Nie-Boska komedia – Zygmunt Krasiński

Na co zwrócić uwagę w trakcie lektury?

Przede wszystkim na podział tragedii, który jest bardzo wyraźny i porządkuje problematykę dzieła.

• Nie jest bowiem do końca prawdą, że dramat romantyczny to utwór pełen kompozycyjnego nieporządku – Nie-Boska komedia zaprzecza tej nieco uproszczonej opinii.

• Dramat dzieli się pod względem tematycznym na dwie części – dramat rodzinny i dramat społeczny, a ich wspólnym elementem jest postać głównego bohatera.

• Zwróć uwagę na funkcje, jakie spełnia Hrabia Henryk w planie akcji, one bowiem wprowadzają czytelnika w krąg coraz to nowych rozważań.

• Zastanów się, dlaczego w dramacie brak konkretyzacji czasowej, jakiej problematyce sprzyja tego rodzaju zabieg?

• Spróbuj porównać głównego bohatera z innymi postaciami romantycznych dramatów. Jak wypada w tym zestawieniu? Czy wnosi coś nowego? I wreszcie, zwróć uwagę na scenę końcową dramatu. Aby właściwie ją odczytać, zastanów się, jakie wartości kryje w sobie idea chrystianizmu?

• Czym jest poezja romantyczna? Prawdą czy fałszem? Zbawieniem czy przekleństwem? Siłą, która niszczy, czy może buduje? Dlaczego Hrabia Henryk ginie z okrzykiem „Poezjo, bądź przeklęta”?

 

Nie-Boska komedia

Autor

Zygmunt Krasiński (1812-1859), poeta, dramaturg, powieściopisarz, publicysta i epistolograf. Urodził się w bogatej arystokratycznej rodzinie. Otrzymał solidne wykształcenie, jednak pozostawał rozdarty między patriotyzmem a nakazami ojca (nie brał udziału w studenckich manifestacjach, nie wrócił ze Szwajcarii w czasie powstania listopadowego). Ożenił się z Elizą Branicką, jednak całe życie pozostał w związku ze słynną romantyczną pięknością – Delfiną Potocką. Zmarł w Paryżu.

Tytuł

Nie-Boska komedia
Tytuł dramatu Krasińskiego wyraźnie nawiązuje do wielkiego dzieła Dantego z XIV w., Boskiej Komedii. Jak widać, jest to tytuł zaprzeczony. Pomijając fakt, że rodowód tytułu Dantego ma własną historię (nie od razu znaczył to, co znaczy) – dziś rozumiemy go jako prezentację Boskiej konstrukcji – losów człowieka, podziału wszechświata na piekło, czyściec, niebo, słowem – porządku Boskiego. Tam Dante, prowadzony przez poetę Wergiliusza, przemierza kolejne kręgi piekieł, ogląda rzeczy straszne (sceny dantejskie), lecz później dochodzi do czyśćca i nieba – Boskiego ładu. Tu – w dramacie Zygmunta Krasińskiego – podobną podróż odbywa Hrabia Henryk prowadzony przez Przechrztę. Lecz nie podróżuje on w sferach piekieł ani niebios (czyli Boskich), lecz w sferach czysto ludzkich – obozu rewolucjonistów. Owszem, ogląda sceny dantejskie, czyli okrutne, bestialskie, lecz nie mają one nic wspólnego z Bogiem – są dziełem absolutnie ludzkim lub szatańskim. Bohater jest świadkiem komedii: walki klas, zmiany władzy i dóbr – i to też jest sprawa człowieka. Dlatego Nie-Boska znaczy ludzka, ziemska, a komedia – brzmi ironicznie, bo odziera losy historiozoficzne człowieka z powagi. Wspomniana wcześniej zmiana tytułu spowodowała przeniesienie uwagi odbiorcy z samego bohatera i jego losów na dzieje człowieka i rozważania o rewolucji.

Geneza:

Tytuł dramatu wyraźnie nawiązuje do dzieła Dantego, początkowo jednak dzieło Krasińskiego miało nosić tytuł Mąż. Zmiana tytułu związana jest z przesunięciem punktu ciężkości z tematyki rodzinnej na zagadnienia historiozoficzne.

Forma utworu

Nie-Boska komedia jest dramatem romantycznym.

• W zgodzie z zasadą synkretyzmu gatunkowego połączył w sobie tak rozmaite gatunki jak: widowisko misteryjne, poemat prozą, dramat wizyjny, wieszczy, historyczny i mieszczański.

• Dzieło zbudowane jest z czterech części, z których każda poprzedzona jest prozą poetycką.

• Dramat romantyczny, jako gatunek typowy dla tej epoki, odrzuca normy klasycznej dramaturgii, nawiązując do dramatu średniowiecznego, teatru szekspirowskiego, opery. Charakteryzuje się :swobodnym łączeniem elementów dramatycznych z epickimi i poetyckimi, realizmu z fantastyką, monumentalnych scen zbiorowych ze scenami lirycznymi, tragizmu z komizmem, wzniosłości z groteską.

• Dramaty romantyczne często są niesceniczne, a ich budowa jest otwarta (bez jednoznacznego zakończenia). Nie-Boska komedia jest także dziełem o charakterze otwartym, a traktuje o jednostce i historii, konfliktach społecznych wstrząsających Europą na początku lat 30. XIX wieku.

Udowodnij, że Nie-Boska komedia jest dramatem romantycznym

Czas i miejsce akcji

• Jak przystało na dramat romantyczny, akcja rozgrywa się w wielu miejscach, a sceny zbiorowe i monumentalne przeplatają się z intymnymi.
• Miejsce akcji nie zostało dokładnie w dramacie określone. Rozgrywa się gdzieś poza okopami Świętej Trójcy nad Dniestrem.
• Charakterystyczne jest ukazanie malowniczych, romantycznych krajobrazów: gór, wąwozów.
• Wiele scen rozgrywa się nocą, co nadaje im posmaku tajemniczości.
• Miejsce akcji jako nieokreślone i niesprecyzowane podkreśla intencję utworu: nie opowiada on o konkretnych zdarzeniach, lecz o istocie historii i roli jednostki.
• Czas akcji podyktowany jest rozgrywającymi się zdarzeniami. I tu jednak zasady dramatu romantycznego biorą górę: wiele zdarzeń rozgrywa się jednocześnie (np. chrzest Orcia i refleksja Męża), inne są bardzo rozciągnięte w czasie (odległość czasowa między I a IV częścią).

Najważniejsze wydarzenia:

• Porzucenie rodziny przez Hrabiego dla Dziewicy.
• Chrzest Orcia.
• Obłęd i śmierć Marii.
• Spotkanie Hrabiego z Pankracym.
• Wizja Orcia.
• Śmierć Orcia i klęska arystokratów.

Bohaterowie

• Poeta (Mąż, Henryk) – poeta, arystokrata, żałuje, że założył rodzinę, porzuca ją zresztą dla Dziewicy (która uosabia poezję), dowodzi obozem arystokratów podczas rewolucji. Krasiński zakwestionował tu romantyczną postawę wyższości twórcy słowa nad innymi ludźmi. Poeta jest nieszczęśliwy, a jego cierpienia – bezowocne. Ukazany jest jako zwykły człowiek (I, II) i jako poeta-wódz (III, IV). Charakterystyczne jest określenie Mąż – to człowiek egocentryczny, nastawiony wyłącznie na siebie, pozbawiony zdolności do kochania.

• Maria – matka Orcia, żona Henryka, która wkrótce po poślubieniu uświadomiła sobie, że nie jest kochana. Odrzucona przez męża życzy synowi, aby został poetą (bo dzięki temu, nie odrzuci go ojciec). Tragedia rodzinna przyprawia Marię o obłęd, zostaje umieszczona w szpitalu dla obłąkanych, a podczas odwiedzin męża umiera na wylew krwi do mózgu.

• Orcio – syn Henryka i Marii, na chrzcie otrzymał imię Jan Stanisław. Jego ojciec jest nieobecny na chrzcie syna, matka zaś życzy mu, aby został poetą i wkrótce umiera. Orcio pozostaje pod opieką ojca, jest chorowity i traci wzrok, miewa wizje i improwizuje – jest poetą prawdziwym.

• Pankracy – przywódca rewolucji, odbywa ważny spór z Hrabią, w ostatniej scenie dramatu ginie porażony wizją Chrystusa.

• Leonard – kapłan rewolucji.

• Bianchetti – wojskowy dowódca rewolucjonistów, przedstawiciel nowej arystokracji.

• Zjawa Dziewicy
  Ważną postacią dramatu jest wizja Henryka, zjawa Dziewicy, za którą ten podąża, doprowadzając rodzinę do rozpadu, a bliskich do śmierci. Okazuje się, że Dziewica była marą szatana, stworzoną, by doprowadzić Henryka do zguby.

 

Bohater – przystanki życia

Utwór można podzielić na dwie części. Pierwsza, obejmująca akt I i II, nazywana jest dramatem rodzinnym, zaś druga, obejmująca akt III i IV, zwana jest dramatem społecznym. Obie części połączone są osobą głównego bohatera – zwanego Mężem (w pierwszej części), a potem Hrabią Henrykiem.

Akcja obejmuje kilkanaście lat. W chwili ślubu z Marią bohater ma 21 lat, w III akcie jest już 36-letnim mężczyzną.

• I. Ślub z Marią
  W wiejskim kościele Hrabia bierze ślub z Marią. Bohater uważa, że „znalazł tę, o której marzył”. Szczęście małżeńskie trwa jakiś czas – jednak pewnej nocy Mąż widzi we śnie Dziewicę – kochankę z młodości. Od tej pory znika często z pałacu i jest niezadowolony ze swojego nierozerwalnego związku. Nawet zbliżający się chrzest dziecka nie budzi w Mężu cieplejszych uczuć do Marii. Dziewica zachęca Męża do porzucenia domu, co mężczyzna czyni niemal bez wahania, nie zwracając uwagi na błagania żony.
  Maria w czasie chrztu wyraża pragnienie, by jej synek – Stanisław Jerzy (Orcio) – został poetą, co ma mu zapewnić miłość ojca.

• II. Zawód Hrabiego
  Dziewica okazuje się ułudą – przeistacza się w odrażającego trupa. Bohater jest przerażony, że dla niej opuścił dom. Anioł Stróż przynosi mu przebaczenie win oraz nakazuje wrócić do domu.

• III. Choroba Marii
  Maria została odwieziona do domu dla obłąkanych. Podczas odwiedzin w szpitalu Żona wyznaje Mężowi, że wybłagała sobie u Boga wielką łaskę – stałą się poetą. Wyjawia również, że ich syn także będzie poetą.

• IV. Wybuch rewolucji
  Hrabia postanawia stanąć do walki.

• V. Ślepota Orcia
  Czternastoletni Orcio widzi coraz gorzej. Lekarz stwierdza, że chłopiec niedługo zupełnie straci wzrok i nie ma na to rady.

• VI. Hrabia Henryk w Okopach Świętej Trójcy
  Pankracy, wódz rewolucjonistów, obiecuje Hrabiemu ocalenie za cenę rezygnacji z walki. Bohater odrzuca jednak tę propozycję ze względu na honor. Zarzuca Pankracemu, że choć jest wodzem ludu, tak naprawdę tym ludem gardzi.

• VII. Śmierć Orcia
  Orcio wyjawia ojcu, że rozmawiał z matką, która przepowiedziała mu śmierć. Niedługo potem chłopiec ginie od zabłąkanej kuli.

• VIII. Samobójstwo Hrabiego
  Hrabia, widząc zbliżających się zwycięskich rewolucjonistów, przeklina poezję i popełnia samobójstwo, skacząc z baszty.

 

Problematyka

• Wymiar etyczny: problem walki dobra ze złem, dyskusja o moralnych powinnościach poety, konsekwencjach czynów niemoralnych – buntu, niesprawiedliwości, zdrady małżeńskiej.
• Temat poezji i misji poety: dzieje rodziny Hrabiego Henryka.
• Dramat rodzinny: rozdźwięk pomiędzy prozą życia a powołaniem poety.
• Dramat o rewolucji: próba analizy zjawiska, próba definicji i wytłumaczenia dziejów za pomocą prowidencjalizmu – poglądu, zgodnie z którym o losie jednostek, społeczeństw i świata decydują wyroki Boskie, opatrzność.

Nie-Boska komedia ma dwie warstwy znaczeniowe:

• Jest to dramat rodzinny – a w toku rozwoju tego wątku znajdujemy temat poezji i poety oraz problematykę moralną.
• Jest to dramat o rewolucji – a przedstawione dzieje abstrakcyjnej walki klas obrazuje prowidencjalizm, pogląd poety na istotę historii.

Dwie sfery nakładają się na siebie w tych wątkach: metafizyczna i historyczna.

 

Ważne motywy:

Apokalipsa
Spełnia się poprzez rewolucję. Mamy tu dwa obozy: rewolucjonistów i arystokracji. Oba ugrupowania opanowane są przez szatana.

Rewolucja
Krasiński ukazuje wizję rewolucji, która nie może doprowadzić do nieczego dobrego. Obóz rewolucyjny, na czele którego stoi Pankracy, jest opętany żądzą krwi, mordu, zniszczenia, zaś jego członkowie ukazani są jako ludzie sprzedajni, tchórzliwi, nieludzcy. Obóz arystokracji także obarczony zostaje winą o wybuch rewolucji. Należą do niego konformiści, słabi, tchórzliwi. Przed ostatnią klęską oddają się w ręce Pankracego. Tylko Hrabia Henryk, by ocalić swój honor, popełnia samobójstwo. Dzieło całkowitego zniszczenia przerywa pojawiający się Chrystus.

Poeta, artysta słowa
W Nie-Boskiej komedii mamy kilka typów poetów i różne znaczenia ich działalności. Hrabia Henryk to poeta fałszywy, przeklęty. Jego słowa nie są nim samym, są sztuczne. Poezja nie jest dla niego jedyną wartością, celem życia. To tylko środek do osiągnięcia sławy. Jest egocentryczny i pozbawiony zdolności kochania. Orcio to poeta naznaczony, wybrany, prawdziwy. Poezja jest całym jego życiem. Poprzez nią istnieje. Symbolizuje to pogłębiająca się ślepota dziecka – poezja jest dla niego celem ostatecznym.

Szaleństwo
Maria, żona Henryka popada w obłęd, gdyż orientuje się, że mąż jej nie chce, bo jest pospolita. W domu wariatów spotyka się jeszcze raz z mężem i doznaje profetycznej wizji, pokrywającej się w pełni z tym, co Henryk widzi w czasie rewolucji.

Historia
Mamy tu wizję prowidencjalizmu, przekonania, że Bóg zawsze ingeruje w dzieje świata. Dlatego też, nawet gdy ludzie na własną rękę próbują coś zmienić, okazuje się to nieskuteczne. Losy dziejów zależą od planu Bożego. W czasie rewolucji Chrystus ustanawia pokój i odwraca losy świata.

Piekło
Mamy tu oczywiste nawiązanie do Boskiej komedii Dantego. Obóz rewolucyjny przypomina Dantejskie piekło.

Rodzina
Ukazane tu postacie są charakterystyczne dla romantycznego rozumienia rodziny. Żona, która nie może spełniać oczekiwań męża właściwie dlatego tylko, że jest żoną, popada w obłęd. Syn, którego naznacza, by został poetą, ślepnie i przedwcześnie umiera. Mąż jest egoistą myślącym tylko o sobie.

 

Czym jest poezja?

We wstępie do pierwszej części autor próbuje zbudować definicję poezji romantycznej. Nazywa ją Matką Piękności i Zbawienia. Daje również przykład romantycznego stylu – porażającego urodą języka, łudząco pięknego. Obecność typowych dla niego rekwizytów – gwiazdy, błękit, mgły, fale morskie, tęcza – tworzy niepowtarzalny klimat, porusza wyobraźnię czytelnika, otwiera przed nim królestwo prawdziwego smaku. Bo czym jest potęga smaku, pragnienie doznań estetycznych wydobyte gdzieś z głębi, o tym poezja romantyczna zdaje się wiedzieć doskonale, dlatego kusi pięknym słowem, uwodzi, czaruje, zaspokajając najwybredniejsze gusty. Ale czy nie jest przypadkiem wielką iluzją? „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością…” – mówi Krasiński, zachowując wyraźny dystans wobec poezji o czysto estetyzujących ambicjach. Dla poety jest tylko pustym, nic nieznaczącym słowem, nie ma w niej prawdy, idei, która daje siłę.

Poezja uwzniośla, co prawda, samego twórcę, obdarza go poczuciem wyjątkowości, naznacza stygmatem indywidualizmu, ale jednocześnie odrywa od rzeczywistości, pogłębia pustkę, alienację, prowadzi w otchłań samotności. W rezultacie staje się przekleństwem, destrukcyjną siłą, która potrafi nikczemnie i perfidnie zburzyć cały dotychczasowy świat poety.

Tezę o niszczącym wpływie poezji na ludzki los udowadnia Krasiński na przykładzie losów głównego bohatera – Hrabiego Henryka. Różni się on zasadniczo od bohaterów romantycznych innych utworów tej epoki. Jego działaniom na arenie historii nie tylko towarzyszą wyższe motywacje, takie jak walka o wolność, dobro ogółu, Hrabia staje się po prostu obrońcą własnej warstwy. Jego przyszłe losy również są wyraźnie określone – Henryk popełnia samobójstwo, obwiniając poezję o klęskę swojego życia. Śmierć bohatera jest rzeczywista, jednoznaczna, a nie symboliczna, niejasna, jak w przypadku np. Gustawa czy Kordiana.

Poezja w Nie-Boskiej komedii

• Przy rozpatrywaniu poezji jako jednego z tematów dramatu warto zauważyć dwie kategorie poetów, jakie się ujawniają w toku akcji:
  • Poeta przeklęty – to Hrabia Henryk. Nie postępował moralnie, poezja stała się więc jego przekleństwem.
  • Poeta błogosławiony – Orcio. Rodzi się z darem poezji, postępuje etycznie, poezja jest jego błogosławieństwem.
• W dramacie poetami są aż trzej bohaterowie: Hrabia Henryk, jego żona Maria (wyprosiła u Boga dar poezji) i Orcio.
• Poezja może być przekleństwem, fałszem, piętnem, ale też „Matką Piękności i Zbawienia”.
• Hrabia Henryk ginie z okrzykiem na ustach: „Poezjo, bądź przeklęta!”. Fakt, że bohater był poetą, spowodował szereg tragicznych wydarzeń: jego poczucie wyobcowania, pogoń za Dziewicą i opuszczenie rodziny, obłęd i chorobę żony, chorobę i śmierć Orcia.
• Dla Orcia poezja była życiem, oddzielnym światem, właściwie wszystkim.
• W dramacie mamy ukazane różne odmiany poezji. Ta, która owładnęła Hrabią, to poezja fałszywa. Poezja Orcia i Marii jest prawdziwa – oni są poetami błogosławionymi. Hrabia Henryk źle użył wielkiego daru, jakim jest poezja – zgrzeszył pychą, egoizmem, pustym poetyzowaniem.
• Poezja może być siłą stwarzającą lub niszczącą.

Część pierwsza

Hrabia Henryk wobec życia i sztuki

W pierwszej części, czyli tak zwanym dramacie rodzinnym, główny bohater spełnia dwie funkcje – występuje jako poeta i Mąż. Obydwu ról nie sposób od siebie oddzielić, albowiem wzajemnie się na siebie nakładają, chociażby dlatego, że autor zastosował schemat trójkąta małżeńskiego, w sposób nie do końca typowy.

Hrabia Henryk zostaje co prawda postawiony wobec dwóch kobiet: prozaicznej, przeciętnej żony i uduchowionej, olśniewającej urodą kochanki, ale owa kochanka wydaje się postacią przynależną bardziej do romantycznego świata grozy niż do realnej rzeczywistości. Staje się uosobieniem romantycznej miłości, a przede wszystkim romantycznej poezji, której uduchowionym wyznawcą jest przecież Hrabia Henryk.

Niczym siła fatalna wdziera się do domu bohaterów, wnosi w życie Męża magię i czar, potęgę piękna, to wszystko, czego tamten pragnie, ograniczony dotąd i skrępowany ciasnymi, jak mu się wydaje, ideałami małżeńskiego życia. Zaślepiony urodą podąża za Dziewicą, ale w trakcie podróży kochanka zmienia swą postać – staje się podobna do trupa, odrażająca. Przemiana Dziewicy – uosobienia poezji – podkreśla jej fałsz, iluzoryczność. Poezja, która jest tylko piękną formą, daje rozkosz zmysłom, brakuje jej jednak głębi, prawdy, wystarcza tylko na chwilę, na początku fascynuje i uwodzi, po chwili zdradza bez skrupułów, słychać tylko jej triumfujący, przeraźliwy chichot.

Wiarołomny Mąż powraca więc do swej żony, ale jest już za późno. Następuje bowiem ironiczne, można by rzec, odwrócenie ról. Żona popada w obłęd, zostaje obdarowana poetyckim talentem, wizjonerskimi zdolnościami, twierdzi, że syn Orcio również zostanie poetą. Poezja staje się czymś w rodzaju fatum, przekleństwa dla rodziny Hrabiego Henryka. Niszczy nie tylko jego samego, lecz również żonę i syna. Porażka bohatera ma wymiar totalny, nie sprawdził się przecież ani w roli poety, ani męża. Gdyby Hrabia Henryk mógł przynajmniej ocalić rodzinę, jego klęska nie byłaby aż tak dotkliwa. Niestety, za swój egoizm, dumę, poczucie wyższości musiał zapłacić bardzo wysoką cenę.

Czy z tej historii płyną jakieś wnioski?

Niewątpliwie tak. Po raz kolejny okazuje się, że ludzki świat pozbawiony jest autonomii, duchy, upiory, widma rządzą w nim niepodzielnie, potrafią dzięki misternej grze i magicznym sztuczkom dokonać niemałego spustoszenia w ludzkim życiu. Budzą grozę i niepewność, powodują, że człowiek romantyczny nigdy nie czuje się bezpieczny. Historia Henryka i Marii ma również wymiar moralny. Tragiczne losy bohatera dowodzą, że jedynie w kręgu ideałów rodzinnych człowiek może odnaleźć pełnię szczęścia.

Dziwić może ta teza z co najmniej dwóch względów. Romantycy przecież pogardzali instytucją małżeństwa, która, według ich mniemania, była kresem miłości, niszczyła prawdziwe uczucie. Czyżbyśmy mieli do czynienia z weryfikacją tak atrakcyjnej dla romantyka opinii? Sam Krasiński był ponadto bohaterem wielu skandalów miłosnych, nie zważał na konwencje obyczajowe i opinie otoczenia. Czyżby przytoczona opowieść była kolejnym literackim dowodem na rozdźwięk między głoszonym słowem a czynem?

 

Część druga

Hrabia Henryk wobec historii

W części drugiej Hrabia Henryk pełni funkcję przywódcy obozu arystokracji. Próbuje tym razem zrealizować się na arenie historii, uprzednio poniósłszy klęskę na polu prywatnym. Przez pryzmat widzenia bohatera oglądamy dwa obozy o diametralnie różnych dążeniach i celach: obóz arystokracji i obóz rewolucji.

Arystokraci skupieni w Okopach Świętej Trójcy – dowodzi nimi Hrabia Henryk – i rewolucjoniści – ich przywódcą jest z kolei Pankracy. Rewolucja wybuchła i jest zwycięska, lecz na drodze do pełnego triumfu Pankracego stoi właśnie, wciąż niepokonany, Hrabia Henryk.

• Istotna jest scena wędrówki Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów – kolejne kręgi „rewolucyjnego piekła” jak u Dantego. Poznaje on wroga i wyrabia sobie o nim pogląd. Widzi wyzwolone kobiety głoszące wolną miłość, zabójców królów, rzeźników chełpiących się zbrodniami, bluźnierców palących krzyże.

• Drugi ważny moment to spotkanie dwóch wodzów – Hrabiego Henryka i Pankracego. Pankracy usiłuje „kupić” zwycięstwo obietnicą ocalenia życia samego Hrabiego – Hrabia oczywiście odmawia. Najważniejsza jest polemika – obaj bohaterowie przedstawiają racje swoich stron – tym samym trwa dyskusja o istocie rewolucji.

Arystokraci bronią się w katedrze Świętej Trójcy. Można powiedzieć, że to „ostatnie okopy” starego porządku. Hrabia Henryk (i inni) przysięgają, że będą walczyć do końca. Szybko jednak tracą odwagę i próbują „układów” z wrogiem, lecz Hrabia Henryk pogardza taką postawą. Ostateczne starcie przynosi arystokratom klęskę – Orcio ginie trafiony kulą, Hrabia Henryk rzuca się w przepaść. Pankracy na czele rewolucjonistów pokonuje arystokrację i wydaje wyrok śmierci na wszystkich jej reprezentantów, którzy okazali się zresztą słabi, tchórzliwi i podli. Nie znaczy to jednak, że Pankracy zwyciężył! W chwili najwyższego triumfu poraża go boski blask – wizja Chrystusa, który oślepia wodza rewolucjonistów. Z okrzykiem „Galilejczyku, zwyciężyłeś!” Pankracy umiera.

• Obóz arystokracji
  Umiejscowiony został w Okopach Świętej Trójcy – ostatnim bastionie feudalizmu. Oglądamy ludzi, którzy schodzą ze sceny historycznej. Z dawnej świetności nie pozostało już nic – upadek moralny, degeneracja, prywata, strach, brak jakichkolwiek wartości – to cechy określające arystokrację obecnie. Postacią wyraźnie odmienną jest sam Hrabia Henryk, który broni, co prawda, jej honoru, ale jednocześnie pogardza klasą ludzi małych i tchórzliwych.

• Rewolucjoniści
  Czy widzicie, jak oni czekają niecierpliwie – szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują – wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczochranymi włosy, w łachmanach […], ci trzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami […]. „Chleba nam, chleba, chleba! – Śmierć panom, śmierć kupcom – chleba, chleba”.
  W ten oto frenetyczny sposób przedstawił Krasiński obraz rewolucji jako dzieła szatańskiego. Wystylizował swą wizję przewrotu społecznego na wzór Wielkiej Rewolucji Francuskiej – pojawiają się w tekście nawet charakterystyczne dla niej rekwizyty – czapeczka frygijska, motyw tańca wolności, tutaj, co prawda, wyraźnie sparodiowany. Autor dokładnie prezentuje przekrój społeczny obozu rewolucjonistów. W jego skład wchodzą dawni lokaje, pokojówki, szewcy, rzeźnicy, a przede wszystkim przechrzty. Ogarnięci jedynie żądzą mordu i zemsty pragną wyrównywania rachunków za lata nędzy i poniżenia. Nowego świata nie zbudują na pewno, zniszczą jedynie stary porządek.

Krasiński postrzega rewolucję jako diabelską, demoniczną siłę, która wyzwała najbardziej prymitywne instynkty drzemiące wewnątrz człowieka. Dzięki nim jest on w stanie naruszyć dotychczasową strukturę świata, zamienić go w morze krwi, niestety, na dopalających się zgliszczach nie potrafi zbudować nic doskonalszego, zaproponować nowego, sprawiedliwego ładu. Jest żałosnym kreatorem historii, jego karykaturą, to, co tworzy, ma wymiar co najwyżej komedii.

Hrabia Henryk – Pankracy

Autor nie opowiada się po żadnej ze stron, wręcz przeciwnie, każdej z nich próbuje przyznać odpowiednie racje. Pojedynek Hrabiego Henryka z Pankracym jest pojedynkiem argumentów równorzędnych, chociaż tylko częściowych.

• Hrabia Henryk wskrzesza mity przeszłości, docenia rolę arystokracji w tworzeniu tradycji narodowej, podtrzymywaniu tożsamości, kultywowaniu wiary katolickiej, obronie granic Rzeczypospolitej.
• Tym niewątpliwym zasługom arystokracji przeciwstawia Pankracy racje swojej warstwy – nędzę i poniżenie prostego ludu zaniedbywanego przez wieki, wzniosłą ideologię równości, sprawiedliwości społecznej i braterstwa.

Polemika obydwu bohaterów nie przynosi jednak konkretnych wniosków, żadna ze stron nie zwycięża ani nie przegrywa, żadna bowiem nie reprezentuje racji ostatecznej, bo tę zna jedynie Bóg.

 

Romantyczny prowidencjalizm

Wkraczamy tym samym w przestrzeń rozważań historiozoficznych. Rewolucja w Nie-Boskiej komedii służy bowiem rozważeniu kwestii relacji między Boskim planem świata a światem historycznym, tworzonym przez człowieka.

Romantyczny prowidencjalizm to pogląd filozoficzny, który zakłada, że rzeczywistość historyczna została wcześniej przez Boga starannie obmyślona, misternie zaplanowana.

Wszystko, co człowieka otacza, co wpływa w jakimś stopniu na jego los, jest niczym innym, jak stopniowym spełnianiem się Boskiego planu świata, realizacją Bożych wyników. W świecie nie ma zatem miejsca na przypadek, wszystko ma swój cel, ku czemuś zmierza. Nawet jeśli rzeczywistość odbiega od ideału, człowiek powinien zawierzyć Bogu, ufać, że w tak niedoskonałym kształcie świata ukryty jest jakiś wyższy zamysł, którego człowiek nie jest w stanie pojąć. Nie znaczy to oczywiście, że istocie ludzkiej Bóg odmówił prawa kreowania świata, skazał go na poddańczą uległość, bierność i pokorę.

Człowiek otrzymał przyzwolenie na tworzenie historii, niemniej jednak tylko takiej, która nie przekraczałaby ram Boskiego planu świata i sankcjonowała jego nienaruszalność.

Tymczasem człowiek zapragnął dla siebie roli bardziej wzniosłej, z pogardą odrzucił Boski porządek, stał się naiwnym uzurpatorem, żądając dla siebie czegoś więcej.

Owładnięty poczuciem megalomanii sądził, że może zbudować nowy ład, dlatego wzniecił rewolucję, naruszając tym samym podstawową strukturę świata – rewolucja to bowiem nic innego jak bunt wymierzony przeciwko porządkowi społecznemu. Człowiek przekroczył więc swoje kompetencje. Co stworzył w zamian? Komedię!

Działania ludzkie przypominają jakąś farsę, wielką błazenadę, maskaradę motłochu ogarniętego żądzą krwi. Nie prowadzą do zbudowania ziemskiego raju, niszczą jedynie Boski porządek. Dzieje się tak dlatego, że człowiek nie jest w stanie reprezentować racji całościowej, posługuje się jedynie wiedzą niepełną, dostrzega tylko własne argumenty. Rację obiektywną, całościową ma jedynie Bóg, to On jest w stanie ogarniać całość ziemskich spraw, nadać światu właściwy kształt, wyznaczyć bieg ludzkich działań. Dlatego wszelkie działania człowieka wymierzone w Boski porządek wydają się śmieszne i zupełnie niepotrzebne.

 

Jaki jest stosunek Krasińskiego do problemu rewolucji?

Co mógł sądzić o rewolucji sam Krasiński – przedstawiciel ginącego, jak mu się wydawało, świata arystokracji, wnikliwy obserwator rzeczywistości, który ze szczególnym zainteresowaniem analizował mechanizm przeróżnych przewrotów społecznych? Zdawał sobie po części sprawę, że rewolucja jest czymś nieuchwytnym, takie jest bowiem prawo historii. I był chyba w stanie sankcjonować rewolucję jako wynik rozwoju mechanizmów historycznych, jako akt sprawiedliwości społecznej.

Nie-Boska komedia jest rekonstrukcją abstrakcyjnej rewolucji i pytaniem: czym jest zjawisko walki klas?

Krasiński w tym dramacie zamieszcza odpowiedź. Patrzy na sprawę przez pryzmat swojego arystokratycznego pochodzenia. Oczywiście, budując swoją literacką rewolucję, opiera się na faktycznych wzorcach: przewrocie Cromwella w Anglii, powstaniu listopadowym w Polsce, a przede wszystkim Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Przecież Pankracy – wódz rewolucjonistów – nosi cechy Cromwella, Dantona i Robespierre’a. Z kolei Hrabia Henryk jest rzecznikiem poglądów samego Zygmunta Krasińskiego. Należy jednak przyznać, że poeta tak zorganizował dramat, że obie strony konfliktu mogą przedstawić swoje argumenty.

• Oto racje rewolucjonistów:
  Do buntu przeciw panom pchnął ich odwieczny ucisk, głód i nędza ludu przy przepychu, niemoralności i zbrodniach szlachty. W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą dziś równość, wolność, powszechną własność i ateizm.

• Arystokraci także mają swoje argumenty:
  uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń. Teraz głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej.

Wydaje się, że oba obozy mają swoje prawa, choć wyraźnie autor „zwiększa” siłę argumentów arystokracji. Trudno powiedzieć, że jedna z grup jest lepsza od drugiej.

• Oto rewolucjoniści – zdemoralizowany motłoch, głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa, grabieży.
• Oto arystokraci – pozornie pobożni i dumni, w chwili klęski tchórzliwi, podli, niebrzydzący się zdradą – Hrabia Henryk jest wśród nich wyjątkiem.

Czym zatem jest rewolucja?

• Jest to sytuacja, w której zło walczy ze złem – a wówczas zwyciężyć może tylko zło… (element nie-boski, lecz czysto ludzki).

• Jest fałszem, bo głoszone ideały są tylko pretekstem, prawdą jest prawidłowość: „umarł król, niech żyje król” – zwycięski motłoch zajmie miejsce zwyciężonych panów i będzie robić to samo.

• Idea zła (rewolucji) nie ma przyszłości, skazana jest na zagładę. Rację bytu ma tylko idea dobra. Któż bowiem zwyciężył w rewolucji? Pankracy już czuł się zwycięzcą, już pokonał wroga – lecz wówczas Chrystus – idea dobra – zniszczył go swym blaskiem. Nie wygrała żadna ze stron – zwyciężyło dobro.

Skojarz
Oczywiście, budując swoją literacką rewolucję, Krasiński opiera się na faktycznych wzorcach: przewrocie Cromwella w Anglii, powstaniu listopadowym w Polsce, a przede wszystkim Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Przecież Pankracy – wódz rewolucjonistów – nosi cechy Cromwella, Dantona i Robespierre’a. Z kolei Hrabia Henryk jest rzecznikiem poglądów samego Zygmunta Krasińskiego. Należy jednak przyznać, że poeta tak zorganizował dramat, że obie strony konfliktu mogą przedstawić swoje argumenty.

 

Nie-Boska komedia jako dramat romantyczny

Dramat Krasińskiego składa się z czterech części, poprzedzanych poetycką, odautorską, epizodyczną wypowiedzią, nawiązującą do danej części utworu. Napisany prozą, jest jednak dziełem synkretycznym: np. elementy liryczne obserwujemy w poetyckich wypowiedziach Marii (wizja końca świata) lub Orcia.

Poza tym występują tu:

• Brak klasycznych jedności miejsca, czasu i akcji:
  Hrabia Henryk „podróżuje” w przestrzeni za duchem-Dziewicą, rzecz dzieje się w pałacu, w szpitalu wariatów, w katedrze Świętej Trójcy. Między częścią I a II jest 10 lat przerwy. Dwa równie ważne wątki przeplatają się nawzajem – wątek rodzinny i wątek rewolucji społecznej.

• Brak konkretnego określenia czasu historycznego – daje to ogólny wymiar rozważań o ponadhistorycznej rewolucji.

• Występowanie obok siebie scen fantastycznych i realistycznych. Warstwa utworu, która wykracza poza świat materialny (głosy, Dziewica, Anioł Stróż, Orzeł itp.), stanowi o tym, że można nazwać Nie-Boską komedię dramatem metafizycznym. Sfera problemów społecznych i walki klas czyni z niej dramat historyczny.

• Obecność bohatera romantycznego.

• Kompozycja otwarta – obserwujemy „całość w wycinkach”, między częściami istnieją luki, czynnikiem scalającym poszczególne sceny jest główny bohater (Mąż – Hrabia), koniec określony jest przez nadprzyrodzony, nieumotywowany w dramacie czynnik boski.

• „Niesceniczność” utworu – wyraża się choćby w trudnościach w wystawieniu sceny Mąż – Dziewica, lotu nad „górami, przepaścią ponad morzem”.

 

Hrabia Henryk – nietypowy bohater romantyczny

Zacznijmy od tego, że w sumie Hrabia Henryk to bohater romantyczny, i to nader interesujący.

• Otacza go nimb niezwykłości.
• Jest poetą – poezja staje się jego zgubą, lecz także siłą, która wyróżnia go wśród zwykłych śmiertelników i nie pozwala żyć spokojnie w przyziemnym świecie.
• Jest nieszczęśliwy i przechodzi metamorfozę – z Męża staje się Hrabią, z nieszczęśliwego poety i małżonka – wodzem arystokratów, bojownikiem o ideę ogólną.
• Nie można go nazwać ideałem, jego czyny są dyskusyjne moralnie, zwłaszcza gdy występuje w roli Męża.

A zatem – schemat został zachowany. Są oczywiście także odstępstwa:

• Życie prywatne bohatera układa się w porównaniu z innymi (Konrad, Kordian) nietypowo: następuje szczęśliwe uwieńczenie miłości, ślub, małżeństwo i obecność Orcia – dziecka, potomka poety.
• Negatywne czyny bohatera, jego stosunek do rodziny, nie są umotywowane poświęceniem dla wielkiej, ogólnej idei.
• Po metamorfozie (realnie umotywowanej fabułą) bohater staje na czele grupy arystokratów, czyli nie walczy o sprawę ojczyzny, narodu czy wolności, lecz o interesy danej klasy społecznej.
• Hrabia Henryk ginie śmiercią samobójczą w końcowych partiach utworu. Przyszłość poprzednich bohaterów romantycznych nie była znana, a samobójstwo, które usiłowali popełnić, symboliczne i dwuznaczne, nieokreślone.

 

Problematyka utworu:

• Wymiar etyczny: problem walki dobra ze złem, dyskusja o moralnych powinnościach poety, konsekwencjach czynów niemoralnych – buntu, niesprawiedliwości, zdrady małżeńskiej.

• Dramat rodzinny: rozdźwięk pomiędzy prozą życia a powołaniem poety.

• Dramat o rewolucji: próba analizy zjawiska, próba definicji i wytłumaczenia dziejów za pomocą prowidencjalizmu – poglądu, zgodnie z którym o losie jednostek, społeczeństw i świata decydują wyroki Boskie, Opatrzność.

• Temat poezji i misji poety: dzieje rodziny Hrabiego Henryka.
  Przy rozpatrywaniu poezji jako jednego z tematów dramatu warto zauważyć dwie kategorie poetów, jakie się ujawniają w toku akcji:
  • Poeta przeklęty – to Hrabia Henryk. Nie postępował moralnie, poezja stała się więc jego przekleństwem.
  • Poeta błogosławiony – Orcio. Rodzi się z darem poezji, postępuje etycznie, poezja jest jego błogosławieństwem.

 

Konteksty

• Najważniejsze jest nawiązanie, także przez tytuł, do Boskiej komedii Dantego Alighieri.

• Ukazanie rewolucji:
  • Stefan Żeromski, Przedwiośnie,
  • Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy,
  • Stanisław Mrożek, Tango

• Poezja:
  • Jan Kochanowski, Pieśni,
  • Adam Mickiewicz, Dziady, Konrad Wallenrod,
  • Stanisław Wyspiański, Wyzwolenie,
  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte,
  • Julian Tuwim, Poezja,
  • Stanisław Grochowiak, Rozmowa o poezji.

 

Romantyczny prowidencjalizm

Romantyczny prowidencjalizm to pogląd filozoficzny, który zakłada, że rzeczywistość historyczna została wcześniej przez Boga starannie obmyślona, misternie zaplanowana.

Wszystko, co człowieka otacza, co wpływa w jakimś stopniu na jego los, jest niczym innym, jak stopniowym spełnianiem się Boskiego planu świata, realizacją Bożych planów. W świecie nie ma zatem miejsca na przypadek, wszystko ma swój cel, ku czemuś zmierza. Nawet jeśli rzeczywistość odbiega od ideału, człowiek powinien zawierzyć Bogu, ufać, że w tak niedoskonałym kształcie świata ukryty jest jakiś wyższy zamysł, którego człowiek nie jest w stanie pojąć. Nie znaczy to, oczywiście, że istocie ludzkiej Bóg odmówił prawa kreowania świata, skazał go na poddańczą uległość, bierność i pokorę.

Historiozofia zawarta w dramacie Krasińskiego:

• Rewolucja jako wyraz postępu i rewolucji dziejowej jest koniecznością, ona napędza postęp.
• Rewolucja jest jednak dziełem szatana – i jako taka powinna zostać potępiona.
• Autor nawiązuje do tzw. triady heglowskiej: ścieranie się przeciwieństw (tezy i antytezy) prowadzi do powstania nowej jakości (syntezy).
• Ważnym składnikiem historiozofii Krasińskiego jest prowidencjalizm – pogląd głoszący, że jeśli ludzie nie realizują woli Boga, przychodzi On, aby zaingerować w dzieje ludzkości. To nie ludzkość tworzy historię! Nad jej kształtem czuwa Bóg.
  I rzeczywiście, dramat zamyka pojawienie się Jezusa Chrystusa, Galilejczyka, do którego Pankracy mówi: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!”. Wizja Chrystusa mściciela jest konsekwencją prowidencjalizmu. Zwycięża Bóg, a nie przedstawiciele obozów arystokracji i rewolucjonistów, Hrabia Henryk i Pankracy, gdyż obaj mieli racje cząstkowe.

Krasińskiemu bliskie były poglądy Hegla, zwłaszcza jego teza o przeciwieństwach, których zderzenie rodzi postęp. Upatrywał tej reguły w starciu sił rewolucyjnych, a nawet stosował ją… do polskiej poezji. Uważał mianowicie, że Mickiewicz to teza, Słowacki antyteza, a dzieło jego samego to synteza.

Zapamiętaj!

Nie-Boska komedia jako dramat romantyczny

• brak jedności miejsca, czasu i akcji
• brak konkretyzacji czasu historycznego
• występowanie obok siebie scen fantastycznych i realistycznych
• obecność bohatera romantycznego
• kompozycja otwarta
• niesceniczność

Z treści – dwa ciągi wydarzeń

• rodzinny: przekleństwo Złych Duchów, ślub z Marią, fantastyczny lot za Dziewicą, chrzciny Orcia, choroba i klątwa Marii, śmierć Marii.
• historiograficzny: obraz abstrakcyjnej rewolucji, skontrastowanie silnych przywódców – Hrabiego Henryka i Pankracego; dantejska wędrówka Henryka przez obóz rewolucjonistów; spotkanie wodzów i zderzenie ich racji; klęska arystokratów, śmierć hrabiego i Orcia; objawienie Chrystusa, który zwycięża Pankracego (akt prowidencjalizmu).

Bohaterowie

• Bohater romantyczny: Mąż – Hrabia Henryk.
• Bohaterowie zbiorowi: arystokracja i rewolucjoniści.
• Inni: Pankracy – wódz rewolucjonistów; Galilejczyk (Chrystus) – jako Boska siła w finale dramatu; rodzina Hrabiego Henryka – Maria, Orcio.

Tematy, z którymi można powiązać Nie-Boską komedię

• rewolucja,
• poezja i poeta,
• małżeństwo,
• mechanizmy rządzące światem,
• historiozofia.

Uwaga!
Początkowo dramat Zygmunta Krasińskiego miał nosić tytuł Mąż i skupić tym samym uwagę czytelnika na konstrukcji losów głównego bohatera i w ogóle na problematyce związanej z człowiekiem, z dylematami jego duszy. Autor odszedł jednak od pierwotnych założeń, nadał swojemu dziełu tytuł Nie-Boska komedia, zmierzając raczej w kierunku rozważań historiozoficznych. Zmianę tytułu tłumaczy między innymi wybuch powstania listopadowego, który głęboko poruszył poetę. Udziału w powstaniu nie wziął wskutek zakazu ojca i może właśnie dlatego nie znał jego prawdziwego oblicza, albowiem ojciec próbował przekonać syna, że zryw niepodległościowy przybrał formę rewolucji społecznej wymierzonej w arystokrację. Ta tendencyjna poniekąd interpretacja ojca skłania Zygmunta do rozważenia roli człowieka w historii. Do odpowiedzi na pytanie, do czego prowadzą działania człowieka jako kreatora dziejów?

Zapamiętaj!

Historiozofia – dziedzina rozważań nad sensem historii, czynnikami przebiegu procesu dziejowego, jego celowością oraz możliwością zrozumienia. Od najdawniejszych czasów historię łączono z filozofią. Przykładem dzieła historiozoficznego może być O państwie Bożym św. Augustyna.

Prowidencjalizm – idea boskiej opatrzności nad światem (łac. providentia – opatrzność). Ta idea widoczna jest w dziełach Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego, choć każdy z wieszczów pojmował ją nieco inaczej. Wszyscy oni byli jednak przekonani, że Bóg realizuje swój plan, wykorzystując do tego celu wybitne jednostki lub narody, którym powierza doniosłe historycznie misje do spełnienia.
Prowidencjaliści postrzegali historię jako wynik wyroków Boskich, a nie działań ludzkich. Rozwój świata i postęp nie dokonają się bez niszczenia starych form i, niestety, przelewu krwi – dlatego ludzie wywołują rewolucje.

Frenetyzm romantyczny – sposób kreowania świata przedstawionego w utworze literackim z eksponowaniem elementów szaleństwa, okropności, okrucieństwa, zbrodni. Do romantyzmu przeniknął z tzw. powieści gotyckiej. Bohaterowie utworów, w których obecne są elementy frenetyzmu, ujawniali skłonności do ulegania ciemnym siłom, nieraz szatańskiej mocy. W takich postawach romantycy dostrzegali nieraz przejaw geniuszu, mistycznego naznaczenia, dramatycznej odmienności. Elementy frenetyzmu znajdziemy np. w opisie obozu Pankracego. Mamy tam np. makabryczny obraz ludzi tańczących wokół szubienicy oraz mieszaninę grozy i szaleństwa w śpiewach rewolucjonistów.

Dramat romantyczny – odmiana dramatu charakterystyczna dla epoki romantyzmu. Odrzucała klasyczne reguły dramatu, nawiązywała do teatru szekspirowskiego.

• Odrzuca zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji.
• Cechuje go synkretyzm – łączy cechy gatunkowe różnych rodzajów literackich.
• Ma fragmentaryczną budowę.
• Łączy wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem i patos z groteską.
• Wprowadza na scenę postacie fantas­tyczne.
• Ma otwartą kompozycję.
• Uchodził za niesceniczny, gdyż nierespektowanie możliwości technicznych ówczesnego teatru przez autorów uniemożliwiło wystawianie tych dramatów za ich życia.

Zobacz:

Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego

Nie-Boska komedia Krasińskiego – treść

Wyjaśnij znaczenie tytułu dramatu Krasińskiego: Nie-Boska komedia

Udowodnij, że Nie-Boska komedia jest dramatem romantycznym

O czym traktuje Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego?

Hrabia Henryk – bohater Nie-Boskiej Komedii

Na czym polega nietypowość Hrabiego Henryka jako bohatera romantycznego?

Hrabia Henryk – charakterystyka

Losy Hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii

Trójgłos w sprawie rewolucji w Nie-Boskiej ­komedii – Pankracy, Hrabia Henryk, sam Krasiński.

Obraz rewolucji w Nie-Boskiej komedii. Zinterpretuj scenę finałową.

Koncepcja poezji w Nie-Boskiej komedii

Dziecko, obłęd, fantastyka – jak te romantyczne motywy funkcjonują w Nie-Boskiej komedii?

Nie-Boska komedia do prac pisemnych

Nie-Boska komedia na maturze

Nie-Boska komedia – jak rozumiesz tytuł dramatu Zygmunta Krasińskiego?