OŚWIECENIE – XVIII WIEK

Znajdujemy się u progu współczesnego świata. W tym stuleciu miało miejsce kilka kluczowych dla Europy zdarzeń – zarówno w dziedzinie historii, jak i myśli czy nauki. Wówczas ukształtował się współczesny sposób myślenia, powstały potęgi państwowe. Człowiek oświecenia uwierzył we własne siły. Marzy o tym, by zbudować świat szczęścia i rozumu tu
i teraz, na ziemi, za życia wierzy w cywilizację, chce używać rozumu, ale i korzystać z rozrywek.

Główny nurt – klasycyzm
Twórcy oświeceniowi nawiązują do ideałów antycznych, więc klasycznych. Do starożytnego i renesansowego pojmowania człowieka, do klasycznych ideałów piękna, do arystotelesowskich norm tworzenia sztuki. Króluje idea mimesis, czyli wierności rzeczywistości. Uwaga! Klasycyzm jest głównym, ale niejedynym nurtem literatury oświecenia. Obok funkcjonują sentymentalizm i rokoko.

Cztery kluczowe postulaty

• Człowiek jest ważny! Jego najcenniejsze bogactwo to rozum. To rozum powinien służyć do poznawania świata! (racjonalizm).
• Bóg stworzył świat i zostawił go – nie wtrąca się w dzieje ludzkości (deizm).
• Wszystko można i należy poddawać krytyce, badać prawdziwość: czy to twierdzeń nauki, czy rzetelności instytucji (krytycyzm).
• Człowiek powinien badać świat, wciąż dokonywać eksperymentów, by powiększać swą wiedzę o ziemi i życiu.

Nazwa: oświecenie
Pochodzi od światła – symbolu oświeconego rozumu po zacofaniu wieku XVII. Po niemiecku: Aufklärung (rozjaśnienie), po francusku: wiek des lumičres (świateł), po polsku: oświecenie. Termin niemiecki był pierwszy i ten przyjęła Europa. Późniejsi badacze protestowali przeciw złej ocenie baroku, ale nazwa została.

Dziedzictwo epoki

Dorobek

• Kult myśli, zwycięstwo racjonalizmu w świadomości Europejczyków. Mimo gorącego protestu romantyków,
  który nastąpi w XIX wieku – pozostaliśmy racjonalistami. Współczesny świat ufa rozumowi, postęp nauki, techniki
  i cywilizacji opiera się na zaufaniu do potęgi ludzkiego umysłu. A to postulaty ludzi oświecenia.

• Powieść – rozwinęła się, umocniła i wyparła epos. Od tej chwili po dzień dzisiejszy powieść jest najpopularniejszym gatunkiem literackim.
• Wielka encyklopedia francuska Grupa myślicieli epoki stworzyła nie tylko pierwsze nowoczesne dzieło encyklopedyczne – lecz tym samym zaufanie i szacunek społeczeństw do wydań tego typu.

• Wolterianizm – zbiór poglądów Woltera. Był myślicielem tak ważnym, że jego poglądy nazwano specjalnym terminem pochodzącym od nazwiska autora. Wolterianizm głosi równość ludzi wobec prawa, prawo do głoszenia poglądów, potrzebę tolerancji, krytycyzm wobec instytucji i wiarę w ludzki rozum. Do dziś hołdujemy tym ideom, zwłaszcza tolerancji.

• Demokracja – upadek monarchii. Nowoczesne konstytucje i systemy sprawowania władzy. Podział na władzę ustawodawczą i wykonawczą oraz sądowniczą – to pomysł Monteskiusza – obowiązuje do dziś. Demokratycznym ustrojem wywalczonym właśnie wtedy szczycą się po dziś dzień Stany Zjednoczone. We Francji – choć przeżyła jeszcze i dyrektoriat, i kolejne cesarstwa – też zwyciężyła idea demokracji. W innych krajach długo jeszcze rządzili królowie, ale rewolucja pokazała, że można ich obalić. To system uznawany dziś przez świat za najlepszy.

Typy charakterystyczne dla epoki

• Erudyta, filozof, wykształcony, zajmujący się sztuką i matematyką, zainteresowany rozwojem techniki – to człowiek wieku oświeconego. Przykładem Wolter, Ignacy Krasicki, a nawet królowie jak Ludwik XVI czy Stanisław August Poniatowski.

• Człowiek czułego serca – sentymentalista. Przebywa na łonie natury, ufa, że szczęściem jest jej bliskość. Uważa, że najważniejsze są uczucia, czułość, miłość. Człowiek zaś – to indywidualna jednostka, nie trybik wielkiej machiny świata. Przykładem Jean Jacqes Rousseau.

• Libertyn – człowiek salonów, hołdujący rozpustnemu życiu, zmysłom, uznający filozofię dnia dzisiejszego, a nieuznający żadnych zasad moralnych. Przykład – markiz de Sade.

Trzy nurty oświecenia

• wzorem kultura antyku
• najwyższą wartością – rozum i postęp
• ideały – ład, harmonia, symetria, klasyczne wzorce

• najwyższa wartość – uczucie, serce
• ideał – natura, prostota
• źródła – kultura ludu

• główny temat – miłość, flirt
• ideał: zabawa, korzystanie
  z życia
• cechy: ulotność, lekkość, wdzięk, elegancja

Z historii wieku XVIII

• Wydarzenie numer jeden w polityce świata – powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej
  • 4 lipca 1776 – uchwalenie Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych
  • 1787 – Konstytucja Stanów Zjednoczonych

• Wydarzenie numer jeden w polityce Europy – Wielka Rewolucja Francuska, obalenie monarchii.Wydarzenie kluczowe dla Polski – kolejne rozbiory, Rzeczpospolita znika z mapy Europy
  • 14 lipca 1789 – zburzenie Bastylii, wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ogłoszenie Deklaracji
    praw człowieka i obywatela
  • 1793 – ścięcie Ludwika XVI – Francja republiką
    

Z historii Europy

• Ojczyzna oświecenia, źródło kultury, dyktator mody.
• Najważniejsze wydarzenie historyczne: koniec monarchii absolutnej Bourbonów. Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789–1799). W wiek XIX wkroczy pod rządami Napoleona.
• Tu tworzą: Wolter, Diderot, Rousseau, d’Alembert, Monteskiusz.
• Tu powstaje Wielka encyklopedia francuska.

• Londyn jest największym miastem Europy.
• Anglia jest potęgą kolonialną.
• To ojczyzna XVIII-wiecznej rewolucji przemysłowej.
• Tu rodzi się powieść – tworzą Swift, Defoe, Fielding, Sterne.

• Powiększa terytorium – m.in. kosztem Polski (zabory).
• Pod rządami Piotra I Wielkiego i carycy Katarzyny II staje się mocarstwem.
• W roku 1812 – pokonanie Napoleona. U progu romantyzmu, po kongresie wiedeńskim (1815) Rosja carów będzie europejskim mocarstwem.

Przełomowe dokumenty

• 1776 – Deklaracja niepodległości Thomasa Jeffersona. Obwieszcza światu, że władza musi przestrzegać praw jednostki, takich jak: życie, szczęście i wolność osobista.

• 1787 – Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Pierwsza w świecie nowoczesna konstytucja, będąca podstawą prawną działalności państwa, wzór dla obecnych.

• 1789 – Deklaracja praw człowieka i obywatela. Owoc rewolucji francuskiej. Myśl główna: wszyscy ludzie są równi wobec prawa, przysługuje im wolność sumienia i wyznania.

• 1791 – Konstytucja 3 maja w Polsce. Pierwszy w Europie tego typu, nowoczesny dokument prawny.

Wielka encyklopedia francuska!
Przedsięwzięcie godne epoki: autorzy postanowili objąć, uporządkować i zapisać dorobek myśli ludzkiej. Encyklopedia była dziełem zbiorowym, jej twórcy to najwybitniejsze umysły oświecenia: d’Alembert, Diderot, Wolter, Monteskiusz, Rousseau. Ukazało się 17 tomów. Była pierwszym tak potężnym wydawnictwem encyklopedycznym.

Najważniejsze pomysły filozofów

• Immanuel Kant – filozof z Królewca, wielki moralista
  • „Czyń tak, jak gdyby zasada twojego postępowania miała się dzięki twojej woli stać powszechnym prawem natury”.
  • „Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”.

