Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – Ignacy Krasicki
- Gatunek – pierwsza polska powieść nowożytna.
- Powieść o dojrzewaniu – podejmuje temat edukacji, ale i dojrzewania do poglądów, postawy życiowej.
- Element utopii – w wersji Krasickiego – Nipu.
- Satyra na społeczeństwo polskie i sposób wychowania młodzieży.
- Postulat życia w zgodzie z naturą.
Napisana jest w pierwszej osobie. To jakby autobiografia niejakiego Doświadczyńskiego – szlachcica, który opowiada o swojej młodości, nauce, wojażach po Europie, wreszcie powrocie do kraju. Chowano go raczej z dala od światłych nauk, w Paryżu przehulał majątek, tak że musiał uciekać… Tu zaczyna się fantastyczna podróż Mikołaja, która wiele go nauczyła, a nawet dokonała przemiany prowincjusza w oświeceniowego reformatora. Głównym bodźcem tej przemiany okazało się fantastyczne państwo Nipu, do którego trafił Mikołaj, i które bacznie obserwował.
To państwo pasterzy stanowi sielankę i wzór szczęśliwości… Po powrocie do kraju Mikołaj w końcu osiedla się na wsi i tu próbuje wraz z ukochaną Julianną odseparować się od reszty świata. Jeśli komuś kojarzy się Kandyd Woltera lub ideały „wiejskiej samotni” głoszone przez Rousseau – jest w tym święta racja. Powieść Krasickiego powstała z inspiracji francuską filozofią i nawiązuje do jej teorii.
Monachomachia – Ignacy Krasicki
- Gatunek – poemat heroikomiczny, czyli utwór, który zestawia wzniosłą formę eposu (poematu heroicznego) z komizmem tematu. Rodowód gatunku – antyczny.
- Temat – wojna pomiędzy mnichami dwóch zakonów, Powstaje w ten sposób utwór do śmiechu – ale i ostra satyra, krytyka ukryta pod kostiumem zabawnych postaci.
Monachomachia wywołała skandal – występowała przecież przeciw zakonom, zasobnemu życiu duchownych, próżniactwu i zacofaniu. Utwór jest dynamiczny, pełen komizmu – jak choćby pamiętna scena batalistyczna, kiedy to idą w ruch naczynia i trepy, postać ojca Hilarego czy też fakt, że godzi zwaśnionych… mocny trunek i wspólna namiętność do kielicha.
Inne poematy heroikomiczne Krasickiego:
- Myszeida (rzecz o walce kotów z myszami),
- Antymonachomachia – pozorne odwołanie Monachomachii.
Bajki – Ignacy Krasicki
- Gatunek – utwory krótkie, zgrabne, mistrzowsko skonstruowane. W bajce zwierzęcej bohaterami są zwierzęta, ale rzecz dotyczy ludzi, bo bajka ma puentę i ukryte przesłanie. Tworzy symboliczne postacie – na przykład lisa jako uosobienie chytrości, kruka – mądrości itp. Bajki te są zróżnicowane w formie: niektóre z nich to małe scenki teatralne, inne – lapidarnością zbliżają się do aforyzmu, bywają dialogowe lub narracyjne. U nas Krasicki, a w odległej Francji La Fontaine – to osobowości, które zapewniły gatunkowi bajki wysoką rangę w literaturze, miarę utworów godnych unieść problematykę filozoficzną, moralną, dzieło poszukiwań prawdy o świecie…
- Temat – należy spojrzeć na zbiór bajek całościowo, wtedy ujawnia się fakt, iż są arcydziełem poezji. Razem stanowią panoramę ludzkiego świata, chociaż często, jak to w bajkach bywa – ukrytego pod maską zwierząt. Zawiść, obłuda, fałsz, pochlebstwa, tchórzostwo i nieszczerość – wszystko to rejestruje w bajkach poeta, wnikliwy obserwator świata. Zbiór wad ludzkich, rozmaitych słabostek, mód, niekonsekwencji, także praw, których sobie nie uświadamiamy, to tematyka krótszych utworów Krasickiego.
Ta poetycka rozprawa o człowieku często oprawiona jest uśmiechem, choć bywa to śmiech przez łzy…
Satyry – Ignacy Krasicki
- Gatunek – satyra ma rodowód starożytny. Ma jasno określony cel – poddać krytyce, ośmieszeniu wady ludzi, grup społecznych, instytucji. Pokazuje zazwyczaj jakąś historię, z której wynika taki a taki morał.
Satyra może być narracyjna, ale też może być monologiem, dialogowa lub udramatyzowna. Może także mieć ciekawy klucz kompozycyjny, jak w satyrze Do króla – ironia autora, który krytyczną wobec króla wypowiedź wkłada w usta szlachcica Sarmaty. W rzeczywistości ośmiesza samego bohatera.
- Tematy satyr:
- obyczaje (Żona modna),
- polityka (Do króla),
- natura ludzka (Świat zepsuty),
- ludzkie ułomności – pijaństwo, cynizm, rozrzutność, obłuda (Pijaństwo).
- Postulowane wartości:
- szczerość, prawda, cnota tradycja, umiar, moralność.
Satyra Do króla
To satyra szczególna na tle innych, bowiem oparta na zabiegu ironii, podejmująca temat polityczny.
Pozornie – czytamy śmiałą krytykę króla Stanisława Augusta, wykrzyczaną ustami butnego szlachcica – sarmaty.
Ów pewny siebie patriota zarzuca królowi, iż jest zbyt młody, zbyt ładny, zbyt wiele sił poświęca kulturze, i że autorytetu nie ma i mieć nie może, bowiem pochodzi ze szlachty i wszyscy szlachcice mu równi. W rzeczywistości jest to: autocharakterystyka pysznego, zarozumiałego i ciemnego szlachcica, a pochwała króla. Niestety, szlachcic nie jest pokazany jako dziwadło – to typowy reprezentant ówczesnego społeczeństwa.
Hymn do miłości ojczyzny – Ignacy Krasicki
Wiek XVIII dał naszej kulturze dwa hymny. Pierwszy – Krasickiego, długie lata bardzo popularny, drugi – Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, który po dziś dzień jest hymnem narodowym.
Hymn Krasickiego jest ukoronowaniem patriotycznej myśli oświecenia.
- Jest wzorem liryki patriotycznej.
- Podejmuje antyczną i renesansową tematykę powinności obywatelskich.
- Za najwyższą z cnot ustala miłość ojczyzny.
- Zapowiada romantyczne ujęcia miłości ojczyzny utraconej – pęta, niewola, blizny, śmierć za ojczyznę.
Powrót posła – Julian Ursyn Niemcewicz
- Gatunek – komedia polityczna
- Przesłanie – propagować reformy Sejmu Czteroletniego
Zamysł kompozycyjny
Konkury o pannę Teresę, o którą rywalizują podły łowca posagów i szlachetny Walery – to znany szkic, i nawet ktoś, kto utworu nie zna, domyśli się końca. Na tym schemacie opiera Niemcewicz ideologię, którą chce rozpropagować: szydzi więc z ciemnoty starosty Gadulskiego i jego żony, a chwali rozum i patriotyzm Dobrójskich. Cięgi obrywa zarówno sarmacka pycha, skąpstwo, jak i ograniczony egoizm Starościny. Komedia, jak na komedię przystało, kończy się ślubem młodych szlachetnych, ozdobionym (ważne!) aktem uwłaszczenia chłopów. Trudności interpretacyjnych ta lektura nie przedstawia.
Treść
Walery – poseł na Sejm powraca do domu, w którym towarzystwo już wiedzie dysputy na wszystkie ważne w ówczesnej chwili tematy, jak choćby tron dziedziczny, przymierze z Prusami, liberum veto. Walery kocha Teresę, z wzajemnością, ale niestety jest ona córką Starosty Gadulskiego, który zamierza wydać ją za fircyka Szarmanckiego. Na szczęście pieniądz rozwiąże sprawę – okaże się bowiem, że Szarmancki liczy na posag, a Walery w ogóle z posagu rezygnuje, co diametralnie zmieni sympatie kochającego tatusia. Wątek romansowy jest tu jednak zaledwie pretekstem, by zaprezentować polityczną warstwę utworu. Wymowa utworu skupia się zatem na proponowanych reformach, te zaś pokrywają się z postulatami reformatorów.
Ukształtowanie postaci
Niemcewicz tworzy modelowe wzorce i antywzorce.
- Walery – oświecony patriota,
- jego ojciec – patriota, szlachcic polski,
- matka – polska matrona.
- Starosta Gadulski – Sarmata z wszelkimi przywarami tego typu,
- jego druga żona – profrancuska modnisia,
- Szarmancki – sfrancuziały łowca posagów.
Odbiorca doskonale wie, kogo powinien natychmiast polubić, a kogo nie, ale… tak się stało, że negatywne postacie wyszły autorowi dużo ciekawsze i prawdziwsze niż blade i godne szacunku wzorce. Ta komedia powstała w gorącej atmosferze Sejmu Wielkiego i miała określony cel: propagować reformy, wystąpić przeciw konserwatystom. Dlatego trzeba wybaczyć dziełu jego schematyzm, prosty podział na bohaterów anielsko dobrych i obrzydliwie odpychających.
Pakiet reform z Powrotu posła
- znieść liberum veto,
- znieść wybieralność królów – na rzecz dziedziczenia tronu,
- znieść poddaństwo chłopów,
- zrównać prawa mieszczan i szlachty.
Fircyk w zalotach – Franciszek Zabłocki
To komedia obyczajowa, żywa i dynamiczna. Wprawdzie fabuła też jest dość schematyczna: inteligentny, trochę bałamutny młodzieniec planuje intrygę – chce usidlić majętną wdówkę, by dobrać się do jej pieniędzy. Wdówka jednakże jest cnotliwa, skromna i… piękna! Fircyk wpada we własne sidła – zamiast demonicznego łowcy posagów ukazuje się jako czuły i bezinteresowny małżonek.
Uwaga!
Powieść, tak popularny dziś gatunek literacki, ukształtowała się właściwie w oświeceniu, dokładniej – w Anglii. Tam właśnie powstały Podróże do wielu odległych narodów świata Jonathana Swifta (1726), czyli opowieść o wędrówkach Guliwera, oraz Podróż sentymentalna Laurenca Sterne’a z 1769 r.
W Polsce pierwszą powieścią nowożytną są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Inna, o której warto pamiętać, to np. Podróż do Ciemnogrodu Stanisława Kostki-Potockiego.
Zobacz: