Komedia polityczna i jej rola w oświeceniu na przykładzie Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.
Wstęp I
Rola tej komedii Niemcewicza jest łatwa do rozszyfrowania. Zresztą… i sam autor nie ukrywał swojego celu, którym było propagowanie reform Sejmu Czteroletniego. Oprócz tego zapewne szło o propagowanie wzorca Sarmaty oświeconego – takiego, który ceni tradycję, jest patriotą, ale przy tym ma świadomość, że kraj potrzebuje reform. W sztuce pojawia się także krytyka ciemnoty i braku zmysłu politycznego czy ślepego hołdowania francuskiej modzie.
Wstęp II
Ta komedia powstała w gorącej atmosferze Sejmu Czteroletniego, którego osiągnięciem było uchwalenie Konstytucji 3 maja. Miała określony cel – propagowanie reform i wystąpienie przeciwko ciemnocie i zacofaniu. Cele, jak widzimy, były jasno wytyczone… A to, niestety, wpłynęło na fabułę – uproszczoną, schematyczną raczej nieciekawą.
Rozwinięcie
Komedia powstała w listopadzie 1790 r., a premiera sztuki miała miejsce już w 1791 r., w styczniu. Był to kolejny rok trwania Sejmu Wielkiego – pisarze i publicyści w swych utworach starali się podejmować tematy dotyczące ratowania kraju. Współcześni Niemcewiczowi czytelnicy docenili wartość tego dzieła jako propagującego właściwe postawy, a piętnującego złe – kosmopolityczne lub niechętne reformom. Ignacy Krasicki nazwał je „pierwszą prawdziwą komedią polską”, natomiast król uznał, że znakomicie oddało klimat sejmu… Dzisiejszy czytelnicy tej komedii chyba nie są aż tak bardzo zachwyceni. Komedia polityczna nie była bowiem specjalnie śmieszna. Może wydawać się po prostu nudna. To dzieło po latach już nie śmieszy, w przeciwieństwie np. do komedii Moliera czy Fredry, które podejmowały uniwersalne tematy, bazowały na niezmienności ludzkiej natury…
Utwór Niemcewicza miał zaś ścisły związek z konkretnymi czasami i realiami. Postacie tej sztuki – wzorowi obywatele – są nudni i schematyczni. Nudna jest więc stateczna i oddana ojczyźnie panna Teresa, nudna jest polska matrona – patriotka, matka Walerego, nudny jest jego ojciec – żywo interesujący się sprawami polityki wzorowy szlachcic i nudny jest Walery, tytułowy poseł – oświecony patriota. Postacie negatywne, czyli Gadulski – szlachcic gaduła o wąskich horyzontach, jego żona – sfrancuziała modnisia i Szarmancki – pełen uroku elegant, łowca posagów. Te postacie są naprawdę o wiele ciekawsze i śmieszniejsze. Pozytywni bohaterowie sztuki wypadają przy nich blado.
Cel komedii
W liście dedykowanym Stanisławowi Małachowskiemu, marszałkowi sejmu, Niemcewicz pisał, że jego celem było „Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych”. Oczywiście, autor starał się realizować oświeceniowe hasło „bawić ucząc”. Aby ta umoralniająca komedia wzbudziła jakie takie zainteresowanie widzów, autor umieścił w niej wątek miłosny – co prawda nudny i schematyczny, ale zawsze jakiś oraz wątek zabawowy – ośmieszenie zacofanych i bezmyślnych Sarmatów pozbawionych zmysłu politycznego.
Treść dzieła Niemcewicza
oparta jest na konflikcie dwóch obozów politycznych – patriotycznego (Walery i jego rodzice) i konserwatywnego (starosta Gadulski). W czasie dyskusji Walerego ze Starostą poznajemy poglądy tego drugiego, zacofanego Sarmaty. Gadulski mówi bez zażenowania: „Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało / Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”. Więc reformy są niepotrzebne, warto utrzymać stary porządek, a zwłaszcza liberum veto, zwane przez niego źrenicą złotej wolności szlacheckiej. Krytykuje wszelkie reformy sejmowe – protestuje przeciwko stałej armii zawodowej, którą trzeba by opłacać, i podatkom. Sprawy prywatne ceni wyżej niż dobro kraju. Tymczasem Podkomorzy i Podkomorzyna Dobrójscy oraz ich syn Walery wyznają zasadę: „Dom zawsze ustępować powinien krajowi”.
Zakończenie
Reformy proponowane w „Powrocie posła” to zniesienie liberum veto, przez konserwatystów zwanego źrenicą złotej wolności szlacheckiej, a przez reformatorów solą w oku, zniesienie wolnej elekcji na rzecz tronu dziedzicznego, zniesienie poddaństwa chłopów (Teresa i Walery obiecują uświetnić swą uroczystość ślubną aktem uwłaszczenia chłopów). Te reformy zostały przez Niemcewicza uznane za mądre i właściwe.
Gatunek
Komedia polityczna to według słownika komedia satyryczna, odmiana komedii, w której autor kładzie nacisk na ośmieszenie panujących stosunków społecznych. Najczęściej, posługując się różnymi środkami dramatyczno-satyrycznymi, stara się walczyć z zepsuciem obyczajów, instytucjami, modą, konwencjami zachowań i mowy. Komedia polityczna, którą jest Powrót posła, to forma krytyki określonych stronnictw politycznych i metod rządzenia.
Zobacz:
Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza jako komedia polityczna
Komedia polityczna i jej rola w oświeceniu na przykładzie Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.