Wielki dramat romantyczny Adama Mickiewicza powstawał etapami, w różnych okolicznościach historycznych i biograficznych, i w swoich czasach wobec reguł klasycznych i literackiej tradycji był dziełem rewolucyjnym, wręcz herezją zarówno w formie jak w treści. Za to dla młodych romantyków był objawieniem.
- Część II i IV dokonały przełomu romantycznego, Część III okazała się nośnym manifestem patriotycznym, literackim symbolem idei narodowo-wyzwoleńczej. Czytano bowiem Dziady już wówczas, w po-powstańczej Polsce – na przemycanych drukach i odpisach. Tymczasem na scenie dramat zaistniał dopiero w 1901 roku, za sprawą Stanisława Wyspiańskiego. Ogromną musiał mieć siłę oddziaływania, skoro utwór a nawet nazwisko Mickiewicza, zostały objęte surowym zakazem cenzury. W ten sposób stały się Dziady świętym dramatem narodowym.
Wychwycenie sensów dramatu od razu po lekturze jest bardzo trudne – jest to przecież dzieło złożone, i tak skonstruowane, że poszczególne fragmenty łączą się jakby według reguł snu lub wizji. Nie należy liczyć na spójną, realistyczną wiązankę przyczyny i skutku, trzeba przygotować się na zjawiska niewytłumaczalne, zdarzenia bez motywacji i postacie z krainy fantazji, z zaświatów i z rzeczywistości.
Główny bohater, który zresztą zespala poszczególne części – jest jakby z pogranicza tych dwóch sfer. Do końca będziemy zdezorientowani – czy mamy do czynienia z duchem czy żywym człowiekiem. Natomiast przestrzenie, w których się pojawi, będą różne i będą ewokować różne tematy.
1. Jak wygląda całość?
Trzon – podstawowe „części” dramatu to część II, część IV i część III – i w takiej kolejności po sobie następują. Pomiędzy częścią IV a częścią III znajduje się Widowisko (cz.l). Pierwsza część Dziadów była zamysłem, który rozpoczął Mickiewicz w okresie wileńsko-kowieńskim, lecz zrezygnował z jej opublikowania. Na końcu utworu znajduje się Ustęp – zestaw opisów Rosji carskiej.
2. Jak scharakteryzować i zapamiętać poszczególne części?
Posiadają odmienną scenerię, wydarzenia, wymowę. Mają swój wewnętrzny porządek. Najlepiej chyba odnotować lub zapamiętać je według wypróbowanej metody: gdzie, kto się pojawia, w jakim porządku i co z tego wynika. I tak:
Część II – rozgrywa się w noc Zaduszek, w przycmentarnej kaplicy. Zbiera się tu gromada wieśniaków, by odprawić stary, ludowy obrzęd „dziadów”- przywołać duchy zmarłych i tak pomóc im w zbawieniu duszy. Kolejność zjaw porządkuje tę część, są to kolejno: duchy dzieci, duch okrutne-go pana i duch dziewczyny Zosi. Odejście każdego z gości chór pieczętuje swoistym refrenem – przestrogą, które posiadają moc zaklęcia, ale w nich zawarte jest przesłanie moralne – wg praw kodeksu ludowej moralności. Rejestr przestróg warto wypisać, bowiem w nich tkwi główny motyw Części II – problematyka moralna. Porządek obrządku burzy Widmo – duch z raną na piersi, nie za-proszony, milcząco podążający za Pasterką w żałobie. Czy na pewno duch? Nie działają na niego zaklęcia Guślarza i tak tajemniczo kończy się Część II.
Część IV – rozgrywa się już zupełnie gdzie indziej, mianowicie w domu księdza. Jest nadal noc Zaduszek i dom duchownego odwiedza dziwny Pustelnik. Trwa dziwna rozmowa, której przysłuchują się dzieci księdza. Zawiera się w trzech godzinach: miłości, rozpaczy, przestrogi, rozgraniczonych symbolicznym gaśnięciem świec i pianiem kura. Pustelnik opowiada o swojej tragicznej, odtrąconej miłości, o rozczarowaniu wobec świata, ksiąg i wiedzy. W początku drugiej godziny ujawnia swoje imię – okazuje się Gustawem, dawnym uczniem księdza. Gdy znów mija godzina, Gustaw przebija się sztyletem, lecz żyje dalej i szydzi z wiedzy kapłana, który jako realista nie może pojąć tego zjawiska. W godzinie przestrogi Gustaw snuje refleksje filozoficzne, ćmy i motyle krążące wokół lampy uznaje za dusze zmarłych. To i atmosfera całej sceny przypominają Część II, a ostateczna przestroga jest jakby powtórzeniem przestróg chóru. Ponieważ najważniejszym tematem jest tu romantyczna miłość, analiza i prezentacja psychiki odtrąconego kochanka nazywa się ta część – wielkim studium miłości. Ważną rolę odgrywa tu także temat filozoficzny – oceny świata oraz mądrości płynącej z ksiąg i w tej drugiej pobrzmiewa echo dyskusji romantyków z klasykami.