• John Locke – człowiek to tabula rasa
  • Człowiek rodzi się jako czysta tablica – tabula rasa. Niczego nie dziedziczy, nie posiada wiedzy wrodzonej czy wewnętrznej. Cała wiedza człowieka pochodzi z doświadczenia – i żadna wiedza poza doświadczenie wyjść nie może.

• Monteskiusz – filozof francuski
  • Dał podwaliny nowej myśli politycznej. Władzę podzielił na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Poddaństwo chłopów uważa Monteskiusz za niewolnictwo. Nawet współczesne konstytucje opierają się na jego myśli.

• Wolter – wolnomyśliciel i erudyta
  • Tolerancja, równość ludzi wobec prawa.
  • Racjonalizm – człowiek powinien posługiwać się rozumem.
  • „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”.

• Diderot – redaktor Wielkiej encyklopedii francuskiej
  • Teoria predestynacji. „Wszystko zostało zapisane w górze” – człowiek realizuje scenariusz.
  • „Kroczymy w ciemnościach pod tym, co napisane w górze, jako bezrozumni w naszych chęciach, w radości i strapieniu”.

• Jean Jacques Rousseau – sentymentalista z Genewy
  • Każdy człowiek rodzi się wolny.
  • Idealny stan istnienia to życie zgodne z prawami natury i w bliskości natury.
  • Cywilizacja niszczy naturalne dobro człowieka.

Gatunek epoki – powieść

• obecność narratora i świata przedstawionego
• napisana prozą
• ukazuje fabułę – fikcję literacką
• ukazuje perypetie bohaterów w oznaczonej przestrzeni i określonym czasie

Rodzaje powieści w XVIII wieku

• powieść podróżnicza (Podróże Guliwera Swifta i Kubuś Fatalista i jego pan Diderota),
• powieść-pamiętnik (Dziennik roku zarazy Defoe, książka, która zainspirowała Camusa, autora Dżumy),
• powieść przygodowa (Historia życia Toma Jonesa Fieldinga),
• powieść w listach (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau),
• powieść gotycka (czarny romans, np. Zamczysko w Otranto Walpole’a),
• powieść sternowska (Podróż sentymentalna Sterne’a),
• robinsonada (odmiana powieści podróżniczej: Przypadki Robinsona Crusoe Defoe).

Tabliczka pojęć

• Ateizm – rewolucyjny jak na tamte czasy pomysł, że Boga w ogóle nie ma.

• Deizm – pogląd łagodniejszy: Bóg jest, stworzył świat, ale odwrócił się od niego i nie wtrąca się w działania ludzi.

• Empiryzm – pochwała doświadczeń naukowych i eksperymentu. Trzeba badać świat, by go dogłębnie poznać. Każda teoria musi być poparta eksperymentem.

• Fideizm – tradycyjna postawa wobec Boga: Bóg stworzył świat, jest jego panem.

• Klasycyzm – główny nurt w literaturze oświeceniowej. Skupia twórców nawiązujących do idei, wzorów i tematów antycznych, hołduje rozumowi i cywilizacji.

• Krytycyzm – postawa ludzi oświeceniowych, sprawdzająca i podająca w wątpliwość wszelkie uznane teorie, prawdy
  i instytucje.

• Libertyn – wcześniej: ktoś, kto głosi wolność jednostki ludzkiej. W oświeceniu: człowiek wiodący rozpustny tryb życia, nieuznający zasad moralnych ani religii.

• Materializm – pogląd z gatunku ateistycznych: Boga nie ma, jest materia – jako jedyna rzeczywista substancja.

• Racjonalizm – postawa oparta na zaufaniu ludzkiemu rozumowi. To rozum powinien kierować człowiekiem we wszystkich jego poczynaniach, wnioskach, badaniach świata i budowaniu wiedzy. Fundamentalny pogląd oświecenia.

• Rokoko – trzeci (obok klasycyzmu i sentymentalizmu) nurt w literaturze oświecenia. Promuje piękno, lekkość, zabawę, miłość jako flirt i grę zmysłów.

• Sentymentalizm – drugi z głównych nurtów oświeceniowych. Twórcy tego nurtu nakazują literaturze pisać o uczuciach i dobrach płynących z natury, człowieka postrzegają jako wrażliwą jednostkę. Zalecają ucieczkę od cywilizacji.

• Sensualizm – oświeceniowy postulat, aby badać świat za pomocą zmysłów. Tylko smak, węch, wzrok, dotyk powiedzą prawdę.

OŚWIECENIE W POLSCE

czasy saskie
Panowanie Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa

czasy stanisławowskie
Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego

1795 – abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego

• Epoka demokracji szlacheckiej, rządów ostatniego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego.
• Czasy prób wielkich reform i ratowania ojczyzny: symbolem Sejm Wielki i jego najznakomitszy owoc: Konstytucja 3 maja.
• Czasy rozbiorów i utraty niepodległości na ponad sto lat.

Tematy modne polskiego oświecenia

• temat polityczny: reformy, krytyka błędów, propozycje naprawy
• temat obyczajowy: etyka, postawy, mody

• miłość
• przyroda, natura, wieś

Kluczowe wydarzenia

• 1764 – Stanisław August zostaje królem Polski.
• 1768-1772 – Konfederacja barska.
• 1772 – I rozbiór Polski. Na sejmie rozbiorowym Rejtan dokonuje symbolicznego protestu.
• 1773 – Zostaje powołana Komisja Edukacji Narodowej. Placówka ma na celu zadbać o oświatę, podręczniki i szkolnictwo w Polsce.
• 1788 – Obrady rozpoczyna Sejm Wielki, zwany też Czteroletnim. Obradować będzie do roku 1792. Ważna i chwalebna karta w kalendarzu historii: dla przeprowadzenia reform i ratowania ojczyzny zawieszono liberum veto. Owocem obrad stała się Konstytucja 3 maja.
• 1791 – Uchwalenie Konstytucji 3 maja. Pierwsza w Europie, druga (po amerykańskiej) na świecie, nowoczesna konstytucja, będąca aktem prawnym – podstawą działania państwa.
• 1792 – Haniebna konfederacja targowicka. Jej uczestnicy, przeciwni reformom, odwołują się do Rosji o pomoc. Otrzymają miano zdrajców – a ich czyn doprowadzi do II rozbioru.
• 1793 – II rozbiór Rzeczypospolitej.
• 1794 – Powstanie kościuszkowskie. Pierwsze z powstań, które wzniecą Polacy, by wyzwolić z zaborów, zakończone klęską.
• 1795 – III rozbiór Polski. Abdykacja króla Stanisława Augusta. Polityczna śmierć państwa, bo Rzeczpospolita znika z mapy Europy.
• 1797 – Powstanie Legionów Polskich we Włoszech. Próba walki o niepodległość pod skrzydłami Napoleona. Jest to też rok narodzin hymnu polskiego.

Najważniejsi w polskim oświeceniu

• Król Stanisław August Poniatowski
  Ostatni król Rzeczpospolitej, ostatni monarcha wybrany przez szlachtę. Wiele zrobił dla kultury i sztuki polskiej, był mecenasem artystów, propagatorem reform, wydawał tzw. obiady czwartkowe, jego dwór stanowił ośrodek zdarzeń w Warszawie. Od jego imienia czasy reform i rozwoju prasy, teatru, nauki – otrzymały imię doby stanisławowskiej.

• Ignacy Krasicki – książę biskup warmiński
  Najzdolniejszy i najważniejszy literat oświeceniowej Polski, dostojnik kościelny, związany z królem. Ignacy Krasicki znakomicie reprezentuje oświeceniowy ideał człowieka: twórczy, inteligentny, erudyta, bywalec salonów, człowiek światowy.
  Napisał największe dzieła oświecenia: pierwszą polską powieść, mistrzowskie bajki, cięte satyry i Monachomachię, która wywołała oburzenie kręgów kościelnych.

• Stanisław Staszic
  W wielkim ruchu reformatorskim oświecenia odegrał ogromną, a może największą rolę. Bardzo ważne było jego publicystyczne dzieło Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Zawarł tam propozycje reform, uświadomił współczesnym zagrożenie kraju, odwołał się do emocji patriotów.

• Julian Ursyn Niemcewicz
  Wzór pisarza patrioty i działacza na rzecz ojczyzny. Autor Powrotu posła z czasów Sejmu Wielkiego. Walczył w powstaniu, był adiutantem Kościuszki. Brał udział w powstaniu listopadowym, był rosyjskim więźniem, emigrantem. Niemcewicz żył 82 lata, zmarł na obczyźnie.

• Wojciech Bogusławski
  Został nazwany ojcem teatru narodowego. Był aktorem i reżyserem, dyrektorem teatru oraz autorem scenariuszy. To właśnie w czasach Sejmu Wielkiego i za sprawą Bogusławskiego, teatr zaczął odgrywać rolę patriotyczną. Napisał utwór Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale – operę komiczną.

• Hugo Kołłątaj
  Publicysta i reformator, w czasie Sejmu Wielkiego działał w Warszawie. Założył tzw. Kuźnicę Kołłątajowską – rodzaj ówczesnego biura propagującego ideały patriotyczne. Przez osiem lat siedział w więzieniu austriackim, gdzie zajmował się pisaniem (takiej sobie) poezji. Zmarł w roku 1812 – roku klęski Napoleona i kolejnych polskich nadziei.

Dziedzictwo epoki

• Najważniejsze pismo – Monitor. Współtworzą go najświetniejsze umysły oświeceniowe: Krasicki, Konarski, Bohomolec, a patronuje im król. Monitor ukazuje się dwa razy w tygodniu, jest medium informacyjnym, propaguje ideały oświeceniowe.

• Drugie pismo, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne – to organ obiadów czwartkowych, pismo literackie.

• W Warszawie modne stało się czytanie książek: księgarnie i biblioteki przeżywały rozkwit. Czytelnictwo wyrasta na bardzo ważne (i prawie jedyne) medium, dzięki któremu propagowano programy polityczne.

Salony literackie i obiady czwartkowe

• Salony literackie – symbol czasów, tu spotykało się kulturalne i bogate towarzystwo, literaci prezentowali swoje dzieła, organizowano spektakle. Głównym ośrodkiem był dwór królewski, drugim, mocno z królem rywalizującym, dwór Czartoryskich w Puławach.

• Obiady czwartkowe to inicjatywa króla Stanisława Augusta, który zapraszał w każdy czwartek elitę intelektualną i twórczą. Obiad, oczywiście, nie był głównym celem, konsumowano raczej dobra duchowe, dyskutowano, prezentowano wiersze, redagowano Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Zjawisko obiadów czwartkowych przeszło do historii.

Kuźnica Kołłątajowska

Klub o profilu bardziej politycznym niż literackim. Skupieni wokół Kołłątaja ludzie pracowali nad unowocześnieniem ustroju i propagowaniem reform. Były to postulaty bardzo rewolucyjne, w tym, oczywiście, zniesienie liberum veto. Do Kuźnicy należeli: Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Dmochowski.

Rozwój teatru

• 1765 – Warszawa – powstaje pierwszy stały polski teatr publiczny. Inicjatorem jest król.
• 1779 – rok otwarcia Teatru Narodowego (Warszawa, plac Krasińskich).

Teatr jest, podobnie jak prasa, ważnym medium oddziaływania na społeczeństwo i propagowania pewnych postaw. Chodzenie do teatru staje się modne, a na spektakle chodzi również mieszczaństwo, nie tylko arystokracja. Najznakomitszym dyrektorem Teatru Narodowego był Wojciech Bogusławski. Ulubionym gatunkiem publiki: komedia, a autorami: Bogusławski, Bohomolec, Zabłocki.

Edukacja

• Collegium Nobilium – nowoczesna szkoła dla synów szlacheckich założona przez Stanisława Konarskiego. Edukacja w Collegium stwarza nowy model: bez chłosty, z ambicją ukształtowania postaw patriotycznych.

• Król Stanisław August tworzy Szkołę Rycerską w 1765. Reprezentuje ona nowoczesny model nauczania, obok ćwiczeń wojskowych wykładano tam fizykę, matematykę, języki obce. Szkoła uczy patriotyzmu, zajęcia odbywają się po polsku. Będzie mieć znakomitych absolwentów, należy do nich Tadeusz Kościuszko.

• Powstaje Komisja Edukacji Narodowej – rodzaj ministerstwa oświaty – próbuje zreformować i wyrównać nauczanie w Polsce. Powołuje Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które będzie się zajmowało podręcznikami.

• Powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk w 1800 roku. Już po rozbiorach, więc do celów Towarzystwa należy przede wszystkim: obrona polszczyzny i kultury polskiej, ocalenie języka polskiego w dobie zaborów.