Przypadki Robinsona Crusoe zupełnie niesłusznie uchodzą za powieść dla młodzieży, a nawet dla dzieci. Oczywiście ważna jest ich warstwa przygodowa, ale warto mieć świadomość, że to także utwór przedstawiający pewien światopogląd oraz rady życiowe charakterystyczne i dla czasów, w którym powstał, i o znaczeniu uniwersalnym. Światopogląd i rady dla ludzi jak najbardziej dorosłych! Ale warto i to wiedzieć, że ogólny wydźwięk powieści nie jest specjalnie optymistyczny i prowadzi do ponurych wniosków na temat ludzkiej natury.
Znaczenie postaci
Charakter Robinsona Crusoe kształtował się w obu częściach powieści dynamicznie: lekkomyślny młodzieniec, doświadczający czegoś w rodzaju czyśćca na swojej wyspie, co zbudowało jego osobowość, został w końcu kupcem i kolonizatorem, przedstawicielem wielkiego Imperium Brytyjskiego, który z Biblią w jednej ręce i z workiem pieprzu w drugiej podbijał dla chwały swojego królestwa i dla wiary świat. Joseph Conrad w Lordzie Jimie pisał o takich ludziach: gdzież nie byli gotowi pójść za pieprzem.
Pierwowzór postaci
Aleksander Selkir popadłszy w konflikt ze swoim kapitanem, Williamem Dampierem, piratem, korsarzem i odkrywcą, dał się wysadzić na bezludnej wyspie Juan Fernandez (u wybrzeży Chile) i w samotności spędził tam cztery lata i cztery miesiące. Zmieniając imię bohatera, lokalizację, długość czasu przebywania na wyspie i rozliczne szczegóły zdarzeń – stworzył Defoe postać Robinsona.
Charakterystyka
- Imię i nazwisko: Robinson Crusoe.
- Data i miejsce urodzenia: rok 1632, York.
- Nazwisko rodowe ojca: Kreautznaer.
- Nazwisko rodowe matki: Robinson.
- Profesja ojca: kupiec; zamożny.
- Rodzeństwo: dwaj starsi bracia; jeden z nich dosłużył się stopnia podpułkownika w angielskim regimencie we Flandrii, poległ w bitwie z Hiszpanami pod Dunkierką.
- Wykształcenie: szkoła wiejska i edukacja domowa.
- Pochodzenie społeczne: stan średni – według ojca bohatera – najwłaściwszy do uszczęśliwienia człowieka, ponieważ wolny jest zarówno od żądzy, mozołów cierpień, na które skazane są niższe klasy, jak i od żądzy przepychu, dumy i zawiści, które są udziałem wielkich panów
- Wyznanie: chrześcijanin, protestant
Młodość
- Marzenia: dalekie podróże
- Cechy charakteru: skłonność do podejmowania niepotrzebnego ryzyka (wielokrotnie, mimo ostrzeżeń ojca, wypuszczał się na morze), ośli upór (nie reagował na rozumne argumenty ojca i rozpacz matki), nadmierna ambicja (chciał być kimś lepszym niż nakazywałoby to jego pochodzenie społeczne), lenistwo (nie chciał podjąć żadnej normalnej pracy w rzemiośle czy handlu), upodobanie do grzechu (zlekceważenie rodziców, ucieczka z domu, złamanie przysięgi), lekceważenie znaków Bożych (jakimi były kolejne katastrofy statków, na których pływał Robinson), chciwość (pierwsze zyski z jedynej udanej wyprawy kupieckiej wbiły naszego bohatera w dumę i roztoczyły miraże przyszłych bogactw).
Robinson na wyspie – pierwszy okres
- poczucie opuszczenia przez opatrzność;
- pretensje do Boga i świata;
- rozpacz z powodu uświadomienia sobie własnej sytuacji;
- strach: Robinson bał się m.in. dzikich zwierząt, głodu, choroby;
- poczucie lęku: obawa o dalsze losy doprowadziła bohatera na skraj szaleństwa;
- pesymizm.
Robinson jako władca swej wyspy
- pogodzenie się z własnym losem;
- uznanie słuszności wyborów Boskich (samotność jako kara za grzechy);
- pokora jako stosunek do rzeczywistości ustanowionej przez Boga;
- dzielność – Robinson mimo wszystko nie złamał się, lecz stanął do walki ze światem i własnymi słabościami;
- pracowitość – bohater dzięki pracy potrafił zbudować swój świat;
- konsekwencja w działaniu – Robinson nie zrażał się rozmaitymi niepowodzeniami, np. kiedy zbudował łódź zbyt dużą i zbyt daleko od brzegu, aby spuścić ją na wodę, nie załamał rąk i zaczął budowę drugiej;
- pomysłowość – bohater wykazał się niezwykłą wprost umiejętnością radzenia sobie w ekstremalnie trudnych warunkach;
- inteligencja i elastyczność myślenia – Robinson potrafi znakomicie radzić sobie z rozmaitymi problemami życia na samotnej wyspie; wiele z tych problemów wymagała zaangażowania intelektu;
- zapobiegliwość – bohater potrafił rozsądnie zaplanować swoje działania; uwidocznia się to np. w rozwinięciu hodowli kóz, zgromadzeniu wielkich zapasów żywności, zbudowaniu domostw, które zapewniały bezpieczne i w miarę wygodne życie;
- przezorność – Robinson tak zbudował swoje warownie, że zapewniały mu bezpieczeństwo przed atakiem dzikich; do pierwszego zasiewu – nieudanego – użył tylko części ziaren zboża, które uratował ze statku;
- zdolności pedagogiczne – potrafił uratować i wychować Piętaszka, dzikusa, którego ucywilizował;
- mądrość polityczna – umiał rozsądnie podzielić wyspę pomiędzy jej późniejszych mieszkańców (Anglików i Hiszpanów), mądrze rozsądzał spory pomiędzy nimi;
- akceptacja samego siebie – Robinson musiał wykonać ogromną pracę nad sobą, musiał stworzyć się właściwie od nowa. I dokonał tego, ale warunkiem powodzenia tej metamorfozy była konieczność dostrzeżenia swoich wad i ich stopniowe przezwyciężanie, tak, aby osiągnąć pogodzenie się z samym sobą.
Robinson po wydostaniu z wyspy
- przedsiębiorczość – Robinson nigdy nie marnował okazji do zrobienia interesu, nawet w najbardziej niebezpiecznych okolicznościach (podróż przez Syberię); nie marnował okazji do zarobienia pieniędzy;
- odwaga i zdolności przywódcze – wielokrotnie wykazał się dzielnością i umiejętnością organizowania do walki;
- hojność – Robinson potrafił hojnie obdarowywać ludzki, których cenił;
- poczucie dumy – bohater uważał, że bycie Anglikiem, protestantem i wyznawcą cnót mieszczańskich, to dowód na jego wyższość nad światem.
Biografia
Szukający przygód młodzieniec wyruszył – wbrew radom rodziców – w podróż morską. Statek, którym płynął, rozbił się i Robinson znalazł się na bezludnej wyspie. Przez ponad dwadzieścia osiem lat przebywania na niej, w ogromnej mierze ją skolonizował, założył rozległe gospodarstwo, pozwalające na wygodne życie. Po wielu latach los zdarzył mu towarzysza – czarnoskórego Piętaszka, którego uratował z rąk ludożerców. Wcześniej zaopiekował się papugą i psem, którego zabrał z rozbitego okrętu. Pomimo wielu trudów Robinson doczekał wybawienia z pułapki. Jednak jego losy toczyły się dalej – został posiadaczem sporej fortuny i odbywał dalsze wyprawy. Powrócił także na „swoją” wyspę i sprawiedliwie ją podzielił między Hiszpanów i Anglików. Ożenił się i miał troje dzieci. Wreszcie, w wieku siedemdziesięciu dwu lat, Robinson osiadł w Anglii, gdzie oddał się wspomnieniom swego burzliwego życia.
O utworze źródłowym
Autor Przypadków Robinsona Crusoe był synem rzeźnika i handlarza świec łojowych Jamesa Foe. Cząstkę De, świadczącą zapewne o szlacheckim pochodzeniu z kontynentu pisarz dodał sobie w wieku czterdziestu kilku lat. Życie miał niezwykle burzliwe: był klerykiem, kupcem detalicznym i hurtowym, fabrykantem dachówek, dziennikarzem i wydawcą pisma Review, które w ciągu dziesięciu lat istnienia trzy razy w tygodniu zapełniał prawie wyłącznie własnymi artykułami. Handlował pończochami, wełną, płótnem i ostrygami. Nieraz bankrutował i ukrywał się przed swoimi wierzycielami. Był tajnym agentem rządowym, ale bez żadnych oporów potrafił zmienić mocodawcę. Pisywał na zamówienie pamflety polityczne i religijne, czego skutkiem był dwukrotny pobyt w więzieniu. Buntownik, niespokojny duch, wichrzyciel i poszukiwacz przygód – był jednak też jednym z twórców nowożytnej powieści realistycznej. Głównym jego dziełem były napisane w 1719 roku Przypadki Robinsona Crusoe, których fabuła oparta została na autentycznych losach angielskiego marynarza Aleksandra Selkirka.
Powieść stała się bestsellerem i bodaj jako pierwszy utwór beletrystyczny w literaturze nowożytnej dotarła do wszystkich kręgów czytelników. O jej popularności świadczy choćby to, że już w 1719 roku doczekała się pięciu wydań; do końca XIX wieku doliczono się 200 edycji, łącznie z wydaniami skróconymi, przeznaczonymi np. dla młodzieży. Do tego doszło 110 przekładów na inne języki, grubo ponad 100 przeróbek i adaptacji, a także blisko 300 tak zwanych robinsonad, tzn. opowieści o ludziach, którzy na skutek różnych wypadków życiowych znaleźli się poza społecznościami ludzkimi.
Pod względem popularności mierzonej liczbą wydań, tłumaczeń i przeróbek Przypadki Robinsona Crusoe ustępuję jedynie Biblii!
Zachęcony popularnością Przypadków Defoe kontynuował opowieść o swoim bohaterze w tomach Dalsze przygody Robinsona Crusoe (1719) oraz Poważne refleksje o życiu i zadziwiających przypadkach Robinsona Crusoe (1720), jednak literacko nie dorównują one pierwszej części, opowiadającej o losach rozbitka na bezludnej wyspie.
Najważniejsze momenty w życiu bohatera
- Decyzja o ucieczce z domu.
- Katastrofa morska.
- Życie na wyspie.
- Spotkanie Piętaszka.
- W dwudziestym czwartym roku pobytu na wyspie przybycie statku, którego cała załoga ginie – Robinson zabiera z niego majątek.
- Wyzwolenie z pułapki – powrót do Anglii.
- Małżeństwo.
- Dalsze podróże i wyprawy.
- Kilkukrotne powroty na wyspę.
- Osiadłe życie w Anglii.
Związki bohatera z innymi postaciami utworu
Piętaszek – „dzikus”, którego Robinson „cywilizuje”: uczy angielskiego, zapoznaje z religią, jest jego opiekunem i przyjacielem, ale także – panem!
Podobne postacie literackie
- Jim z Lorda Jima Josepha Conrada
- Staś z W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza
- Ponadto powieść była inspiracją dla wielu utworów, które ukazywały niezwykle podobny typ bohatera i podobną sytuację.
Tematy, do których omówienia przyda się postać Robinsona
- Samotność czy życie w społeczeństwie? Co bardziej sprzyja realizacji człowieczeństwa?
- Człowiek i jego dzieje w warunkach niezwykłych.
- Bezludna wyspa jako metafora życia.
Zobacz:
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.