Część III – składa się z kilku scen. Najpierw scena więzienna – nagle znajdujemy naszego bohatera Gustawa w wileńskiej celi. Tam następuje przeistoczenie Gustawa w Konrada – nieszczęśliwego kochanka w bojownika o wolnóść ojczyzny. Przedstawieni są tu także młodzi spiskowcy. Całość sceny – rozmowy, relacje – obrazują męczeństwo młodzieży polskiej. Scena II – to słynna Wielka Improwizacja – pojedynek Konrada z Bogiem, w której to bohater domaga się „rządu dusz”, sam jeden pragnie poświęcić się za miliony i zbawić naród. Omal nie traci własnej duszy, bluźniąc przeciw Bogu.
Następuje Widzenie księdza Piotra, skromny bohater tej sceny ksiądz bernardyn doznaje wizji i postrzega dzieje i misję Polski na wzór dziejów Chrystusa. Scena Salon warszawski prezentuje obraz społeczeństwa polskiego: patriotów i elitę rządzącą lojalną wobec cara, ze słynną definicją narodu jako lawy w finale.
Pan Senator z kolei jest satyrą na Nowosilcowa i jego otoczenie – z przewijającym się wątkiem sprawy młodego Rollisona. Ostatnia scena – Noc dziadów – znów wprowadza atmosferę części II, pojawia się Guślarz, pośród tłumu zesłańców podążających na Sybir widzimy Widmo ze sceny II – Gustawa – Konrada. Podstawowymi tematami będzie tu martyrologia młodzieży polskiej i jej patriotyzm, ocena społeczeństwa polskiego i dworu namiestnika carskiego, dwie istotne „sceny wizyjne” – Wielka Improwizacja (pojedynek Konrada z Bogiem i Widzenie księdza Piotra – literacka realizacja mesjanizmu narodowego.
Jak widać – kolejne sceny różnią się zawartością i wymową. Przypominam, że były pisane w różnym czasie i okolicznościach, co też warto wyjaśnić.
3. Omów okoliczności powstania poszczególnych części Dziadów
- Dziady wileńsko-kowieńskie
Część II i IV powstały kolejno w latach 1820-1823, kiedy Mickiewicz przebywał w Wilnie i Kownie. Pamiętajmy, że w tej dobie ma już za sobą wileńskie studia – a w tym epizod z Towarzystwem Filomatów i Filaretów oraz wiedzie smutny tryb życia nauczyciela w Kownie, zwłaszcza że dotknęła go nieszczęśliwa miłość do Maryli Wereszczakówny, poślubionej hrabiemu Puttkamerowi. Dodajmy, że w owym czasie na Litwie chłopi wciąż jeszcze zbierali się w Zaduszki w kaplicach i dopełniali pogańskiego rytuału przywoływania i „karmienia” zmarłych.
- Dziady drezdeńskie
Część III – napisał w Dreźnie, w czasie Wielkiej Emigracji, w 1832r. Było już po powstaniu listopadowym, w którym wieszcz udziału nie brał. Wprawdzie podążył z Rzymu do Paryża – prawdopodobnie z posłaniem, a potem, gdy już powstanie upadało, pojawił się w zaborze pruskim, ale do Warszawy się nie przedostał. Miał ogromne wyrzuty sumienia, bowiem w tym czasie romansował z Konstancją Łubieńską, uskuteczniał polowania i przyjęcia, a powstanie upadało. Dziady stały się swoistą rehabilitacją, efektem tych dylematów poety.
4. Znaczenie i sens Wielkiej improwizacji
W romantyzmie ogólnie ceniono umiejętność improwizowania, sam Mickiewicz popisywał się improwizacjami w języku francuskim, pamiętamy też słynną ucztę u Januszkiewicza, na której dwaj wieszczowie (Mickiewicz i Słowacki) zmierzyli się w pojedynku na improwizacje. Wielka Improwizacja Konrada w celi więziennej jest literackim utrwaleniem aktu improwizowania. Najsłynniejszym i najważniejszym. Nie jest treściowo skomplikowana – oto ogarnięty gorącą rozpaczą i twórczą gorączką – Konrad występuje przeciw Bogu. Zaczyna od słów:
Samotność! Cóż po ludziach?
Czyn śpiewak dla ludzi
Cytat ów warto zapamiętać, bo podkreśla cechę bohatera romantycznego jaką jest samotność i niezrozumienie ze strony świata, oraz ujawnia fakt, iż Konrad jest poetą. A fakt ten jest bardzo ważny, gdyż jego zdaniem właśnie poezja – siła tworzenia – czyni go równym Bogu i upoważnia do takiego wystąpienia. Myśl i słowo Konrada biegną dynamicznie, namiętnie – bohater zarzuca Bogu obojętność wobec cierpień narodu polskiego. Pragnie „rządu dusz”, by mógł zbawić naród. Ale Bóg milczy. Konrad unosi się gniewem i już ma zamiar dopełnić bluźnierstwa – nazwać Boga carem, gdy słowo to dopowiada szatan, a wyczerpany Konrad mdleje. Podczas jego monologu po-ruszone zostały istotne tematy: rola i siła poezji – jako boskiej mocy tworzenia, poety ponad tłumem zwykłych śmiertelników.
Mesjanizm jednostki
Narywani się Milijon bo za miliony
Kocham i cierpię katusze
Tak mówi Konrad i gotów jest poświęcić dla narodu swoje zbawienie, nie tylko życie. Pojawia się też cień polemiki klasyków z romantykami i przeciwstawienie uczucia wiedzy – Konrad przy-pisuje Bogu mądrość, szydząc:
Mówią żeś ty jest miłością
Ary jesteś tylko mądrością
Jak widać, są to tematy bardzo charakterystyczne dla ideologii romantycznej, tak zresztą jak dyskusja z Bogiem i tym samym grzeszny czyn bohatera romantycznego. Ta postawa przejdzie do tradycji naszej literatury, znajdzie kontynuacje, naśladownictwo – polemikę. Oprócz tak ważkich te-matów Wielkiej Improwizacji liczy się także atmosfera, w jakiej rozgrywa się scena, romantyczny szał bohatera, ogromny ładunek emocji, doskonały akt liryki zawarty w dramacie.
5. Waga i interpretacje Widzenia księdza Piotra
Bóg – milczący wobec agresywnego i dumnego Konrada, odpowiedział skromnemu kapłanowi – a wyrazem odpowiedzi jest cała mistyczna scena jasnowidzenia księdza Piotra. Ma ona dla utworu i całej literatury polskiej wielką wagę. Oto jest najpełniejszą romantyczną realizacją literacką idei mesjanizmu narodowego. Podążając za niejasną, wypełnioną symbolami wizją dostrzegamy obraz Polski jako Mesjasza, a jej dzieje i misję przedstawioną na wzór cierpień Chrystusa. Cierpienie Polski, Narodu – Chrystusa, który dźwiga krzyż ukuty z „trzech ludów”, ma przynieść zbawienie innym narodom. Właśnie w widzeniu, w symbolice wizji pojawia się owo słynne „czterdzieści i cztery” – imię wybawcy Polski spod zaborów, imię-liczba, które stało się później mitem polskiej świadomości i tradycji.
6. Dlaczego Konrad stał się wzorem bohatera romantycznego?
Bohater romantyczny to bardzo konkretny model naszej literatury, ukształtowany właśnie w tej epoce, głównie za sprawą Mickiewicza i tych, którzy wzorzec kontynuowali. Konrad Wallenrod, nie jest jeszcze typowym bohaterem romantycznym – raczej typem bajronicznym, na którym zresztą konstrukcja ta się opiera. Nasz bohater romantyczny uzyskał dodatkowy rys – polską walkę o nie-podległość, w jego biografii wyraźnie zaznaczony. Schemat bohatera romantycznego przedstawia się tak. Jest to człowiek młody, wrażliwy – poeta. W młodości nieszczęśliwie zakochany, odtrącony, zbuntowany przeciw światu (Gustaw z IV części). W życiu jego następuje metamorfoza – przeistoczenie z nieszczęśliwego kochanka w bojownika o sprawy ogólne – w tym przypadku o wyzwolenie narodu. (Metamorfoza Gustawa w Konrada podkreślona jest zmianą istnienia i zaznaczona zapisem na ścianie). W etapie po przeistoczeniu b.r. cechuje samotność w walce, mesjanizm, prometeizm, a często pewna dwuznaczność moralna – w imię dobra ogółu popełnia on czyn nieetyczny (Konrad bluźni przeciw Bogu).
