Przed rokiem 1740: późny i schyłkowy barok
Nie powstają teksty, które można by przyporządkować do prądów oświeceniowych. W polityce natomiast to okres dość ponury: sejm jest sparaliżowany, a władza królewska należy do królów z dynastii saskiej, którym niezbyt zależy na rozwijaniu polskiej państwowości. Pogłębia się uzależnienie od mocarstw ościennych.
Historia
- 1697 r.: początek panowania Augusta II Mocnego z dynastii saskiej.
- 1699 r.: odzyskanie Podola na mocy pokoju karłowickiego.
- 1700 r.: początek wojny północnej między Rosją i Szwecją, odbywającej się po części na terytorium Polski.
- 1702 r.: zajęcie Warszawy przez Szwedów.
- 1704 r.: Stanisław Leszczyński królem, August II zmuszony przez Karola XII do zrzeczenia się korony polskiej.
- 1709 r.: powrót Augusta II na tron polski.
- 1717 r.: sejm „niemy”.
- 1733 r.: podwójna elekcja, Augusta III (panuje do 1763 r.) i Stanisława Leszczyńskiego; ten ostatni w 1736 roku zostaje zmuszony do abdykacji i obejmuje rządy w Lotaryngii.
Wczesne oświecenie (Lata 1740-1763)
Pojawiają się pierwsze programy reformy państwa w duchu oświeceniowym. Dokonania epoki na razie znajdują zastosowanie jedynie w myśli politycznej, choć pojawiają się też pierwsi poeci klasycyści. Na dworze Augusta III rozwija się komedia dell’arte.
Historia
- 1762 r.: Katarzyna II carycą Rosji.
- 1763 r.: Czartoryscy przygotowują zamach stanu, który zostaje zablokowany przez Rosję; umiera August III.
Literatura
- Od 1753 r.: tzw. komedie konwiktowe Franciszka Bohomolca.
Filozofia i nauki polityczne
- 1741 r.: Stanisław Konarski, De emendandis eloquentiae vitiis (O poprawie wad wymowy) – podręcznik retoryki, atakujący jezuicką szkołę wymowy.
- 1744 r.: Stanisław Poniatowski, List ziemianina do pewnego przyjaciela z inszego województwa.
- 1749 r. w Paryżu: Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający.
- 1760 r.: Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie.
Cywilizacja, nauka, sztuka
- 1740 r.: założenie przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium w Warszawie.
- 1745 r.: Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna – pierwsza encyklopedia polska.
- 1747 r.: otwarcie Biblioteki Załuskich w Warszawie.
- 1753 r.: początek reformy szkół pijarskich.
- 1763 r.: otwarcie księgarni Michała Grölla w Warszawie.
Czasy stanisławowskie (1764-1795)
Rozkwit polskiego oświecenia. Tworzą najwięksi pisarze epoki, powstają coraz to nowe programy polityczne. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w dużej mierze dzięki jego mecenatowi, rozkwitają sztuki plastyczne. To także ostatnie chwile niepodległości Polski, okres niezwykle burzliwych wydarzeń politycznych.
Historia
- 1764 r.: sejm konwokacyjny; elekcja i koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- 1766 r.: ambasadorem Rosji w Polsce Aleksander Repnin.
- 1767 r.: rozruchy – konfederacje słucka, toruńska i radomska; aresztowanie przez Repnina trzech senatorów, sejm delegacyjny pod presją Repnina uchwala równouprawnienie dysydentów.
- 1768-1772: konfederacja barska.
- 1770 r.: powołanie Generalności – najwyższej władzy konfederacji barskiej; Generalność ogłasza detronizację Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- 1771 r.: próba zamachu konfederatów na króla.
- 1772 r.: pierwszy rozbiór Polski.
- 1775 r.: utworzenie Rady Nieustającej.
- 1788 r.: początek Sejmu Czteroletniego.
- 1789 r.: obalenie Rady Nieustającej przez sejm; czarna procesja mieszczan w Warszawie; początek działalności Kuźnicy Kołłątajowskiej.
- 1791 r.: uchwalenie prawa o miastach; uchwalenie Konstytucji 3 maja.
- 1792 r.: pod patronatem Rosji przez przeciwników reform zawiązana zostaje konfederacja targowicka; początek wojny z targowiczanami i Rosją w obronie konstytucji; Stanisław August Poniatowski podpisuje akces do targowicy.
- 1793 r.: sejm grodzieński i drugi rozbiór Polski.
- 1794 r.: 24 marca – powstanie kościuszkowskie; bitwa pod Racławicami; ogłoszenie przez Kościuszkę Uniwersału połanieckiego; insurekcja warszawska; powstanie w Wilnie; klęska pod Maciejowicami; rzeź Pragi.
- 1795 r.: trzeci rozbiór Polski i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Literatura
- 1766 r.: Józef Baka, Uwagi o śmierci niechybnej.
- 1774 r.: polski przekład Bajek Ezopa La Fontaine’a.
- 1775 r.: Ignacy Krasicki, Myszeidos pieśni X.
- 1776 r.: Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.
- 1777 r.: Tomasz Kajetan Węgierski, Organy.
- 1778 r.: Ignacy Krasicki, Monachomachia i tom pierwszy Pana Podstolego.
- 1779 r.: Ignacy Krasicki, Satyry oraz Bajki i przypowieści; Stanisław Trembecki, Syn marnotrawny.
- 1780 r.: Ignacy Krasicki, Antymonachomachia.
- 1781 r.: Franciszek Zabłocki, Fircyk w zalotach.
- 1784 r.: Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm; Ignacy Krasicki, tom drugi Pana Podstolego.
- 1786 r.: Filip Neriusz Golański, O wymowie i poezji.
- 1788 r.: Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza.
- 1790 r.: Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła.
- 1794 r.: Wojciech Bogusławski, Krakowiacy i Górale (premiera opery 1 marca).
Filozofia i nauki polityczne
- 1774 r.: Adam Kazimierz Czartoryski, Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów.
- 1777 r.: Józef Wybicki, Listy patriotyczne.
- 1787 r.: Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego.
- 1788 r.: Hugo Kołłątaj, Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka.
- 1790 r.: Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski.
Cywilizacja, nauka, sztuka
- 1765 r.: zaczyna wychodzić Monitor; otwarcie Teatru Narodowego w Warszawie; założenie Szkoły Rycerskiej; zaczynają wychodzić Wiadomości Warszawskie.
- 1770 r.: początek obiadów czwartkowych; zaczynają wychodzić Zabawy Przyjemne i Pożyteczne.
- 1773 r.: utworzenie Komisji Edukacji Narodowej.
- 1775 r.: założenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
- 1779 r.: ukończenie kościoła ewangelicko-augsburgskiego w Warszawie.
- 1782 r.: Czartoryscy w Puławach – początek tamtejszego ośrodka kulturalnego.
- 1784-1793 r.: przebudowa pałacu Łazienkowskiego.
- 1786 r.: ukończenie przez Dominika Merliniego pałacu Królikarnia w Warszawie.
- 1789 r.: lot balonem Blancharda w Warszawie.
Po roku 1795
(tzw. klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski lub pseudoklasycyzm)
Nie ma już Polski na mapie Europy, ale nadal istnieje polska kultura. Do lat dwudziestych XIX wieku w literaturze współistnieją klasycyzm i sentymentalizm. Na moment, dzięki kampaniom Napoleona, Polska odzyskuje pewną niezależność, powstaje Księstwo Warszawskie. W 1815 roku decyzją kongresu wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie.
Historia
- 1797 r.: utworzenie w Mediolanie Legionów Polskich.
- 1798 r.: śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- 1806 r.: wkroczenie wojsk napoleońskich do Warszawy.
- 1807 r.: utworzenie Księstwa Warszawskiego, formalnie niepodległego, pozostającego w sojuszu z Francją, związanego unią personalną z Saksonią, z Fryderykiem Augustem saskim jako panującym.
- 1812 r.: kampania rosyjska Napoleona i koniec Księstwa Warszawskiego.
- 1815 r.: utworzenie Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Rosją, z carem jako królem.
Literatura
- 1797 r.: Józef Wybicki, Pieśń legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego).
- 1801 r.: zmarł Ignacy Krasicki (urodzony w 1735 r.).
- 1805 r.: Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie.
- 1806 r.: Stanisław Trembecki, Sofiówka.
- 1816 r.: Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne.
- 1818 r.: Kazimierz Brodziński, O klasyczności i romantyczności – rozprawa teoretyczna.
Cywilizacja, nauka, sztuka
- 1798-1799: ukazuje się pismo Krasickiego Co tydzień.
- 1800 r.: założenie w Warszawie Towarzystwa Przyjaciół Nauk
- 1805 r.: budowa Świątyni Sybilli w Puławach, muzeum pamiątek narodowych.
- 1817 r.: otwarcie Uniwersytetu Warszawskiego; założenie Biblioteki Ossolińskich we Lwowie.
Zobacz:
W oświeceniowej Polsce – przegląd najważniejszych wydarzeń kultury i historii