Komedia polityczna – odmiana komedii, która ma przede wszystkim krytykować określone stronnictwa polityczne, nieskuteczne i niesprawiedliwe metody rządzenia i aparat władzy, a także ludzi – reprezentantów starego porządku społeczno-politycznego.

Komedia obyczajowa – utwory, w których przedmiotem ośmieszającego przedstawienia pozostaje obyczajowość określonego środowiska społecznego, przywary moralne jego przedstawicieli, nawyki, przesądy, sposoby zachowań, manifestowania uczuć i mówienia, np. Mieszczanin szlachcicem Moliera, Sarmatyzm Zabłockiego.

Komedia charakterów – jedna z podstawowych odmian komedii: utwory, w których na plan pierwszy przed akcję wysuwają się sylwetki psychologiczne i moralne bohaterów, np. Świętoszek i Skąpiec Moliera.

.

Treść i budowa dramatu

Walery – poseł na sejm – powraca do domu, w którym towarzystwo już wiedzie dysputy na wszystkie ważne w ówczesnej chwili tematy, jak choćby tron dziedziczny, przymierze z Prusami, liberum veto. Walery kocha Teresę, z wzajemnością, ale, niestety, jest ona córką Starosty Gadulskiego, który zamierza wydać ją za fircyka Szarmanckiego. Na szczęście pieniądz rozwiąże sprawę – okaże się bowiem, że Szarmancki liczy na posag, a Walery w ogóle z posagu rezygnuje, co diametralnie zmieni sympatie kochającego tatusia. Wątek romansowy jest tu jednak zaledwie pretekstem, by zaprezentować polityczną warstwę utworu. Wymowa utworu skupia się zatem na proponowanych reformach, te zaś pokrywają się z postulatami reformatorów.

Intryga nie jest tu specjalnie odkrywcza, charaktery postaci dobrane są na zasadzie kontrastu (białe i czarne), schemat fabularny jasny już na początku, znany od czasów Moliera albo jeszcze wcześniej. Nie jest to komedia wiecznie żywa, współcześnie grywana raczej dla uczniów i szkół niż dla koneserów teatru. Jednakże trzeba docenić intencje autora – jego dzieło miało zobrazować stronnictwa, jasno wykazać, która postawa jest negatywna, a która pozytywna, i rozpropagować ideały postępowe.

Kompozycja utworu:

  • akcja prosta, uboga, wypełniają ją dialogi;
  • intryga – nikła, stanowi szkielet drugiego wątku – starania o posażną pannę odsłaniają charaktery i wartość moralną obu konkurentów;
  • charaktery dobrane na zasadzie kontrastu (komedia charakterów);
  • przedstawione obyczaje ówczesnego społeczeństwa (komedia obyczajowa).

Cechy klasycznej komedii:

  • zachowana klasyczna zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji;
  • nie ma ograniczonej liczby aktorów na scenie;
  • podział na akty i sceny;
  • niezbyt wyrazisty punkt kulminacyjny;
  • wierszowana forma wypowiedzi;
  • postacie charakteryzowane w dialogach, w mniejszym stopniu w działaniach, decyzjach;
  • przeważa komizm postaci negatywnych.

 

Najważniejsze postacie dramatu

Starosta Gadulski – Sarmata zacofany

  • największa wada pieniacza – gadulstwo
  • nie ukrywa, że majątek zdobył w sposób nieuczciwy (tytuł dożywotniego dzierżawcy dóbr królewskich)
  • chciwy – dla pieniędzy ożenił się z kobietą, z którą nic go nie łączy; nie chce dać posagu córce, chciałby mieć syna, który wyręczałby go w pracach gospodarskich
  • nie rozumie potrzeby reform, bo żyje mu się dostatnio i spokojnie; chwali sobie czasy saskie, kiedy żyło mu się jeszcze lepiej
  • nie interesują go sprawy kraju, ale też nie orientuje się w sytuacji, nie dostrzega zagrożenia
  • nie ma żadnego wykształcenia
  • wciąż się kłóci, zrzędzi, wszystko krytykuje, gburowaty, niegrzeczny, zadufany w sobie

Podkomorzy – Sarmata oświecony

  • majątek zdobył za zasługi dla kraju;
  • jego synowie to światli obywatele i patrioci;
  • popiera reformy, widzi zagrożenie kraju;
  • głośno potępia prywatę;
  • swoje poglądy potwierdza czynami – dał wolność swoim poddanym;
  • doskonały mąż i ojciec;
  • dobry pan i gospodarz;
  • przeciwny obcym wzorom i modom, choć nie potępia ich całkowicie – rozumne z nich korzystanie może przynieść pozytywne skutki;
  • prawy, dobry, mądry, szlachetny.

Starościna Gadulska – żona modna

  • sentymentalna, wiecznie chora i narzekająca dama;
  • posługuje się polsko-francuską mieszaniną językową, bezrefleksyjnie naśladuje obce wzory;
  • całkowicie obce są jej sprawy kraju, gardzi polską kulturą;
  • żyje w świecie fantazji – czytuje romanse i pozuje na bohaterkę tych lektur;
  • pretensjonalna, nienaturalna, naiwna, egoistyczna;
  • żyje z człowiekiem, za którego została wydana wbrew swej woli, ale sumiennie wykonuje obowiązki żony i matki.

Szarmancki – modny kawaler, fircyk

  • cynik i utracjusz – stracił cały majątek, dlatego poszukuje bogatej żony;
  • lekceważy sprawy kraju, ojczyste obyczaje;
  • dzięki podróżom nabrał towarzyskiej ogłady, jest zalotny i elegancki;
  • lubi chwalić się swoimi podbojami miłosnymi;
  • głównym jego zajęciem są rozrywki;
  • oszust, ale i wielki spryciarz – udaje romantycznego kochanka przed Starościną, by zdobyć jej przychylność;
  • próżniak, rozrzutnik.

Podkomorzyna – typowa matka Polka

  • dobra żona, cnotliwa kobieta, idealna matka, mądra, roztropna i z poczuciem humoru

Walery – wzór Polaka patrioty

  • szanuje wpojone mu zasady, interesuje się losami państwa (poseł), dostrzega potrzebę reform;
  • prawdziwie kocha Teresę, szanuje jej ojca, choć nie zgadza się z jego poglądami

Teresa – komediowa amantka

  • młoda, śliczna i dobrze wychowana panna;
  • nie daje się zwieść, potrafi dostrzec obłudę Szarmanckiego, szczerze kocha Walerego.

 

Patriotyczny charakter Powrotu posła

Utwór Niemcewicza powstał w gorącej atmosferze politycznej, w dobie działań Sejmu Czteroletniego, na którym postępowi posłowie walczyli o reformy w kraju. Postępowcom zależało między innymi, aby nie przerywać pracy sejmu po dwóch latach, lecz pracować do zakończenia dzieła. Głosem w tej sprawie była także literatura – szybko wydana i rozpropagowana komedia Niemcewicza oddziaływała na odbiorców – miała więc cel polityczny. Poza tym charakterystyka postaci, treść komedii, jej zakończenie podporządkowane są ideologii reformatorskiej, a ideologia ta ważniejsza jest od fabuły. Patriotyczny charakter utworu polega natomiast na tym, że bohaterowie i postawy patriotyczne są przedstawione w pozytywnym świetle, a osoby konserwatywne są ośmieszone i nacechowane negatywnie. Poza tym Niemcewicz porusza problemy najbardziej dyskutowane przez posłów.

 

Stronnictwa zaprezentowane w Powrocie posła

Postacie komedii Niemcewicza można podzielić na przedstawicieli dwóch stronnictw politycznych.

Pierwszy obóz – postępowy i patriotyczny – to Podkomorzy i Podkomorzyna Dobrójscy, ich syn, poseł na sejm – Walery oraz wychowywana przez nich Teresa – córka Starosty Gadulskiego. Ich dewiza: „Dom zawsze ustępować powinien krajowi”.

Ideały i cechy

  • reformy Sejmu Wielkiego,
  • patriotyzm,
  • prawość, uczciwość.

Drugi obóz – wsteczników i egoistów – to właśnie Starosta Gadulski, jego żona Starościna i fircyk Szarmancki.

Ideały i cechy

  • liberum veto („wolności źrenica”)
  • egoizm, konserwatyzm
  • chciwość
  • snobizm
  • kosmopolityzm

Starosta Gadulski skupia negatywne cechy Sarmaty, to on krzyczy o liberum veto jako o „wolności źrenicy”.

Starościna i Szarmancki to kosmopolici zapatrzeni w obcą modę, przy czym Szarmancki to próżniaczy typ łowcy posagów, czyhający na cnotliwą Teresę – związaną i zaręczoną z Walerym.

Walery przekonuje o słuszności reform i patriotyzmu. Oczywiście Gadulskiego nie można ani przegadać, ani przekonać. Dociera jednak do niego argument w postaci bodźca finansowego. Pieniądz rozwiązuje sprawę, Walery rezygnuje z posagu Teresy, a wspólne gospodarowanie rozpoczynają od uwłaszczenia chłopów.

Zapamiętaj

  • Porte parole (czyt. port parol) – franc., przemawiający w imieniu innych – postać literacka reprezentująca stanowisko autora i wypowiadająca jego poglądy.
    Zwróć uwagę!
  • Pierwszy teatr dramatyczny założył Julian Ursyn Niemcewicz.
  • Pierwszą szkołę baletową – Jan Klemens Branicki.
  • Pierwsze w Polsce pismo polityczne Gazetę Narodową i Obcą założył Julian Ursyn Niemcewicz.

Geneza powstania Powrotu posła:

• przerwa w obradach Sejmu Wielkiego,
• poparcie dla stronnictwa patriotycznego,
• przeforsowanie własnej koncepcji reform.

Pakiet reform z Powrotu posła:

• znieść liberum veto,
• znieść wybieralność królów – na rzecz dziedziczenia tronu,
• znieść poddaństwo chłopów,
• zrównać prawa mieszczan i szlachty,
• przymierze z Prusami przeciw Rosji.

Zobacz:

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna

Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła

Komedia polityczna i jej rola w oświeceniu na przykładzie Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.

Czy w Powrocie posła zastosowane są reguły komedii klasycznej?