7. Jaką ocenę społeczeństwa polskiego zamieszcza Mickiewicz w Dziadach?
Znajdujemy ją głównie w scenie Salon Warszawski, tam gdzie dyskutują o poezji, o sprawie Cichowskiego młodzi patrioci przy drzwiach – a o poezji francuskiej, balach i Nowosilcowie – elita przy stoliku. Kwintesencją definicji jest wypowiedź Wysockiego o lawie – która zresztą posłużyła za tytuł Tadeuszowi Konwickiemu w filmowej realizacji Dziadów. Wykładnia tych słów jest jasna – rządząca, wpływowa góra jest skorupą bez wartości, lecz „podskórna” warstwa młodych patriotów, miłujących ojczyznę, zdolnych do poświęceń – to prawdziwa, żywa, gorąca wartość narodu.
8. Jaki obraz Rosji i Rosjan został wrysowany w Dziady?
Rosjan poznajemy w osobie Senatora i jego otoczenia. Wplatana w scenę sprawa młodego Rollisona obnaża okrucieństwo, fałsz i despotyzm rosyjskich dostojników wobec Polaków. Wśród otoczenia znajdują się też polscy zdrajcy – jak rażony piorunem Doktor. Lecz prawdziwie epicki opis Rosji jako domu niewoli, despotyzmu carskiego, kraju podporządkowanemu tyranowi, ogłupiałe-go, .zastraszonego narodu – znajdujemy w Ustępie. Kolejne części: Droga do Rosji, Przedmieście stolicy, Petersburg, Pomnik Piona Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz, Do przyjaciół Moskali odzwierciedlają podróż skazańców polskich przez Rosję i rysują jej obraz. Petersburg – miasto despotyzmu wybudowano na życzenie cara, od jego skinienia zależy cierpienie, poniżenie, życie lub śmierć ludzkich istnień. Trwa pościg i niszczenie każdej wolnej myśli – co ujawnia Mickiewicz w wierszu Do przyjaciół Moskali, w którym solidaryzuje się z rosyjskimi dekabrystami.
9. Jak ogarnąć i zestawić najważniejsze tematy Dziadów?
Oto co trzeba zapamiętać:
- Nastrój – atmosfera wypełniona fantastyką, tajemniczością, mistycyzmem, zawartość treściowa i otwarta kompozycja utworu sprawiają, że Dziady są wielką deklaracją idei romantyzmu, wyrażoną dramatem romantycznym. Dokonują przełomu w dyskusji klasyczno-romantycznej i ustanawiają wzór dramatu romantycznego i modelu bohatera romantycznego.
- Problematyka moralna zajmuje ważne miejsce wśród warstw znaczeniowych utworu. Ludowy kodeks etyczny zaprezentowany w II Części, jego echo w IV części, dylemat moralny Konrada z III części i jego postawa wobec Boga – to najważniejsze „punkty” tej struktury.
- Miłość – psychologiczna analiza odczuć ludzkich – to kolejny ważny wymiar utworu. Jej wyrazem jest IV część – wewnętrzny portret nieszczęśliwego Gustawa, ale wpływ jej widać i w innych częściach, a mamy też uczucia inne: nienawiść do wroga, zazdrość, mistyczne uniesienie, miłość matczyną.
- Dyskurs klasyczno-romantyczny.
- W II Części powołano do życia irracjonalne zaświaty,
- w IV Gustaw dyskutuje z księdzem poddając w wątpliwość wartość ksiąg i wiedzy,
- w III Konrad – nazywa pogardliwie Boga – Mądrością. Jest to konflikt rozum-uczucie, wiedza-wiara, który znamy z pokoleniowego konfliktu u progu romantyzmu. Tu też mieści się temat poezji i jej roli zamieszczony w Wielkiej Improwizacji.
- Problematyka narodowa i patriotyczna zawarta jest w części III. Mickiewicz daje w niej obraz i mesjanizmu jednostkowego (Konrad), i mesjanizmu narodowego (Widzenie ksiedza Piotra). Znajdujemy tu także ocenę społeczeństwa polskiego, wizję martyrologii młodzieży polskiej, mit spisku i konspiracji, wreszcie – obraz wroga.
Tę problematykę ująć możemy w trzy wymiary – poziomy znaczeniowe utworu, które nakłada-ją się na siebie i tworzą bogactwo dramatu.
