Tego się naucz!
Zapamiętaj ważne fakty i zagadnienia:
- rola dzieła w rozwoju europejskiej literatury,
- lektura jako utwór o wędrówce – metaforze ludzkiego życia,
- lektura jako krytyka społeczna,
- kim jest bohater Boskiej Komedii?
Boska komedia jako dzieło przełomu epok
Boska komedia powstała w 1307 roku, a więc w epoce późnego średniowiecza. Swym charakterem, poetyką i poruszanymi tematami wykracza jednak poza swe czasy. Dlatego też o Boskiej komedii mówimy, że jest to utwór prekursorski, zapowiadający nowy sposób postrzegania świata. Jednak dzieło Dantego tkwi ciągle mocno w realiach średniowiecza. Możemy w nim znaleźć zarówno elementy filozofii i religijności średniowiecznej jak i cechy utworów renesansowych. I tak za najważniejsze cechy średniowieczne utworu uważa się jego alegoryczność (np. Wergiliusz reprezentujący mądrość), wizję Boga (który jest najwyższą wartością, szczęściem i celem) umieszczonego w centrum świata, magię liczb (33 pieśni, 9 kręgów, 3 części), motyw wędrówki po świecie. O początkach renesansu świadczyć będzie natomiast dobór tematyki, krytyka społeczeństwa (w tym także duchowieństwa), indywidualizm odczuwania zdarzeń, narrator-główny bohater – człowiek, odwoływanie się do tradycji antycznych, ukazanie świata uporządkowanego, harmonijnego, symetrycznego.
Boska komedia jako utwór o wędrówce
Podstawą kompozycji utworu jest wędrówka poety przez zaświaty. Przechodzi on kolejno przez Piekło, Czyściec (tu jego przewodnikiem jest poeta Wergiliusz – symbol mądrości) i Raj, po którym oprowadza go Beatrycze, ukochana poety, symbol miłości i mądrości Boga. Dante stworzył obraz najbardziej znanej w historii naszej kultury wędrówki po zaświatach. Piekło obejmuje 9 kręgów, gdzie potępieni umieszczeni są według swoich win. Poeta opisuje grzeszników i kary, którym podlegają. Wizja poety jest pełna, a opis grzechów i kar – nieprzypadkowy. Dlatego też można odczytywać dzieło Dantego jako alegorię drogi życiowej człowieka, wiodącej przez gąszcze grzechu, poznanie wszelkiego rodzaju przewinień ludzkich i stopniowe oczyszczanie się z grzechu.
Ważna scena:
Pieśń pierwsza. Spotkanie z Wergiliuszem
Moment, w którym rozpoczyna się akcja utworu jest dokładnie określony – to Wielki Piątek roku 1300. Poeta-wędrowiec znajduje się wtedy “w połowie drogi żywota”. Dante miał wtedy 35 lat, a sądzono, że górna granica życia to 70 lat. Narrator czuje się zagubiony, nie może odnaleźć właściwej drogi, po której powinien iść. Wtedy z pomocą przychodzi mu Wergiliusz, wielki poeta rzymski, autor Eneidy i proponuje swe towarzystwo i przewodnictwo w trudnej wędrówce przez Piekło. Postać Wergiliusza ma dwuznaczną wymowę – z jednej strony jest to twórca czczony w średniowieczu nie tylko jako poeta, ale tez jako wieszcz, który miał przepowiedzieć przyjście Chrystusa, z drugiej jest jednym z najwybitniejszych reprezentantów starożytności, do której twórcy renesansowi będą się stale odwoływać.
Szukaj powiązań:
Motyw podróży-wędrówki jest jednym z najczęściej występujących motywów w literaturze światowej. Nie musi być to podróż w przestrzeni, może być to zejście w głąb siebie, służące poznaniu istoty.
Wielcy “wędrowcy” w naszej kulturze to m.in.:
- Odyseusz, bohater Odysei Homera, który po zakończeniu wojny trojańskiej tuła się przez dziesięć lat po świecie, zanim uda mu się powrócić na rodzinną Itakę. Odyseusza podczas wędrówki-tułaczki spotykają różne przygody, zwątpienia, radości.
- Eneasz, bohater Eneidy Wergiliusza, po upadku Troi ucieka z płonącego miasta, tuła się po świecie, by wreszcie przybić do brzegów Półwyspu Apenińskiego, gdzie w przyszłości założone zostanie miasto Rzym. Podczas wędrówki Eneasz przeżywa wiele niebezpiecznych przygód. m.in. schodzi do Podziemia, gdzie jego ojciec, Anchizes, wykłada teorię metempsychozy, pokazując miejsce, gdzie dusze oczekują na powrót na ziemię.
- Św. Aleksy – wędrówka służąca umartwianiu się.
- Jan Kochanowski, Do gór i lasów – poeta prezentuje swą biografię artystyczną, wspominając podróże po europie, Francji, Niemczech i Włoszech.
- Wolter, Kandyd – bohater podczas wędrówki po świecie odbywa istną podróż edukacyjną, podczas której skompromitowana zostaje wyznawana wcześniej przez bohatera optymistyczna filozofia Leibniza.
- Kordian – bohater dramatu Juliusza Słowackiego wyrusza w podróż po świecie, podczas której zdobywa wiedzą o ludziach i motywach ich postępowania.
- Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia – Hrabia Henryk kuszony przez widmo pięknej Dziewicy, wędruje aż na skraj przepaści nad morzem. Tam Zły Duch próbuje go nakłonić, by szedł dalej w przepaść. Ratuje go Anioł Stróż.
- Marcel Proust, W poszukiwaniu straconego czasu – pod wpływem smaku magdalenki maczanej w herbacie lipowej bohater odbywa sentymentalną podróż do czasów swego dzieciństwa.J
- James Joyce, Ulisses – to reinterpretacja Odysei. Bohater, Leopold Bloom, wędruje po ulicach Dublina.
Szukaj powiązań
Motyw podróży-wędrówki jest jednym z najczęściej występujących motywów w literaturze światowej. Nie musi być to podróż w przestrzeni, może być to zejście w głąb siebie, służące poznaniu istoty.
Nawiązanie:
Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (1835) to metafizyczny dramat romantyczny nawiązujący już w tytule do dzieła Dantego. Przedstawia walkę i zagładę dwóch obozów rewolucyjnych. Wędrówka przez obóz Pankracego jest swoistym zstąpieniem do piekieł. Jednak zwyciężają racje uniwersalne dzięki Chrystusowi, który pojawia się nad pobojowiskiem niczym deux ex machina i przywraca ład.
Ważne cytaty (tłum. Alina Świderska):
W połowie drogi żywota naszego
Nagle się w gęstym obłąkałem lesie.
(Pieśń pierwsza)
Tyś moim mistrzem! Ciebie ukochało
Serce me, tobie albowiem zawdzięcza
Styl piękny, który dziś jest moją chwałą!
(Pieśń pierwsza)
Boska komedia jako krytyka społeczna
Boska komedia nie jest jedynie dziełem o zaświatach. Świat realny jest w utworze stale obecny. W swą fantastyczną opowieść Dante wplata swoje poglądy polityczne, rozprawia o roli cesarstwa i papiestwa, daje wyraz wiedzy przyrodniczej, rozważa zawikłane problemy filozoficzne, wykłada doktryny religijne. Dzięki temu jego utwór, mówiący o pozaziemskich i ponadczasowych sprawach, jest także nasycony aktualnością. Współczesnemu odbiorcy trudno jest zrozumieć i wyłapać wiele nawiązań i aluzji Dantego, który całe życie był bardzo zaangażowany w sprawy publiczne. Szczególnie istotna z punktu widzenia przełomu epok wydaje się krytyka duchowieństwa i papiestwa – warstwy dotąd “nietykalnej”. U Dantego znajdujemy przedstawicieli tej warstwy w Piekle. Dante krytykuje ich za to, ze zamiast dbać o dobro ludzi, zagarniali skarby kościelne do kieszeni, handlowali odpustami i zachowywali się niemoralnie. Ci zostaną ukarani jeszcze srodzej, gdyż mieli spełniać na ziemi misję boską.
Ważna scena
Piekło. Pieśń dziewiętnasta. Świętokupcy. Przeciw papieżom.
W pieśni dziewiętnastej poeta prowadzony przez Wergiliusza spotyka na swej drodze reprezentantów warstwy duchowieństwa. Rozmawia z papieżem Mikołajem III, znanym ze świętokupstwa. Ten nie tylko przyznaje się, że brał pieniądze i okradał ludzi pod pretekstem spowiedzi świętej, ale także wskazuje, że jest to praktyka powszechnie stosowana wśród duchowieństwa.
Ważne cytaty:
(…) jeszcze bym słowy gorszymi pomstował
na waszą chciwość, która świat splugawia,
dobrych poniża, złych wznosi do pował.
(Pieśń XIX)
Wyście zaś sobie ze srebra i złota
zrobili Boga, niby bałwochwalce,
lecz ci jednego czczą, wam stu ochota.
(Pieśń XIX)
Szukaj powiązań:
Krytyka społeczeństwa zaczęła się często pojawiać w literaturze od czasów renesansu, by na gruncie polskim przyjąć ogromne rozmiary w dobie oświecenia, kiedy sytuacja Polski była zagrożona i wiele mówiło się o przyczynach tego stanu.
Ignacy Krasicki, Monachomachia – autor przedstawia Polskę jako zaścianek, a klasztory i duchowieństwo jako zgraję pijących, myślących wyłącznie o sobie i swoich wygodach “dużych dzieci”.
Warto wiedzieć:
Boska komedia to dzieło, którego pełne odczytanie wymaga dobrej znajomości mitów i historii cywilizacji śródziemnomorskiej, gdyż do tych dwóch płaszczyzn znajduje się tam wiele odwołań. Przykładem może być wizja piekła z postacią Charona i cerberem strzegącym wejścia. Jest to obraz zaświatów dobrze znany z mitologii greckiej i rzymskiej. Z historii starożytnego Rzymu został zaczerpnięty wątek Juliusza Cezara.
Bohater Boskiej Komedii – artysta słowa
Bohater Boskiej Komedii, a zarazem narrator opowiadający o swej wędrówce przez zaświaty to poeta, artysta słowa, świadomy swego talentu, a jednocześnie skromny. Poeta Dante odbywa podróż w zaświatach. Z tej wędrówki, oprócz nauki, jaką ma wynieść dla siebie, jego obowiązkiem jest jej opisanie, by pouczyć innych i przyczynić się do ich odnowy moralnej. Wielką inspiracją dla bohatera byli twórcy antyczni, spośród których wielu spotyka podczas swego pobytu w Piekle. Ich głównym grzechem była nieświadomość – żyli przed nadejściem Chrystusa, wyznawali inną religię, inną filozofię życiową (znajduje się tam np. Homer, Horacy, Owidiusz, Cyceron i Seneka). Narrator Boskiej komedii jest wyrazicielem poglądów Dantego. Dzięki temu zabiegowi – aby narratorem uczynić poetę sugerując iż jest to odzwierciedlenie samego autora – udało się Dantemu nie tylko sprawić, że utwór mówi na wiele o światopoglądzie, filozofii, religii, wyobrażeniach tamtych czasów, ale jest także jednym z najważniejszych świadectw historycznych i antropologicznych swojej epoki.
Ważna scena:
Piekło. Pieśń czwarta. Spotkanie z poetami starożytnymi.
Piekło Dantego daje nam całe spektrum grzeszników, ich przewinień, a także kar, które muszą za nie ponosić. Niektóre z nich są okrutne, brutalne, mrożące krew w żyłach. W kręgu pierwszym piekła znajdują się starożytni twórcy. Nie są oni ciężko karani – ich grzechy są stosunkowo lekkie – żyli w innych czasach i mówili o rzeczach, o których mówić się nie powinno, nieświadomie grzeszyli przeciw Bogu. Dante umieszcza ich w piekle, ale nie ocenia ich surowo, jakby zdając sobie sprawę z tego, że taki jest los wybitnych twórców.
Ważne cytaty:
Takeśmy poszli ku onej światłości,
mówiąc, co ninie zamilczeć przystoi,
chociaż przystało rzec wtedy najprościej.
(Pieśń IV)
Szukaj powiązań:
- Horacy Exegi monumentum aere perennius (Carm. III, 30) – Horacy wyraża przekonanie, że jego twórczość zapewni mu nieśmiertelność (Non omnis moriar – Nie wszystek umrę).
- Franciszek Villon, Wielki Testament – Testament poetycki artysty, w którym pokazuje siebie jako cieszącego się życiem biedaka. W utworze jest również miejsce na piękne poetyckie ballady.
- Jan Kochanowski Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…) – Fizyczna śmierć poety nie oznacza końca – ma on drugą naturę – będzie istniał zawsze, póki będzie istnieć jego twórczość i pamięć o niej.
- Cyprian Kamil Norwid Promethidion – wiersz o twórczości, roli poety i poezji.
Warto wiedzieć:
Poemat Dantego został nazwany Boską Komedią dopiero przez potomnych. Sam poeta nazywał swe dzieło po prostu Komedią lub poematem świętym. Przymiotnik “boska” dodano dla uczczenia doskonałości i niepowtarzalności dzieła. W ten sposób złożono również hołd geniuszowi Dantego.
Tematy, z którymi można powiązać Boską komedię
- Wędrówka – przy takim temacie trzeba wspomnieć o wędrówce Dantego przez Piekło, Czyściec i Raj, a także o jego przewodnikach – Wergiliuszu i Beatrycze.
- Piekło, cierpienie, grzech – Dante daje pełen obraz grzeszników, kar, jakie ich spotykają oraz katuszy, które muszą znosić.
- Artysta słowa – bohaterem i narratorem utworu jest artysta-poeta, który ma nie tylko poznać zaświaty, ale też przekazać tę wiedzę innym.
- Labirynt – Piekło można potraktować jako przeciwieństwo labiryntu doskonałego – jest harmonijny i przejrzysty.
- Miłość – Beatrycze jest jedną z najbardziej znanych postaci kochanek.
Cechy Boskiej komedii
Cechy średniowieczne:
- data powstania – późne średniowiecze;
- filozofia teocentryczna;
- magia liczb;
- alegoryczność;
- średniowieczna wizja wędrówki po świecie.
Cechy renesansowe:
- główny bohater – człowiek, poeta;
- indywidualizm odczuwania;
- krytyka społeczeństwa;
- sposób prezentacji tematów;
- język włoski.
Warto wiedzieć:
Boska komedia jest jednym z pierwszych dzieł napisanych w języku narodowym – po włosku. Zachwyca nie tylko bogactwem języka, metafor i obrazów, jest także świadectwem zmieniających się czasów. Do tamtej pory nie do pomyślenia było, by liczące się dzieło powstało w innym języku niż łacina.
Boska Komedia wywarła wielki wpływ na polskich twórców. Doceniona w Polsce dopiero w dobie romantyzmu stała się inspiracją i wyzwaniem dla wielu poetów. Fragmenty jej tłumaczyli Mickiewicz i Norwid, do motywów dantejskich nawiązywali Krasiński i Słowacki, a później Tuwim, Lechoń, Gombrowicz.
Dante Alighieri (1265-1321)
to jeden z najważniejszych twórców przełomu średniowiecza i renesansu, uważany za prekursora nowej epoki. Urodził się i większość życia spędził we Florencji – stolicy sztuki. Otrzymał staranne wykształcenie, był poetą, uczonym i zaangażowanym w sprawy państwowe politykiem. Pełnił wiele funkcji publicznych, w związku z czym po objęciu władzy we Florencji przez gibelinów (partia przeciwna tej, w której działał Dante) w 1302 roku został wygnany z miasta. Resztę życia spędził w Rawennie, gdzie stworzył swe największe dzieło – Boską komedię.
Zobacz:
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c159-sredniowiecze/boska-komedia-dzielo-przelomu-epok
Ukaż Boską komedię jako sumę średniowiecznego światopoglądu.
Boska komedia jako dzieło przełomu średniowiecza i renesansu
Dlaczego Boską komedię Dantego uznaje się za pomost pomiędzy średniowieczem a renesansem?
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że Boska komedia to dzieło przełomu wieków? Uzasadnij swój sąd.