Dlaczego oświecenie nazywane jest wiekiem powieści?
Ponieważ właśnie wówczas, w XVIII wieku, rozkwitła powieść angielska. Dało to początek burzliwej karierze gatunku – wiemy przecież, że w XIX wieku wykrystalizuje się powieść realistyczna, że do dziś rodzi się wiele odmian – tradycyjnych i nowatorskich. Był to, jest i chyba jeszcze jakiś czas będzie gatunek bardzo poczytny: od dzieł Balzaka po eksperymenty Joyce’a czy nawet niewysokiego lotu romansidła. Powieść wyparła dawny epos, który dziś jest właściwie gatunkiem wymarłym. A wszystko to za sprawą kilku Anglików, którzy wpadli na pomysł, by opisać przygody interesujących bohaterów.
- Oto w 1719 roku Daniel Defoe wydał powieść pt. Przypadki Robinsona Crusoe. Tym samym dał początek pewnemu modelowi bohatera i ukształtował swoisty typ przygody: bohatera odciętego od świata na bezludnej wyspie. Któż nie zna dziejów Robinsona, jego dzikiego przyjaciela Piętaszka i jego wysiłków, by przetrwać na bezludziu. Przyzwyczajeni do wątków przygodowych zapominamy często, że Defoe widział rzecz nieco inaczej. „Zesłanie” na bezludną wyspę postrzegał jako karę za grzechy i czas pokuty, w Robinsonie widział szermierza wiary i wroga innowierców, a w Piętaszku – niewolnika, a nie przyjaciela bohatera. Odbiorcy inaczej postrzegają Robinsona: jako zaradnego, bohaterskiego reprezentanta ludzkości, który świetnie radzi sobie z samotnością, przez 24 lata okazuje hart ducha, pomysłowość, cierpliwość i pracowitość. Od tej powieści wzięło się pojęcie: robinsonada, które obejmuje cały zbiór utworów literackich eksploatujących ten właśnie motyw: samotnego rozbitka ocalałego z katastrofy, a nawet więcej: do robinsonad możemy zaliczyć opowieści o samotnikach oddalonych od ludzi i cywilizacji – nawet pośród miejskiego tłumu.
- W 1726 roku świat ujrzał drugą, również sławną powieść, też opartą na motywie podróży tym razem – pióra Jonathana Swifta, angielskiego twórcy i duchownego. Chodzi oczywiście o Podróże Guliwera – znakomitą, wciąż czytaną książkę o fantastycznej podróży. Guliwer był chirurgiem okrętowym i zaznał niezwykłych przygód podczas swoich wojaży. Oto los rzucił go do kraju Liliputów, istot maleńkich, w których państwie wprowadził niejaką dezorganizację. A jednak umęczone wielkoludem karzełki (nakarmienie go wymagało nie lada wysiłków) wpadły na pomysł, że może być olbrzym świetną bronią w walce z wrogiem! Potem zagnało Guliwera do kraju olbrzymów (Brobdingnagu). Teraz z kolei on był minilaleczką z przerażeniem obserwującą olbrzymkę karmiącą dziecko. Jeszcze inna ważna kraina, jaką poznał, to kraj Houyhnhnmów, idealny ustrojowo kraj koni, utopijna ojczyzna praw i sprawiedliwości.
- Henry Fielding to trzeci angielski powieściopisarz. Jego najważniejsze dzieło to Historia życia Toma Jonesa. Tę powieść trudniej się dziś czyta niż np. Podróże Guliwera a jest to przecież historia miłości, zdrady, intrygi, przygody. Jest zarazem panoramą osiemnastowiecznej Anglii, drugą taką otrzymamy dopiero za sto lat, od zacnego Karola Dickensa w postaci Klubu Pickwicka.
- Pierwsze polskie powieści to utwory Ignacego Krasickiego: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki i Pan Podstoli. Co ciekawe, przez długi czas nie było jednoznacznego terminu na określenie tego gatunku. Słowo „powieść” pojawiło się dopiero w XIX wieku. W oświeceniu używano na jej określenie słów: awantury, historie, przypadki, a nawet, mimo niechęci do tej formy, nazywano powieść romansem.
Powieści XVIII w.:
- 1719 – Przypadki Robinsona Crusoe,
- 1726 – Podróże Guliwera,
- 1749 – Historia życia Toma Jonesa, czyli dzieje podrzutka,
- 1768 – Podróż sentymentalna (przykład powieści sentymentalnej pióra Sterne’a)
Jonathan Swift
Angielski pisarz, któremu ludzkość zawdzięcza Podróże Guliwera, urodził się w Dublinie i tam zmarł.
Co zapamiętać o Swifcie?
- Był człowiekiem obdarzonym niezwykłą wyobraźnią, a także odwagą, bo światy stworzone przez niego w Podróżach… to przecież fantastyczna satyra na współczesne społeczeństwo.
- Był osobowością niejednoznaczną, z jednej strony nad wyraz inteligentny – z drugiej podejrzewano go o pomieszanie zmysłów, pod koniec życia nawet o obłęd. Fakt ten nawet nie dziwi, jeśli pomyśleć, że informował domowników, że chce zamieszkać w stajni, bowiem konie szlachetniejsze są od ludzi. Twierdził też, że krainy, jakie zwiedził Guliwer, faktycznie istnieją. Czy tak myślał, czy kpił – nie wiemy.
Daniel Defoe
Anglik zwany prekursorem światowego dziennikarstwa, tego w dzisiejszym, amerykańskim stylu, charakteryzującym się błyskawiczną reakcją na sensacyjny temat, pogonią za wydarzeniami, szalonym tempem pracy. Poza tym był Defoe podwójnym agentem oraz ówczesnym biznesmenem, handlował, zajmował się publicystyką. No i napisał Robinsona Crusoe – powieść wszystkich pokoleń. Niestety, młodzież od lat czyta ją w formie okrojonej, w oryginale relacja między Robinsonem a Piętaszkiem jest przedstawiona zupełnie inaczej – Anglik sprawuje władzę, a nie nawiązuje przyjaźń. Prototyp Robinsona – Aleksander Selkrik faktycznie zaznał losu rozbitka i spędził na bezludnej wyspie 6 lat.
Zobacz: