Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.
Wstęp I
Co prawda, już w baroku pojawiły się powieści do dziś uważane za arcydzieła, np. Don Kichot Miguela Cervantesa, ale były to zjawiska odosobnione, one dopiero zapowiadały nowe tendencje. Nowożytna powieść powstała dopiero w oświeceniowej Anglii. O jej powstaniu zadecydowały zbiegające się w czasie przyczyny. Po pierwsze, odchodził już w zapomnienie epos, uważany za formę coraz bardziej przestarzałą, nieprzystającą do rzeczywistości. Poza tym w oświeceniu zaczęło rozwijać się dziennikarstwo; wzrosło zainteresowanie opowieściami o życiu codziennym. Pierwszą nowoczesną powieścią były Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe, pierwszą polską nowoczesną powieścią zaś Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Bez wątpienia Guliwer, Robinson Cruzoe i Mikołaj Doświadczyński to ważni bohaterowie literatury oświecenia.
Wstęp II
Guliwer, Mikołaj Doświadczyński, Robinson Crusoe… Co ich łączy? Wszyscy są bohaterami oświeceniowych powieści. Wszyscy są racjonalistami, wierzą w potęgę rozumu i rozsądek (Doświadczyński dochodzi do tego etapu stosunkowo późno). A w końcu wszyscy oni sporo podróżowali i podczas tych dalekich wypraw wiele się nauczyli o świecie i o naturze człowieka. Spróbuję teraz przedstawić tych bohaterów.
Rozwinięcie
Lemuel Guliwer, bohater Podróży Guliwera Jonathana Swifta, to narrator i główna postać tego dzieła satyryczno-fantastycznego. Choć skończył medycynę, zawsze marzył o dalekich podróżach… Zaczyna więc realizować swe marzenie jako lekarz okrętowy. Przeżywa szereg dziwnych przygód, np. trafia do kraju Liliputów, maleńkich ludzi. Potem trafia na wyspę zamieszkaną przez olbrzymy. Sytuacja odwraca się – w kraju Liliputów był największą istotą, a teraz, w porównaniu z olbrzymami, jest bardzo malutki. Traktowany jest przez nich jak zabawka. Ma się czego bać – tam nawet szczury są wielkości sporego psa… Zostaje wystawiony na sprzedaż na jarmarku jako intrygująca zabawka i zakupiony przez królową. W kolejnych podróżach trafia na wyspę zamieszkaną przez szalonych uczonych oraz na wyspę czarowników. Na koniec trafia na równie fantastyczną wyspę zamieszkaną przez rozumne, myślące konie. Tego rodzaju światy, które poznał, dają bohaterowi dużo do myślenia. Uczy się tolerancji i szacunku dla inności. Bohater i narrator powieści zostaje w wyniku tych podróży sceptykiem – zaczyna wątpić w doskonałość człowieka, ustępującego mądrym i łagodnym koniom. Zaczyna także wątpić w dobrą naturę człowieka i jego rozum oraz państwo i instytucje państwowe, prawo, kulturę, moralność, zasady funkcjonowania społeczeństwa. Wymowa powieści jest pesymistyczna i gorzka, a jej bohater bardzo krytycznie ustosunkowany do ludzkości… Jednak ta wymowa uległa zatarciu w licznych adaptacjach tego utworu na użytek dzieci i młodzieży.
Powieść Swifta nazywana jest bajkową albo fantastyczno-utopijną. Uważana jest także za „praprzodka” literatury fantastyczno-naukowej. To dzieło można odczytywać jako traktat moralistyczny, dzieło racjonalisty wątpiącego w optymistyczne hasła swej epoki. Obyczaje i systemy polityczne panujące w krainach, do których trafił Guliwer, stanowią parodię stosunków społecznych, które miał okazję obserwować. Stanowią też albo wizje społeczne uznane za pierwsze antyutopie w literaturze.
Inny znany podróżnik, bohater oświeceniowej powieści, to marynarz Robinson Crusoe (Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe). Ta powieść przyniosła nowy typ bohatera. To oświecony podróżnik, pionier, człowiek niesłychanie zaradny i rozsądny, nietracący głowy w trudnych sytuacjach, przedsiębiorczy rozbitek na bezludnej wyspie, podróżnik o mentalności… kupca. Jest dokładny jak księgowy. Każdą decyzję podporządkowuje wymiernym korzyściom materialnym…
Utwór w formie spisanego przez bohatera pamiętnika stał się pierwowzorem późniejszych powieści podróżniczych, zwanych robinsonadami – np. Szkoły Robinsonów Juliusza Verne’a.
Robinson od najmłodszych lat marzył o tym, by zostać marynarzem. Jego marzenie spełniło się, odbył wiele podróży. W czasie jednej z nich statek rozbił się, a on jako jedyny ocalał z katastrofy. Bezludną wyspę przekształcił dzięki ciężkiej pracy w zamożną kolonię. Walczy z klimatem, zwierzętami niszczącymi mu plony i z własną słabością.
Po ponad 20 latach na wyspie wrócił w końcu do Anglii, ożenił się, był bogaty. Niezrażony, podejmował kolejne wyprawy do egzotycznych krajów – w celach handlowych… W osobie Robinsona autor sławi zaradność człowieka, potęgę jego rozumu i umiejętności. Robinson to tzw. selfmademan – człowiek, który mozolną pracą, cierpliwością i przedsiębiorczością zdołał zapewnić sobie w miarę wygodną egzystencję w warunkach zupełnie temu niesprzyjających. Z czasem Robinson zaczął uosabiać ideał cnót oświeceniowego mieszczaństwa. Jego cechy to pracowitość, religijność, zaradność, umiejętność realizacji celów.
Mikołaj Doświadczyński to tytułowy bohater powieści Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Jest to nazwisko znaczące. Bohater dzięki swoim licznym doświadczeniom lepiej poznaje prawdę o sobie i o otaczającym go świecie. W latach młodości Mikołaj jest niefrasobliwym utracjuszem. Myśli tylko o zabawie, wydaje mnóstwo pieniędzy, roztrwania majątek odziedziczony po ojcu. Uciekając przed wierzycielami, trafia na wyspę Nipu, gdzie panuje szczęście i dobrobyt. Po powrocie do kraju Mikołaj stara się realizować nauki wyniesione z utopijnej wyspy. Jednak nie jest to wcale takie proste, bo rodacy patrzą na niego jak na dziwaka. Okazuje się, że człowiek nie może zmienić świata, musi zadowolić się uprawianiem własnego ogródka (jest to odwołanie do dziejów Kandyda).
Ta postać jest przykładem bohatera dojrzewającego, podobnie jak bohater stworzony przez Woltera.
Zakończenie
Ci trzej bohaterowie do dziś są ważnymi postaciami w historii literatury. Nie są tylko postaciami z oświeceniowych powieści. Stali się wzorami pewnych postaw i typów bohaterów literackich.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c267-lektury-do-egzaminu/robinson-kruzoe