezależnienia miasta od papiestwa. Po zwycięstwie swoich przeciwników, Gwelfów Czarnych, zagrożony karą śmierci, musiał przebywać na dożywotnim wygnaniu poza Florencją. Przez całe życie usiłował wrócić do swojego ukochanego miasta, ale nie udało mu się to. Zmarł w Rawennie.
Geneza
Boska komedia jest największym dziełem włoskiego poety, pisał ją przez całe życie. Poemat przedstawia wizję wędrówki Dantego przez zaświaty – piekło, czyściec i niebo. Pomysł wędrówki w zaświaty zaczerpnął artysta od swoich poprzedników – ten motyw pojawia się zarówno w mitologii, jak i literaturze europejskiej okresu średniowiecza. Dante rozwinął go w obszerny poemat, czyniąc samego siebie głównym bohaterem. Czytając poemat, mamy więc do czynienia z dwoma wcieleniami Dantego – po pierwsze bohatera, który wędruje po zaświatach, po drugie narratora, który z perspektywy czasu opowiada historię swojej wędrówki.
Dante napisał Boską komedię przede wszystkim po to, aby oddać hołd swojej zmarłej ukochanej Beatrycze. Kolejną motywacją było pragnienie wskazania ludzkości drogi do wyjścia z występków. Był przekonany, że ludzkość zeszła na manowce wszelkiego rodzaju zepsucia. Chciał odciągnąć ludzi od grzechów wizjami okropnych kar, jakie czekają ich po śmierci w piekle i zachęcić do cnotliwego życia przez ukazanie wizji raju jako miejsca wiecznego szczęścia.
Uporządkuj treść
Poemat podzielony jest na trzy części – Piekło, Czyściec i Raj. Każda część składa się z trzydziestu trzech lub trzydziestu czterech ponumerowanych pieśni
Część I – Piekło
Pieśń I
Podróż Dantego rozpoczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek w 1300 r. Dante miał wówczas 35 lat. Średnia długość życia ludzkiego w tamtym okresie wynosiła 70 lat, dlatego poeta mówi, że jest „na połowie czasu”. Artysta zgubił drogę i znalazł się w „ciemnym, gęstym lesie” i szuka z niego wyjścia. Las jest alegorią świata pogrążonego w grzechach, a zgubienie drogi oznacza odejście od prawego życia (notabene ma to potwierdzenie w życiorysie Dantego, który po śmierci Beatrycze prowadził rozwiązłe życie i szukał pocieszenia u innych, przygodnie poznanych kobiet). Odczuwa trwogę i chce wejść na wzgórze, gdy drogę zastępują mu po kolei trzy zwierzęta:
- Pantera – alegoria zmysłowości,
- Lew – alegoria pychy,
- Wilczyca (potwornie chuda, mimo że pochłania wiele) – alegoria chciwości.
Ta ostatnia jest szczególnie agresywna. Dante cofa się do przepaści, gdzie nie świeci Słońce (czyli oddala się od opieki Boskiej). W ostatniej chwili, gdy już ma spaść w przepaść, na ratunek przybywa mu Wergiliusz (starożytny rzymski poeta, autor Eneidy, mistrz Dantego). Wergiliusz podejmuje się poprowadzić Dantego przez piekło i czyściec, w raju ma czekać na niego osoba godniejsza, która go poprowadzi. Dante zgadza się i rozpoczyna się podróż dwóch poetów.
Pieśń II
Wergiliusz informuje Dantego, że został wysłany jako jego przewodnik na prośbę Beatrycze. Wolą Boga jest, aby Dante odbył wędrówkę po zaświatach, Bóg będzie opiekował się nim podczas całej wędrówki. Obaj poeci kierują się w stronę piekła.
Pieśń III
- Dante i Wergiliusz docierają do bramy piekła, na której widnieje napis:
Przeze mnie droga w miasto utrapienia,
Przeze mnie droga w wiekuiste męki,
Przeze mnie droga w naród zatracenia.
Jam dzieło wielkiej, sprawiedliwej ręki.
Wzniosła mię z gruntu Potęga wszechwłodna,
Mądrość najwyższa, Miłość pierworodna;
Starsze ode mnie twory nie istnieją,
Chyba wieczyste – a jam niepożyta!
Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją.
- Jest to miejsce, gdzie dusze ludzkie doznają utrapienia, które ma trwać wiecznie.
- Jest to miejsce będące wyrazem sprawiedliwości Bożej.
- Zostało stworzone przez trzy osoby boskie – Boga Ojca („Potęgę wszechwładną”), Syna Bożego („Mądrość najwyższą”) i Ducha Świętego („Miłość pierworodną”).
Pieśń IV
Dante i Wergiliusz zostają przewiezieni łodzią przez Charona przez rzekę Acheront i docierają do I kręgu piekła, przedpiekla (limbo). Znajdują się tam dusze szlachetne, które przez to, że przyszły na świat przed Chrystusem, nie mogły zostać zbawione. Punktem centralnym przedpiekla jest szlachetny zamek (nobile castello), rezydencja wielkich poetów i myślicieli świata pogańskiego (m.in. Homera, Horacego, Owidiusza, Cezara, Euklidesa, Ptolemeusza, Talesa) oraz postaci mitologicznych (Hektora, Elektry, Eneasza i innych). Nie cierpią oni fizycznie, ale psychicznie, ponieważ wiedzą, że nigdy nie będą oglądać oblicza Boga, tylko dlatego, że urodzili się przed narodzinami Zbawiciela. Stąd atmosfera smutku, która dominuje w tym kręgu piekła.
Pieśń V
Pieśń V przenosi nas do II kręgu, miejsca przebywania tych, którzy zgrzeszyli zmysłowością. U wejścia Minos, strażnik tego kręgu, wyznacza miejsce wiecznego pobytu duszom potępionym, owijając swój ogon dookoła ciała. W II kręgu Dante spotyka bohaterów grzeszących zmysłowością: Helenę trojańską, Achillesa, Kleopatrę, Parysa, Tristana. Wszystkie te dusze dręczy huraganowy wiatr.
Pieśń VI
W III kręgu spotykamy dusze grzeszące łakomstwem, które smagane są deszczem i grzęzną w błocie, dodatkowo kąsane przez Cerbera, strażnika tego kręgu. Dante spotyka tam Florentczyka Ciacco, który przepowiada rozwój wypadków we Florencji po1300 r.
Pieśni VII–IX
Krąg IV przeznaczony jest dla skąpców i rozrzutników. Obie te grupy robiły zły użytek z dóbr materialnych, pierwsi gromadząc je bez potrzeby, a drudzy wydając lekkomyślnie. W kręgu V znajdują się gwałtownicy oraz apatyczni i leniwi. Dusze znajdujące się w tych obu kręgach grzęzną w Styksie, bijąc się ze sobą. W kręgu VI w rzędach grobów znajdują się heretycy. Ich groby płoną, a natężenie ognia jest zależne od stopnia odstępstwa od wiary herezji, które owi ludzie za życia głosili.
Pieśń XI
Wergiliusz tłumaczy Dantemu strukturę dalszych części piekła. Krąg VII jest miejscem pobytu gwałtowników wszelakiego rodzaju. Składa się on z trzech rejonów. Pokutują w nich trzy rodzaje gwałtowników: przeciwko bliźnim, przeciwko samemu sobie (samobójcy) i przeciwko Bogu. Krąg VIII przeznaczony jest dla oszustów, fałszerzy wszelkiego rodzaju i podstępnych. W IX kręgu, położonym na dole piekła, a sięgającym do środka ziemi, znajdują się duchy zdrajców oraz tych, którzy nadużywali zaufania innych. Wergiliusz dodaje jeszcze, że nadużycia w dziedzinie życia fizycznego, czyli grzechy zmysłowości i łakomstwa, są mniej surowo karane niż grzechy wywodzące się ze złego używania rozumu.
Pieśń XXXIV
Poeci wypuszczają się do IX i ostatniego kręgu piekła, dzielącego się na cztery podkręgi. W pierwszym, zwanym kręgiem Kaina, umieszczeni są zdrajcy osób bliskich, w drugim – Antenora, znajdują się zdrajcy swego kraju lub stronnictwa. W trzecim podkręgu, zwanym Tolomea, cierpią wieczne kary ci, którzy nadużyli zaufania innych. Czwarty krąg (Giudecca) stanowi dno piekła. Króluje tu niepodzielnie Lucyfer (zdrajca Boga, najwyższego dobrodzieja wszelkiego stworzenia), pogrążony całkowicie w lodzie. Jest on przedstawiony jak potwór o trzech paszczach, w których znajdują się trzej najwięksi zdrajcy ludzkości – Judasz, Brutus i Kasjusz. Poeci znajdują się w centrum Ziemi. Przez tunel kierują się ku wyjściu na drugą półkulę do Góry Czyśćcowej.
Budowa piekła
Piekło powstało, gdy Lucyfer, największy z aniołów (jego imię oznacza „niosący światło”, od łac. lux – światło) po zdradzie Boga został strącony z nieba. Zrobił przy tym ogromną dziurę w ziemi i tak powstało piekło.
Składa się z dziewięciu kręgów, zwężających się w głąb ziemi. Pierwszy z nich to tzw. przedpiekle (limbo), następne cztery zajmują ludzie popełniający grzechy wynikające ze słabej woli:
- Krąg II – zmysłowi,
- Krąg III – żarłocy i opilcy,
- Krąg IV – skąpcy i rozrzutnicy,
- Krąg V – skłonni do gniewu.
Każdy z kręgów strzeżony jest przez jakąś mitologiczną postać:
- I – Charona
- II – Minosa
- III – Cerbera
- IV – Plutona
- V – Flegiasza
Druga część piekła (tzw. dolne piekło) oddzielona jest od pierwszej murem. Za murem znajdują się bardziej zatwardziali grzesznicy:
- Krąg VI – heretycy
- Krąg VII – gwałtownicy (wobec bliźnich, wobec siebie samych, wobec Boga i natury)
- Krąg VIII (tzw. złe doły), podzielony jest na 10 części:
1. uwodziciele
2. pochlebcy
3. świętokupcy
4. wróżbici
5. oszuści
6. obłudnicy
7. złoczyńcy
8. fałszywi doradcy
9. szerzyciele waśni
10. fałszerze
- W kręgu IX znajdują się ci, którzy zgrzeszyli zdradą: sam Lucyfer, zdrajca Boga, a w jego trzech paszczach trzej najwięksi zdrajcy ludzkości – Judasz, zdrajca Jezusa, oraz Brutus i Kasjusz – zdrajcy Cezara.
Każda z grup grzeszników cierpi męki wynikające z popełnionych grzechów. Bogactwo pomysłów Dantego jest pod tym względem ogromne.
Część II – Czyściec
Czyściec znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer, spadając z nieba, ma kształt zwężającej się ku górze piramidy. Dzieli się na dziewięć części: wstęp do czyśćca, siedem rejonów w kształcie tarasów, w których przebywają grzesznicy czyniący pokutę (po kolei: pyszni, zazdrośni, gniewliwi, leniwi, chciwi i rozrzutni, nieumiarkowani w jedzeniu i piciu, zmysłowi) i szczyt, czyli raj ziemski. O ile w piekle dominował tragizm i cierpienie połączone z brakiem nadziei, o tyle w czyśćcu cierpienia dusz połączone są ze spokojem, radością i nadzieją na zbawienie.
Grzesznicy wiedzą bowiem, że ich cierpienie kiedyś się skończy i przypadnie im w udziale wieczne szczęście.
Po przejściu przez czyściec, w raju ziemskim Dante spotyka swoją ukochaną, Beatrycze. Wergiliusz uznaje, że jego rola jest już skończona, i odchodzi. Beatrycze obejmuje przewodnictwo i prowadzić będzie Dantego do raju niebieskiego, ostatniego etapu podróży.
Część III – Raj
Droga Dantego w raju prowadzić będzie przez dziewięć niebios systemu Ptolemeusza do Empireum, siedziby Boga. Obrazy przedstawione w tej części Komedii są – odwrotnie, niż to miało miejsce w przypadku poprzednich części – całkowicie zdematerializowane. Wszystko staje się grą dźwięków i kolorów. Węch i dotyk, które odgrywały dużą rolę w piekle i czyśćcu, tu stają się nieistotne. Poszczególne sfery niebieskie, w których przebywa Dante, to:
• Księżyc,
• Merkury,
• Wenus,
• Słońce,
• Mars,
• Jowisz,
• Saturn
• niebo dziewiąte
• niebo krystaliczne (Empireum).
W Empireum Beatrycze opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje św. Bernard z Clairvaux. Poeta dociera do ostatecznego celu wędrówki i w ekstazie ogląda oblicze Boga. Poemat kończy się słowami „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy” – jest to charakterystyka Boga, którego największym przymiotem jest miłość, miłość rządząca całym światem pokazanym przez Dantego w Boskiej komedii.
Zobacz:
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że Boska komedia to dzieło przełomu wieków? Uzasadnij swój sąd.
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
Boska komedia jako dzieło przełomu średniowiecza i renesansu