Jest to wymiar polityczny, wymiar moralny – bo w całych Driadach rozgrywa się wielki konflikt dobra i zła, na wzór średniowiecznego moralitetu i wymiar metafizyczny – sfera irracjonalna, „pozarozumowa”, dwuznaczna postać Konrada, mistycyzm księdza Piotra, parada zjaw i widm, walka diabłów i aniołów, nie wyjaśnione zjawiska – słowem wspomniana wyżej ideologia romantyczna.
10. Co zapamiętać o kompozycji Dziadów?
Jest dramatem romantycznym i spełnia cechy tego gatunku. A są to:
- Zerwanie z formułą trzech jedności: miejsca, akcji, czasu.
- W kolejnych scenach akcja „przenosi się” w inne miejsca: to kaplica cmentarza, to cela więzienna, to salon warszawski.
- Wielowątkowość akcji udowodniliśmy wyżej: wątek miłosny, patriotyczny, irracjonalny to zaledwie wybór.
- Jeśli chodzi o czas, to też zauważamy rozległość – Część II i IV to Zaduszki, a początek Części III – to wigilia Bożego Narodzenia.
- Następna cecha dramatu romantycznego – synkretyzm, czyli – „przemieszanie” różnych rodzajów literackich w ramach jednego utworu.
Są tu partie dramatyczne – z podziałem na sceny i głosy, to naturalne. Do tego dochodzą epizody ekspresywnej liryki – jak Wielka improwizacja i epiki – Ustęp.
- Obecność bohatera romantycznego i istot nadprzyrodzonych to także cecha tego dramatu, fantastyka przejęta od swojego „przodka” – dramatu szekspirowskiego.
- Ważną sprawą jest też otwarta kompozycja utworu. Oznacza to, że dramat nie jest zwartym dziełem, w którym jedno wynika z drugiego konsekwentnie i logicznie. Tu sceny i wydarzenia przypominają „wysepki” – pomiędzy nimi występują luki, brak związku, także finał dramatu niczego nie kończy. Widzimy bohatera podążającego wśród zesłańców na Sybir i… wszystko się jeszcze może zdarzyć.
- Kolejna cecha: niesceniczność utworu – tzn. że sprawia pewne techniczne trudności przy adaptacji scenicznej – np. przez zmiany scenerii, trudne do wyobrażenia ujęcia typu Widzenie. Po dziś dzień Dziady są wyzwaniem dla pracy reżysera.
- Oczywiście, ponieważ dramat jest romantyczny, znajdziemy w nim realizację pojęć takich jak:
- mistycyzm,
- fantastyka,
- irracjonalizm,
- prometeizm,
- apoteoza buntu,
- tajemniczość,
- ludowość i kult romantyczny jednostki.
11. Jakie słynne inscenizacje Dziadów odegrały rolę w historii teatru?
Rzeczywiście, bywały takie inscenizacje Dziadów, które okazywały się sensacją. Po raz pierwszy w całości wystawiono je, jak wspomnieliśmy, w r. 1901 za sprawą Wyspiańskiego. Potem długo, długo nic – bo dramat tak wpływał na odczucia rodaków, że cenzura zakazała inscenizacji. W Polsce międzywojennej, oczywiście, wystawiano Dziady – za wybitną uważa się inscenizację Leona Schillera z 1932 i 34 roku.
Po II wojnie światowe po raz pierwszy dramat pojawił się na scenie w 1957 r. w reżyserii Aleksandra Bardiniego. Sensacyjna była realizacja z r. 1961 w Opolu – przez Jerzego Grotowskiego i jego Teatr 13 rzędów. Konrad w tej wizji ubrany był w kapę z tapczanu, w ręku dzierżył miotłę i tak wypowiadał Wielką improwizację.
Rok 1967 przypomniał wagę emocjonalnego oddziaływania Dziadów na Polaków. W tym roku Kazimierz Dejmek wystawił Dziady, nadając aktualne brzmienie spektaklowi. Publiczność przyjęła to owacyjnie – obecny na sali ambasador byłego ZSRR zapewne nie. Dramat zdjęto ze sceny, a zapoczątkowało to polityczne zdarzenia r. 1968.
Potem były jeszcze Dziady Konrada Swinarskiego (1973 r.). Dramat rozgrywał się w całym budynku teatru, bowiem Swinarski dążył do rozbicia konwencjonalnej sceny. Rolę Konrada odgrywał wówczas Jerzy Trela. Warto wspomnieć także o najnowszych Dziadach – spektaklu Jerzego Grzegorzewskiego na scenie Teatru Starego w Krakowie, wystawionego w tym roku.
Zobacz:
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym