Oświecenie wiekiem narodzin powieści – ustosunkuj się do tej tezy, podaj przykłady najważniejszych dzieł.
Tak powszechnie mówi się o oświeceniu; z twierdzeniem zawartym w temacie nie można się nie zgodzić. Temat nie jest trudny – wystarczy przypomnieć sobie najważniejsze oświeceniowe powieści, np. Podróże Guliwera Jonathana Swifta, Kubusia Fatalistę i jego pana Denisa Diderota, Julię czyli Nową Heloizę Jeana Jacques’a Rousseau oraz dwa przykłady powieści polskich: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego i Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego. Należy także znać cechy gatunkowe powieści, umieć określić, co ją odróżnia np. od powiastki filozoficznej, drugiego niezmiernie ważnego gatunku oświeceniowego.
Oświecenie narodziny powieści
Jak zacząć?
Dziś trudno sobie wyobrazić fakt, że można by się obejść bez powieści. Ten właśnie gatunek wybiera większość czytelników.
Przykład
Powieść – najsilniejszy dziś gatunek prozatorski – jako gatunek nowożytny kształtowała się w XVIII wieku. Nie dziwię się, że ten gatunek mógł wydawać się bardzo atrakcyjny ówczesnym czytelnikom i że wydaje się nie mniej atrakcyjny ludziom żyjącym w XXI wieku. To właśnie powieści królują w księgarniach i bibliotekach. Powieści czytujemy przed snem, w pociągu i w autobusie – właściwie wszędzie i zawsze. Brak bardzo sztywnych reguł gatunkowych (tematem powieści może być właściwie wszystko, a bohaterem każdy) sprawia, że wszyscy możemy znaleźć coś dla siebie. Zwłaszcza że już w oświeceniu znaliśmy różne jej odmiany: powieść podróżniczą, powieść w listach, powieść-pamiętnik i wiele innych.
Co w rozwinięciu?
Podaj krótką, niekoniecznie dokładną i naukową definicję powieści. Zastanów się nad przyczynami olbrzymiej jej popularności w oświeceniu i scharakteryzuj krótko najważniejsze powieści epoki – dobrze by było, gdybyś umiał pokazać, jakie było ich znaczenie dla dalszego rozwoju literatury. Powinno znaleźć się także miejsce na krótki rys historyczny; odpowiedź na pytanie, jakie gatunki były „przodkami” powieści we wcześniejszych epokach. Jeśli czujesz się na siłach, możesz także porównywać powieść z eposem, romansem rycerskim, pamiętnikiem itd.
Co było przedtem?
- W antyku popularnym gatunkiem był epos, opiewający dzieje i czyny herosów i bogów. Najsłynniejsze eposy to Iliada i Odyseja Homera oraz Eneida Wergiliusza. Znano także romanse prozą.
- W średniowieczu z kolei za „przodków” powieści można uznać epos rycerski i romans rycerski – oba przedstawiały dzieje wielkich rycerzy i kształtowały wzorzec parenetyczny wojownika oraz wzorzec miłości.
- W renesansie duże znaczenie dla rozwoju powieści miał romans łotrzykowski, którego fabuła i sposób ukazywania świata były – przynajmniej z perspektywy dzisiejszego czytelnika – dużo ciekawsze i barwniejsze niż opowieści o rycerzach.
- Prawdziwym przełomem, krokiem milowym w rozwoju nowożytnej powieści był barok, otaczany pogardą przez ludzi oświecenia. Wtedy rozwijało się pamiętnikarstwo, powstał Raj utracony Johna Miltona oraz powieść Miguela Cervantesa pt. Don Kichot z La Manchy, parodia romansu rycerskiego.
Za pierwszą nowoczesną powieść uznano Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe. Powieść pojawia się, oczywiście, także w Polsce; najdojrzalszą próbą powieści jest dzieło Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
Rodzaje powieści w XVIII wieku
Choć to dopiero początki nowoczesnej powieści, gatunków mamy już sporo.
Przykładami powieści podróżniczej mogą być Podróże Guliwera Jonathana Swifta i Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota.
- Pierwsza z nich zapowiadała późniejszą literaturę s.f. Lemuel Guliwer, lekarz okrętowy ocalały z katastrofy, trafia do fantastycznych krain – m.in. do krainy liliputów i do krainy olbrzymów. Ówczesnym czytelnikom taki pomysł bardzo się spodobał. Zachwycali się wyobraźnią autora i tym, że potrafił pokazać niedoskonałość ludzkiego świata. Fantastyczne przygody to bardzo popularny potem sposób na przyciągnięcie czytelników. Kilkaset lat później w Polsce powstały Przygody Sindbada Żeglarza Bolesława Leśmiana.
- Z kolei Kubuś Fatalista… ma jeszcze pewne cechy powiastki filozoficznej, choć bez wątpienia jest to dzieło pełniejsze i dojrzalsze. Ta podróż jest w porównaniu z przeżyciami Guliwera bardzo zwyczajna; wartość tego dzieła kryje się jednak w „odkryciach filozoficznych” bohaterów. Podróż sprawia, że bohaterowie dowiadują się więcej o sobie i o otaczającej ich rzeczywistości. Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe to dzieje marynarza – rozbitka, który na bezludnej wyspie przeżył ponad dwadzieścia lat. Dzięki sile charakteru i zaradności udaje mu się zachować umiejętność porozumiewania się, potrafi kontrolować upływ czasu, a w końcu zmienić nieprzyjazną wyspę we własne, przytulne królestwoś.
Przykładem powieści-pamiętnika może być z kolei Dziennik roku zarazy (także autorstwa Daniela Defoe), który zainspirował Alberta Camusa, twórcę Dżumy.
Powieść w listach (epistolarna) to Nowa Heloiza Jeana Jacques’a Rousseau, fundamentalne dzieło sentymentalizmu, zainspirowane dziejami najsłynniejszych kochanków średniowiecza, Abelarda i Heloizy, którzy nie mając szans na realizację swojego uczucia, wstępują do klasztorów, skąd ślą do siebie długie listy. Rousseau „unowocześnia” swoją historię nieszczęśliwej, wielkiej miłości. Zmienia realia i imiona bohaterów powieści – odpowiedniczką Heloizy jest piękna Julia, zaś Abelarda inteligentny i wykształcony Saint-Preux. Bohaterowie nie wstępują do klasztorów – Julia wychodzi za poczciwego człowieka i zostaje matką jego dzieci, zaś mężczyzna wyjeżdża na wieś, by uporządkować swoje myśli i życie. Dochodzi jednak do ponownego spotkania rozdzielonych kochanków…
Zaś powieść sternowska to Podróż sentymentalna Sterne’a – jest to wyprawa w głąb siebie. Dużą rolę odgrywają wspomnienia, ważne miejsca i ważni ludzie. I ten typ powieści znalazł uznanie w oczach czytelników.
Nowy typ bohatera
Oświecenie wprowadziło do literatury zupełnie nowy typ bohatera – bohatera mieszczańskiego (przykładem może być Robinson Crusoe, bohater powieści Daniela Defoe). Tacy bohaterowie pojawiali się co prawda w literaturze, ale tylko jako postacie marginesowe, często komiczne. Nie mieli prawa do przeżywania wielkich i szlachetnych uczuć, które od tej pory będą ich udziałem. Awans bohatera mieszczańskiego nie był wcale łatwy – wiązał się z ostrymi starciami z obowiązującymi dotąd wzorcami kultury feudalnej. Przypomnij sobie, że wcześniej głównymi bohaterami literackimi byli władcy, rycerze i szlachetnie urodzeni ludzie. Nowy bohater oświeceniowy nie mieścił się w sztywnych ramach gatunków klasycystycznych (głównie poetyckich), takich jak np. oda. Coraz częściej pojawiały się głosy, że poezja (klasycystyczna) nie umie wyrazić myśli i przeżyć współczesnego człowieka. Tak zaczął się triumf prozy – i oczywiście powieści.
Powieść w Polsce
Bardzo ważne są dwie powieści Ignacego Krasickiego: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) oraz jej kontynuacja, Pan Podstoli (cz. I 1778, cz. II 1784, cz. III 1803). Powieść o dziejach Mikołaja Doświadczyńskiego (uwaga – nazwisko znaczące!) scala w sobie prawie wszystkie elementy powieści oświeceniowej: satyryczno- -obyczajowej, przygodowej, robinsonady i elementów utopijnych. Ukazane są losy młodego szlachcica, awanturnika i hulaki, który po licznych przygodach i pobycie na utopijnej wyspie Nipu, dostępuje przemiany wewnętrznej; staje się uczciwym, szlachetnym patriotą.
Ważną powieścią jest także Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego. To przykład powieści orientalnej.
Jak zakończyć?
