Powieść Krasickiego pisana w pierwszej osobie, tym samym sugeruje, iż jest relacją pamiętnikarską, autor co jakiś czas akcentuje prawdziwość wydarzeń. Czyni tak celowo, by stworzyć nowy typ powieści, zupełnie różny od znanych do tej pory awanturniczo-miłosnych romansów. Powieść Krasickiego posiada wiele nowoczesnych, oświeceniowych elementów, jest satyrą obyczajową, ma elementy utopii, robinsonady, powieści podróży i powieści przygodowej.
Treść i przesłanie utworu
Pierwszą polską powieścią nowożytną są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Można powiedzieć, że od powyższego tytułu rozpoczyna się w naszym kraju kariera tego gatunku. Nowa powieść jest silnie osadzona w realiach społecznych, ma cele dydaktyczne i wychowawcze oraz typowe cechy kompozycyjne, takie jak: fabuła, narrator, świat przedstawiony, następstwo zdarzeń, obecność opisów. Bohaterem pierwszej powieści jest, jak tytuł wskazuje, Mikołaj Doświadczyński – prowincjonalny szlachcic opowiadający o swoim wychowaniu, nauce, podróżach – słowem o przypadkach swojego życia.
Księga pierwsza
Mówi o jego szlacheckim pochodzeniu, dzieciństwie, wychowaniu w sarmackiej atmosferze rodzinnego domu, edukacji sentymentalnej, której jest ofiarą. Zawiera ostrą krytykę edukacji szlacheckiej, stylu życia sarmackiej prowincji, stolicy, a pośrednio rozkładu systemu społecznego i państwowego Rzeczypospolitej. Mikołaj nie przykładał się zbytnio do nauki. Przerwał ją po śmierci ojca i od tego czasu, jako sukcesor majątku, korzysta z wolności, oddając się niewyszukanym rozrywkom. Nawet francuski guwerner, zresztą słabo do tej roli przygotowany, nie może poskromić zamiłowania młodzieńca do świata hazardu, drogich restauracji, domów publicznych.
Księga druga
Po wielu podróżach, tyleż pouczających, ile kłopotliwych, uciekając z Paryża przed wierzycielami, trafia Doświadczyński, jako rozbitek, na wyspę Nipu, do krainy utopijnej, odciętej od cywilizacji, która rządzi się własnymi prawami. Zostaje tu poddany zabiegom edukacyjnym. Następuje konfrontacja dwóch systemów wartości: świata pozorów reprezentowanego przez przedstawiciela kultury europejskiej z autentycznymi wartościami żyjącego na łonie natury społeczeństwa wyspy. Pod wpływem mistrza Xaoo, który wygłasza kazania o cnocie, miłości do ojczyzny i wychowaniu młodzieży, Mikołaj odradza się duchowo, dojrzewa. Dzięki zetknięciu się z naturą i odkryciu takich wartości, jak: miłość, uczciwość, prawda, sprawiedliwość (nawiązanie do Russowskiej koncepcji bohatera) ulega przemianie.
Księga trzecia
Doświadczyński wraca do ojczyzny, spłaca swe paryskie długi i stara się wykorzystać zdobytą wiedzę. Próbuje brać udział w życiu społecznym i politycznym. Bez powodzenia jednak. Zrezygnowany osiada w majątku rodziców i tam, jako ziemianin filozof, pragnie choć w części realizować nipuańskie zasady życia społecznego. Pointa nie jest optymistyczna. Okazuje się, że człowiek nie może zmienić świata, musi więc zadowolić się uprawianiem własnego ogródka (odwołanie do dziejów Wolterowskiego Kandyda). Powieść Krasickiego to jeszcze jeden głos w sprawie konieczności powrotu do źródeł, do natury i autentycznych wartości moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ życia społecznego, obyczajowości i kultury.
Zauważ, że ta biografia jest doskonałym pretekstem do ukazania oblicza społeczeństwa, wyśmiania jego wad, a także do snucia różnych koncepcji filozoficznych.
Zapamiętaj!
Utopia (z greckiego ou – nie, tópos – miejsce, czyli miejsce, którego nie ma), nazwa wywodząca się z dzieła Tomasza More’a Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii (1516, wydanie polskie 1947), które ukazywało obraz idealnie zorganizowanego społeczeństwa na wymyślonej wyspie Utopii.
Z biegiem czasu pojęcie utopia zaczęło oznaczać:
- wszelkie wyobrażenia idealnych struktur społecznych stanowiące przeciwstawienie sytuacji, w której powstawały,
- koncepcje przebudowy społeczeństw nieuwzględniające realiów i niewskazujące środków i sposobów ich urzeczywistnienia,
- gatunek literatury obejmujący utwory (przede wszystkim powieści), których tematem było życie idealnej społeczności, np. na nieodkrytych jeszcze lądach lub w odległej przyszłości. U podstaw ukazanych w nich wizji życia społecznego znajdują się ideały skontrastowane z rzeczywistością socjalną i polityczną znaną autorowi i jego czytelnikom z bezpośredniego doświadczenia.
Gatunek
Utopia ukształtowała się w okresie odrodzenia na wzorach traktatów polityczno-filozoficznych, które powstawały jeszcze w starożytności (m. in. Platon), uprawiany był w czasach późniejszych (np. Tommaso Campanella Państwo słońca, Franciszek Bacon Nowa Atlantyda, Ignacy Krasicki – w Księdze drugiej Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków).
Utopia ma zwykle postać powieściową. Dążąc do uprawdopodobnienia wyidealizowanego świata, pisarze stylizowali często utopie na zapis dokumentalny. Obecnie wątek utopijnego społeczeństwa pojawia się często w literaturze science fiction.
Satyryczną wizją utopii jest antyutopia – utwór ośmieszający lub pesymistycznie przewartościowujący ideały pisarzy utopistów.
- Robinsonady – utwory powieściowe powstałe pod wpływem Przypadków Robinsona Crusoe Daniela Defoe, którego schemat fabularny (rozbitek na bezludnej wyspie kształtujący miniaturową społeczność ludzką) podejmowany był i parafrazowany przez licznych naśladowców zarówno w powieści przygodowej, jak i w powieści utopijnej, np. przez Juliusza Verne’a w Szkole Robinsonów.
- Powieść podróżnicza – powieść, nas której fabułę składają się przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych. W XVIII wieku stanowiła jedną z głównych odmian powieści, jej elementy wykorzystane zostały np. w Przypadkach Robinsonie Crusoe Daniela Defoe i Podróżach Guliwera Jonathana Swifta. Wywodziła się ona z opisów podróży, dzienników podróży. W czasach nowszych powieść podróżnicza, bliska powieści sensacyjnej, adresowana jest zazwyczaj do młodzieży (np. Wyspa skarbów Roberta Louisa Stevensona, W 80 dni dookoła świata Juliusza Verne’a).
Odmianą powieści podróżniczej jest powieść przygodowa, np.
- Don Kichot Cervantesa,
- Klub Pickwicka Karola Dickensa,
- powieści płaszcza i szpady Aleksandra Dumasa ojca, np. Trzej muszkieterowie,
- Winnetou Karola Maya,
- Księga dżungli Rudyarda Kiplinga
Uwaga!
Pamiętnik Mikołaja Doświadczyńskiego składa się z trzech części i ma to głębszy sens, gdyż każda z nich reprezentuje inny typ powieści, a cały układ podporządkowany jest egzemplifikacji losu bohatera.
- Część I – kształt powieści satyryczno-obyczajowej, powiastki filozoficznej z domieszką robinsonady.
- Część II – utopia.
- Część III – konwencja powieści obyczajowej, przygodowej i powiastki filozoficznej.
Wątek miłosny został zredukowany i przedstawiony w sposób parodystyczny (parodia romansu).
Cel powieści – analiza losu ludzkiego.
Ciekawostka
Jakie dwa nazwiska myślicieli francuskich mogą kojarzyć się z powieścią Krasickiego?
Wolter i Rousseau. Wolter kojarzy się, oczywiście, poprzez podobieństwa dzieła Krasickiego do Kandyda. Młodzieniec poszukujący w świecie prawdy, oczyszczający się z win świata, w których wyrósł. Nawet element utopijny jest podobny: Kandyd w Eldorado, Mikołaj na Nipu poznają idealny ustrój społeczny.
Nauki Rousseau ujawniają się z kolei w Księdze drugiej, gdy Mikołaj poznaje styl życia na Nipu. Mędrzec Xaoo jasno pokazuje świat wartości natury i podstawowych cnót: miłości, zgody i sprawiedliwości. Cywilizację europejską surowo potępia. Takie ideały będzie próbował wprowadzać Mikołaj Doświadczyński w swoim Szuminie.
Powieść, tak popularny dziś gatunek literacki, ukształtowała się właściwie w oświeceniu, dokładniej – w Anglii. Tam właśnie powstały Podróże do wielu odległych narodów świata Jonathana Swifta (1726), czyli opowieść o wędrówkach Guliwera, oraz Podróż sentymentalna Lawrenca Sterne’a (1769).
W Polsce pierwszą powieścią nowożytną są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego.
Inne, o których warto pamiętać, to np. Podróż do Ciemnogrodu Stanisława Kostki Potockiego.
Zobacz:
Przedstaw Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki jako pierwszą polską powieść nowożytną.