Pierwsza polska powieść nowożytna dotyczy dziejów szlachcica – Mikołaja Doświadczyńskiego. Opowiada ją w pierwszej osobie sam bohater. Należy do postaci dojrzewających – szukających sensu życia, dokonuje się w nim przemiana. Powieść jest też satyrą na szlacheckie wady, wychowanie młodego pokolenia. Można uporządkować następujące etapy dziejów bohatera:
Szlacheckie wychowanie
Zwróć uwagę na ciemnotę i system, w jakim edukowano szlacheckie dzieci. Krasicki wydrwiwa je i poddaje krytyce.
„Urodziłem się w domu uczciwym, szlacheckim”. Ojciec – dobra dusza – nic nie wiedział, co robili Grecy i Rzymianie. Rozumiał za to, że gościa w dom zaprosić, to znaczy się z nim upić. Do siedmiu lat Mikołaj był chowany wśród niewiast, wśród guseł i zabobonów, bajek i strasznych opowieści wieczornych – o strachach, czarownicach i upiorach. Rozmowy ranne za to były o snach: „jedna drugiej z kobiet opowiadała, co się jej śniło, a z ich tłumaczeń nauczyłem się, iż gdy się komu ogień marzy, gościa w dom spodziewać się trzeba, gdy ząb wypadnie, natenczas ktoś z krewnych umrze”. Dopiero po wizycie światłego wuja, który zwrócił uwagę na fakt, że Mikołajek ani pisać, ani czytać nie umie – wyprawiono go do szkół publicznych. „Pojętność miałem wielką, ale wstręt do nauk jeszcze większy”. Długo więc w szkole miejsca nie zagrzał – mając szesnaście lat, po śmierci ojca, wrócił do domu, edukacji dopełnił pod okiem guwernera – oszusta – niejakiego „markiza” Damona.
Hulaszcza szlachecka młodość
Zwróć uwagę na koleje losu Mikołaja – typowe dla polskiego szlachcica – trwonił majątek w stolicach, procesował się, zaciągał długi. Grał w karty, ucztowanie w domu oraz wśród pijaków i hulaków w Warszawie kosztowało. Po śmierci matki jako młody dziedzic miał co przepuszczać. Procesował się zawzięcie z sąsiadem, po czym wygrawszy proces, zaciągnąwszy dług, pojechał hulać w Paryżu. „Wspaniała moja rozrzutność uczyniła mnie sławnym w całym Paryżu”. Sława jednak nie pomogła – musiał uciekać od wierzycieli, udał się w podróż morską, którą przerwała straszliwa burza, stał się rozbitkiem.
Doświadczenie w krainie Nipu
Doświadczyński, jako rozbitek, trafił na wyspę Nipu, do krainy utopijnej, odciętej od cywilizacji, która rządzi się własnymi prawami. Wszyscy mieszkańcy byli sobie równi, nie istniało państwo, tylko społeczeństwo. Nipuańczycy nie kradli, nie kłamali, chętnie pracowali – a trudnili się rolnictwem. Kochali tradycję, szanowali rodziców, wierzyli w jednego Boga, ale kościoła nie mieli. Główny bohater został tu poddany zabiegom edukacyjnym. Następuje konfrontacja dwóch systemów wartości: świata pozorów reprezentowanego przez przedstawiciela kultury europejskiej z autentycznymi wartościami żyjącego na łonie natury społeczeństwa wyspy. Pod wpływem mistrza Xaoo, który wygłasza kazania o cnocie, miłości do ojczyzny i wychowaniu młodzieży, Mikołaj odrodził się duchowo i dojrzał. Dzięki zetknięciu się z naturą i odkryciu takich wartości, jak miłość, uczciwość, prawda, sprawiedliwość (nawiązanie do Russowskiej koncepcji bohatera) uległ przemianie. Tęsknota za domem wyciągnęła go jednak znów na morze.
Powrót do domu
Doświadczyński wrócił do rodzinnego Szumina, spłacił swe paryskie długi i starał się wykorzystać zdobytą wiedzę. Próbował brać udział w życiu społecznym i politycznym, chciał posłować, lecz sejm od razu zerwano. Ożenił się z Julianną, osiadł w majątku rodziców i tam, jako ziemianin filozof, pragnął choć w części realizować nipuańskie zasady życia społecznego.
Puenta nie jest optymistyczna
Okazuje się, że człowiek nie może zmienić świata, musi więc zadowolić się uprawianiem własnego ogródka (odwołanie do dziejów Wolterowskiego Kandyda). Powieść Krasickiego to jeszcze jeden głos w sprawie konieczności powrotu do źródeł, do natury i autentycznych wartości moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ życia społecznego, obyczajowości i kultury.
Mikołaj po przemianach odnalazł sens życia w rodzinie, pracy i filozofowaniu. W ten sposób Krasicki kreuje wzorzec godny naśladowania według ideologii epok rozumu.
Krasicki nadał swej powieści formę pamiętników Mikołaja Doświadczyńskiego, który podróżując, zbiera doświadczenia i dużo się dzięki nim uczy.
Księga pierwsza zawiera ostrą krytykę edukacji szlacheckiej, stylu życia sarmackiej prowincji, stolicy, a pośrednio rozkładu systemu społecznego i państwowego Rzeczypospolitej.
Uwaga! – utopia
Tak jak Wolter Eldorado, Morus wyspę Utopię, a Swift krainę koni, Krasicki wymyślił Nipu – kraj idealny.
Zobacz:
Przedstaw Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki jako pierwszą polską powieść nowożytną.
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.
36. Scharakteryzuj pisarstwo Ignacego Krasickiego – gatunki, tematy, bohaterowie.