Krótkim podsumowaniem zasług powieści oświeceniowej dla rozwoju gatunku.
Przykład
Wiele „nienowoczesnych” i „nudnych” powieści oświeceniowych przetrwało próbę czasu. Dzieje Robinsona Cruzoe poznajemy we wczesnych latach nauki szkolnej, i choć trochę wstyd się do tego przyznać, czytaliśmy wtedy powieść Daniela Defoe z wypiekami na twarzy. Jeszcze wcześniej zetknęliśmy się z Podróżami Guliwera Jonathana Swifta – mogliśmy oglądać dość wierny powieści (choć oczywiście pełen uproszczeń) film animowany. Z własnej woli, już jako ludzie prawie dorośli, sięgamy po Kubusia Fatalistę i jego pana Denisa Diderota i Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego. Uświadamiamy sobie wtedy, że powieści oświeceniowej zawdzięczamy sporo. Zwłaszcza, gdy uświadomimy sobie, że bez Dziennika roku zarazy nie powstałaby być może Dżuma Alberta Camusa, a bez Podróży Guliwera – Władca much Williama Goldinga.
Zapamiętaj!
Powieść to gatunek prozatorski. Jego cechą jest obszerność, obecność narratora i ukazanego świata przedstawionego, w którym zanurzony jest bohater (niekiedy jest on jednocześnie narratorem). Świat przedstawiony może, oczywiście, ukazywać świat naśladujący świat rzeczywisty, może przypominać go do złudzenia. Tematem powieści mogą być zwykli ludzie, których losy mają wszelkie pozory prawdopodobieństwa, ale mogą występować także postacie fantastyczne, a ukazywane zdarzenia nie muszą mieć wiele wspólnego z otaczającym nas światem. Powieść daje więc bardzo wiele możliwości – w zakresie wyboru sposobu narracji, wyboru bohatera, kształtowania świata przedstawionego. Jest gatunkiem dość swobodnym i pojemnym. Być może, tym właśnie cechom zawdzięcza swoją olbrzymią popularność.
Uwaga!
Powieść umocniła się i stała się bardzo popularna w oświeceniu, ale się w nim nie narodziła. Jej ukształtowanie wiąże się z wcześniejszymi doświadczeniami prozatorskimi (także użytkowymi!) – pamiętnikami, listami, romansami rycerskimi oraz z eposem, gatunkiem, który wymagał bardzo ścisłego przestrzegania dość sztywnych reguł. Romans rycerski i epos traciły jednak sympatię czytelników – pierwszy z nich opiewał przecież dzieje wielkich rycerzy, których już nie było, drugi skupiał się na losach herosów i bogów. Oba więc właściwie nijak się miały do nowoczesnego życia. Potrzeby czytelników były zupełnie inne – chcieli dzieł, które by ich zaintrygowały (romans rycerski i epos zakładały istnienie stałych, powtarzanych w każdym kolejnym tego typu dziele elementów i motywów), dostarczyły rozrywki; chcieli czytać ponadto o sobie i o rzeczywistości, w której żyją. Powieść znakomicie te potrzeby zaspokajała.
Rodzaje powieści w XVIII wieku
- powieść podróżnicza
- powieść-pamiętnik
- powieść przygodowa
- powieść w listach
- powieść sternowska
- robinsonada (odmiana powieści podróżniczej)
Zauważ, jak wielką rolę prawie we wszystkich wymienionych typach powieści odgrywa podróż. Bez niej nic by się nie stało. Spotykamy rozmaite rodzaje podróży: daleką wyprawę morską, podróż pozornie całkiem zwyczajną, podróż fantastyczną i podróż w pogoni za wspomnieniami. Rozmaite są też cele tej podróży oraz korzyści i nauki, jakie wynoszą z nich bohaterowie.
Motyw podróży znajdziesz w następujących utworach:
- Podróże Guliwera Jonathana Swifta
- Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota
- Kandyd, czyli Optymizm Woltera
- Przypadki Robinsona Cruzoe Daniela Defoe
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
Uwaga!
Podróż może mieć także znaczenie (i wymiar) symboliczne. Może oznaczać drogę do poznania, wtajemniczenie, zmianę, aspiracje. Taka podróż odbywa się we wnętrzu, w duszy człowieka, który fizycznie nie musi wcale ruszać się z miejsca. Ma ona wymiar duchowy, a korzyści z jej odbycia mogą być tak wielkie, jak z podróży dookoła świata.
Zobacz: