Powieść – dziś najsilniejszy gatunek prozatorski – kształtuje się jako nowożytny i popularny gatunek w XVIII wieku. Dzieje się tak głównie za sprawą pisarzy angielskich, którzy właśnie w oświeceniu napisali znakomite książki, takie jak Przypadki Robinsona Crusoe, Podróże Guliwera czy Historia życia Toma Jonesa.
Europejscy czytelnicy, poznawszy te utwory, zrozumieli, czym może być czytanie literatury. Zapragnęli więcej rozrywki tego typu, a oznaczało to kres eposu, zmierzch romansu – za to błyskawiczną karierę powieści. Uwaga – powieść umocniła się i stała się modna w oświeceniu, ale się w nim nie narodziła. W ogóle nie wzięła się znikąd, tylko z wcześniejszych doświadczeń prozatorskich, a ludzie pisali przecież pamiętniki, listy, romanse rycerskie. Ten ostatni gatunek, romans, był bardzo rozpowszechniony w baroku. Do tego wciąż funkcjonował epos – szacowny gatunek starożytny wymagający trzymania się ściśle określonych reguł. Owe gatunki po prostu się zużyły i zestarzały, epos opiewał tylko dzielnych herosów i bogów, romans rycerzy, a nowoczesne życie było zupełnie inne. Ludzie zaś, jak zawsze, chcieli czytać o sobie i swojej rzeczywistości. I dlatego za pierwszą nowoczesną powieść, w której bohaterem mógł być osiemnastowieczny młodzieniec, uznano Przypadki Robinsona Crusoe pióra Daniela Defoe. Dodajmy jeszcze dwie kwestie: wiek XVII zabłysnął powieścią Cervantesa Don Kichot z la Manchy – i to już zapowiadało karierę tego gatunku. Druga rzecz: oświecenie jest epoką, w której powieść pojawia się w Polsce. Jest to dzieło Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
Powieść
To gatunek prozatorski, obszerny, prezentujący fikcję literacką. Cechą powieści jest obecność narratora i świata przedstawionego. W świecie przedstawionym zanurzony jest bohater, rozgrywa się fabuła, określone są czas i przestrzeń. Powieść może opowiadać o zwykłych ludziach i prawdopodobnych zdarzeniach, ale szybko wykroczyła poza te ograniczenia i stąd możemy czytać powieść fantastyczną, historyczną, a nawet antypowieść.
Najsłynniejsza maksyma o powieści:
- „Powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu.”
Stendhal, wiek XIX”
Czym się różni powieść od eposu?
Znakomity badacz tej sprawy Michał Bachtin wskazywał na fakt, że powieść odpowiada swojej dynamicznej współczesności, podczas gdy epos zamarł w swojej konwencji. Różnice widać gołym okiem: epos, swoisty pomnik literatury, opiewa (najlepiej heksametrem) walki bogów, czyny rycerzy, używa wysokiego stylu i nie ma w nim miejsca dla zwykłych ludzi.
W powieści narrator opowiada o zdarzeniach zwykłych ludzi, z którymi można się utożsamić. Stwarza świat przygód, stwarza rzeczywistość, która pochłania czytelnika. W czasach bez kina akcji i komedii romantycznej musiała stać się nie lada rozrywką.
Rodzaje powieści w XVIII wieku:
- powieść podróżnicza (Podróże Guliwera Swifta i Kubuś Fatalista i jego pan Diderota),
- powieść-pamiętnik (Dziennik roku zarazy Defoe, książka, która zainspirowała Camusa, autora Dżumy),
- powieść przygodowa (Historia życia Toma Jonesa Fieldinga),
- powieść w listach (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau),
- powieść gotycka (czarny romans, np. Zamczysko w Otranto Walpole’a),
- powieść sternowska (Podróż sentymentalna Sterne’a),
- robinsonada (odmiana powieści podróżniczej: Przypadki Robinsona Crusoe Defoe).
.
Kto pisał powieści w XVIII wieku?
w Anglii:
- Daniel Defoe – twórca robinsonady
- Jonathan Swift – twórca Guliwera, tym samym ojciec literatury fantastycznej
- Laurence Sterne – autor Podróży sentymentalnej, od której nazwę wziął sentymentalizm
- Horacy Walpole – prekursor romantyzmu
- Henry Fielding – autor Historii życia Toma Jonesa
we Francji:
- Denis Diderot – autor Kubusia Fatalisty…
- Jan Jakub Rousseau – autor powieści w listach: zaczytywanej Julii, czyli Nowej Heloizy
w Polsce:
- Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
w Niemczech:
- Johann Wolfgang Goethe w listach pt. Cierpienia młodego Wertera, książka stanie się fundamentem romantyzmu
Przegląd lektur
Przypadki Robinsona Crusoe
Autor: Daniel Defoe
Bohater: Robinson Crusoe, rozbitek na bezludnej wyspie.
Pomysł: W jaki sposób przetrwa człowiek samotny, zdany tylko na własne siły, rzucony przez los na niebezpieczną wyspę? Autor kazał swojemu bohaterowi wytrzymać tam dwadzieścia osiem lat, dwa miesiące i dziewiętnaście dni. To dopiero survival!
Komentarz do powieści:
Pomysł okazał się znakomity – podchwyciły go pokolenia twórców (w naszych czasach również filmowych), zachwycił czytelników. Nic dziwnego: jest to egzotyczna przygoda, jest to też swoisty eksperyment, który pozwala sprawdzić ludzką wytrzymałość i zaradność, zadać pytanie o cechy natury ludzkiej. Na przykładzie losów Robinsona odpowiedzi są bardzo pozytywne: energiczny, zaradny, pełen wiary w siebie, używający swojego rozumu człowiek pokona zwycięsko: czas, samotność, niewygody i niebezpieczeństwa. Symboliczna jest też przyjaźń z Piętaszkiem – dla Daniela Defoe pretekst, by wprowadzić temat szerzenia wiary katolickiej oraz znany motyw mistrza i ucznia. Dla pokoleń – przykład pięknej przyjaźni, nauka o tolerancji wobec innych kultur, choć przecież nawracanie Piętaszka do działań tendencyjnych nie należy. W powieści Defoe Bóg i wiara odgrywają ważną rolę: są wartościami podtrzymującymi Robinsona na duchu, modlitwa zastępuje mu kontakt z ludźmi. Młodym czytelnikom ciekawsze wydają się działania bohatera: jak radzi sobie z dala od cywilizacji. Pierwowzorem Robinsona Crusoe był żeglarz Aleksander Selkirk, który – na własne życzenie – wysiadł na wyspie Juan Fernandez i tam spędził sześć lat.
Robinsonada:
- W XIX wieku Juliusz Verne podejmuje motyw w powieści Tajemnicza wyspa. W XIX wieku Johann Wyss pisze Robinsona szwajcarskiego (powieść dla dzieci w języku niemieckim).
- W XX wieku William Golding pisze Władcę much.
- W XX wieku powstają filmy oparte na robinsonadzie, np. Luisa BuĽuela studium osamotnienia pt. Robinson Crusoe.
.
Druga powieść epoki, zapowiadająca literaturę s.f.
Podróże Guliwera
Autor: Jonathan Swift
Bohater: Lemuel Guliwer, lekarz okrętowy, ocalały z katastrofy, podróżujący przez fantastyczne krainy.
Pomysł: Zorganizować fantastyczną podróż przez kraje liliputów i olbrzymów, by pokazać niedoskonałości prawdziwego, ludzkiego świata.
Komentarz do powieści:
I ten pomysł spodobał się odbiorcom. Po pierwsze dlatego, że miał coś z baśni, stwarzał świat przygód niesamowitych – a to zawsze jest ciekawe. Po drugie dlatego, że był ciętą satyrą na rzeczywistość, a ludzie wszystkich czasów lubią krytykę swoich czasów. Nas, współczesnych, zachwyca wyobraźnia Swifta. Najpierw rzuca Guliwera do Krainy Liliputów, gdzie poznaje on społeczeństwo minimalnych ludzików, a dysproporcja pomiędzy nim a liliputami stwarza oczywiście wiele organizacyjnych wyzwań. Podobnie zresztą, tylko odwrotnie, dzieje się, gdy Guliwer trafia do państwa olbrzymów. Za to gdy trafia do królestwa koni, kraju Houyhnhnmów – mamy do czynienia z prezentacją utopijnego państwa szczęścia i wzorowego ustroju. Swift jasno wykłada swoje poglądy – ludzie to obrzydliwe robaki, zwłaszcza w porównaniu ze szlachetnymi, sprawiedliwymi stworzeniami końskimi.
Olbrzymy – nie są pomysłem Swifta. Znamy Golema – olbrzyma z mułu i gliny (kultura starożydowska), Kolosa rodyjskiego – symbol ogromnej postaci, wreszcie Gargantuę i Pantagruela pomysłu Rabelaisgo – osobistości rubaszne i dobroduszne. Olbrzymami byli mitologiczni cyklopi, a w naszej kulturze Wyrwidąb i Waligóra. Pomysł olbrzyma poruszył też wyobraźnię filmowców – wystarczy przypomnieć horrory takie jak King Kong lub Godzilla contra Hedora.
Zobacz:
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.