Ignacy Krasicki napisał trzy poematy heroikomiczne:
- Myszeida (wojna kotów z myszami: bohaterski Filuś, wielki wódz Myszogryz i Dusimyszek występują przeciw walecznym Gryzomirowi i Gryzosławowi),
- Monachomachia – wojna mnichów,
- Antymonachomachia – pozorne odwołanie Monachomachii.
Monachomachia
- Zasada kompozycji
Zderzenie komicznej treści z formą i stylem poematu heroicznego.
- Treść
Wojna mnichów, która wybuchła między zakonami dominikanów a karmelitów, „w mieście, którego nazwiska nie powiem”. Mnisi walczą za pomocą sandałów, pasów, talerzy i szklanek wśród wielkiej wrzawy i rumoru. Godzi zwaśnionych dopiero puchar, co mógł pomieścić wiele trunku. Na jego widok wszyscy walczący zakrzyknęli: „zgoda”.
- Forma
Wojnę mnichów opisuje poeta stylem pełnym patosu, opiewając narady przed bitwą, używając poważnych określeń, porównań homeryckich, bójki przedstawiając jak sceny batalistyczne, przywołując grecką boginię niezgody (parodia stylu wysokiego).
Oto przykłady:
Wojnę domową śpiewam więc i głoszę,
Wojnę okrutną, bez broni i miecza,
Rycerzów bosych i nagich po trosze,
Same ich tylko męstwo ubezpiecza
lub:
Już się wymykał – wtem kuflem od wina
Legł z sławnej ręki ojca Zefiryna.
- Cel utworu
Ośmieszyć stosunki panujące wśród duchowieństwa, np. pijaństwo, kłótliwość, lenistwo. Autor zresztą musiał bronić się przed pretensjami obrażonych, m.in. dlatego napisał:
I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,
I żart dowcipną przyprawiony sztuką
Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa.
Myszeida
- Temat
Wojna myszy i kotów na legendarnym dworze króla Popiela, o którym to kroniki Wincentego Kadłubka mówią, że zjadły go myszy wraz z żoną i dwoma synami. W utworze współistnieje obok siebie świat ludzki i zwierzęcy, w Kruszwicy rozegra się wielka wojna pomiędzy myszami (z królem Gryzomirem) a kotami (z Mruczysławem na czele). Wszystko przez ludzi. Popiel i jego córka Duchna najpierw hołubili myszki, a potem swe łaski przenieśli na kotki, a myszy wygnano. W dodatku w bitwie poległ ulubieniec Duchny: kotek Filuś, księżniczka zażądała więc zemsty. Finał zna każde polskie dziecko: w końcu wygrały myszy i zeżarły Popiela!
- Forma
W akcję wplecione są maksymy i sentencje, zajmujące jedną lub więcej strof na początku każdej z sześciu pieśni. Od czasu do czasu przydają im pikanterii wyraźne pointy. Oczywiście, jak na poemat heroikomiczny przystało, występują klasyczne porównania i apostrofy.
Całe dzieło ożywia wielka werwa, zmyślna, kpiąca, często złośliwa. Jest to nie tylko parodia poematu bohaterskiego, którego elementy są przedstawione groteskowo, lecz jest on bezpośrednio wystawiony na pośmiewisko poprzez opowieść czarownicy, usypiającą słuchaczy przez wyliczanie bez końca bohaterskich czynów.
- Cel
Wydaje się, że ta fabuła i postacie są bezpieczniejsze dla autora, lecz i Myszeidę odczytywano jako utwór aluzyjny – o dworskich intrygach, satyrę na świat polskiej polityki: sejm i senat. Mówiono, że pod maską Popiela kryje się Stanisław August, że Gryzomir to biskup, a Mruczysław – rosyjski poseł Repnin, dzieło zaś miało odnosić się do konfederacji barskiej, która poróżniła Krasickiego z królem.
.
Antymonachomachia
- Temat
Antymonachomachia to mowa obronna mądrego człowieka w jego własnej sprawie. Znajdujemy tu mniej ruchu i kolorytu, za to subtelną grę obrony samego siebie i obraz pysznego grzesznika, który bijąc się we własną pierś w dalszym ciągu uderza w cudze. Już od początku autor zaczyna od krytyki, którą próbuje złagodzić, wygłaszając parodystyczną pochwałę cnót, zasług i świątobliwości klasztorów. Potem wyobraża sobie, jak wszechobecna „Jędza niezgody” podrzuca jego dzieło do celi doktora dominikańskiego, który czyta ją z pobłażliwym uśmiechem. Ale ojciec Honorat, ten sam, który w Monachomachii wygłaszał bezsensowną mowę, nie znajduje upodobania w tej lekturze. Nazywa autora bluźniercą, sprośnym heretykiem, oszczercą… Tak zaczyna się wielka batalia zakonów i dewotek przeciwko utworowi.
W słowach dobranych, zwięzłych i uczonych
Od gór libańskich wszczął asumpt mówienia;
Spuścił się potem, a wszystkich, zdziwionych,
I duchownego, i świeckiego stanu,
Ciągle prowadził do rzeki Jordanu.
Dopieroż stamtąd jak się wzbił do góry,
Jak zaczął latać, z oczu wszystkich zniknął
- I znów pojawia się w końcu dzban szesnastolitrowy, który szybko zostaje opróżniony, a gdy doktor wychyla ostatnie krople, cóż widzi na dnie? Prawdę. Powiada ona:
Nieczęsto – rzekła – tak mnie ludzie widzą,
Chociaż się zawżdy chętna ku nim spieszę,
Zamiast wdzięczności wszyscy ze mnie szydzą
I bylem tylko weszła w którą rzeszę,
Rzadki mnie uczci, a wielu się wstydzą,
Bo złych zasmucam, a niewinnych cieszę.
Dziś z wami jestem; bo chociaż w rozruchu,
Godniście mego widzenia i słuchu. (…)
-
Forma
Utwór ten ma sześć pieśni i tyle samo wersów co Monachomachia. Być może, jest to celowy zabieg autora – dokładna naprawa szkód?
-
Cel utworu
Czuje się w tej palinodii mimo wszystko stanowczą decyzję, aby nie ustąpić ani na odrobinę. Są tam liczne momenty ofensywne, jest lekkie wzruszenie i nieco zażenowania. Ale przede wszystkim przez utwór przebija odwaga autora. Chciał on wskazać wady i grzeszki zakonników, ale jednocześnie w ten sposób dostarczał broni tym, dla których cała religia była fanatyzmem i którzy raczej pragnęli unicestwić Kościół niż go zreformować.
Skąd komizm?
Komizm w poemacie heroikomicznym rodzi się na styku obszarów na pozór kontrastowych: podniosłego stylu i błahej, śmiesznej treści. Styl typowy dla poematu heroicznego, czyli eposu, zostaje przyjęty dla opowieści o walce kotów lub mnichów, którzy rzucają się kuflami i trepami. Powstaje obraz zabawny, ale nie pozbawiony głębszego sensu – zawsze należy szukać a takim ujęciu krytyki, pouczenia lub przesłania.
Zobacz:
Udowodnij, że Monachomachia Ignacego Krasickiego jest poematem heroikomicznym.
Czym charakteryzuje się kompozycja poematu heroikomicznego? Podaj przykłady tego gatunku.