Dziady Adama Mickiewicza
- Część II – ogniskuje się wokół obrzędu dziadów. Dominują w niej spirytualizm, mistycyzm, obejmuje jedną noc, rozgrywa się w jednym miejscu.
- Część IV – dotyczy historii Gustawa, ma właściwie dwóch bohaterów, rozgrywa się w jednym miejscu, w ciągu nocy (dokładnie trzech godzin).
- Część III – obejmuje kilka wątków, rozgrywa się na różnych płaszczyznach, w różnym czasie. Dwie główne postacie to Konrad i ksiądz Piotr, lecz obecnych jest wiele innych osób, także bohaterowie zbiorowi: młodzież polska, Rosjanie, dworacy itp.
Pisane w różnych miejscach i w różnym czasie poszczególne części Dziadów stanowią całość – i tak je dziś traktujemy. Są ciągłym wyzwaniem dla reżyserów, pragnących po swojemu zaprezentować ów niesceniczny dramat na scenie, są ciągłym wyzwaniem dla aktorów marzących o roli Gustawa-Konrada. Są też ciągłym wyzwaniem dla interpretatorów, bo każde kolejne pokolenie odczytuje w tym dramacie nowy sens – a to właśnie jest właściwością dzieł genialnych.
Wszystkie części łączy:
- osoba bohatera romantycznego: Widmo – Pustelnik – Gustaw – Konrad;
- motyw etyczny – ciągłej walki dobra ze złem przyświeca wszystkim częściom utworu;
- w każdej pojawia się także spór klasyczno-romantyczny:
- uczucie przeciw wiedzy,
- serce przeciw rozumowi,
- młodość przeciw starości,
- miłość przeciw mądrości.
Poza tym części dramatu bardzo różnią się od siebie. Pisane w różnych miejscach i w różnym czasie poszczególne części Dziadów stanowią całość.
Tytuł
- Dziady to jeden z prastarych pogańskich obrzędów obchodzonych na Litwie, w Prusach i w Kurlandii (na Łotwie).
- Obrzęd ten poświęcony jest zmarłym, którzy raz w roku mogą przybyć na specjalnie dla nich przygotowywaną ucztę i spotkać się ze światem żywych.
- Ważną funkcję w czasie obrzędu pełni jego prowadzący zwany koźlarzem, lub guślarzem.
- W obrzędzie bierze udział prosty lud, który święcie wierzy w możliwość kontaktu ze zmarłymi.
- Ażeby pomóc duszom czyśćcowym, ludzie zostawiają w kaplicach i przycmentarnych opuszczonych domach jedzenie i picie, którymi zmarli mogą się posilić.
W utworze Mickiewicza obrzęd dziadów stanowi ramę kompozycyjną dla całego cyklu Dziadów i pozwala poecie stworzyć mistyczne widowisko z udziałem duchów, widm i upiorów. W części III noc dziadów została umieszczona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu.
Geneza
Dziady nie powstawały wcale w kolejności, jaką sugeruje numeracja.
- Dziadów część II i IV powstała w latach 1820-1822 w Wilnie i Kownie. Stąd ich określenie: Dziady wileńsko-kowieńskie. Te części dramatu zrodziła romantyczna wiara w istnienie jakiegoś innego wymiaru bytu, o którym nie chcieli słyszeć racjonaliści, niechętni temu, co pozaintelektualne, nielogiczne. Dla romantyków, a tym samym dla Mickiewicza świat był o wiele bardziej skomplikowany, bogatszy o sferę metafizyki, wobec której rozum stawał się bezradny. Dopiero intuicja, wiara, uczucie pozwalały doświadczyć tej przestrzeni, a tym samym wniknąć w najskrytsze tajemnice duchowego życia człowieka i odkryć jego związki z tym, co irracjonalne, mroczne, niepokojące.
- Dziadów część III napisał Mickiewicz po upadku powstania listopadowego, przebywając w Dreźnie (1832 ) – i stąd określenie tej części: Dziady drezdeńskie. Ta ostatnia część miała być próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął udziału w powstaniu. Osnuta jest wokół wileńskiego procesu filomatów z lat 1823-1824, a zatem wydarzeń z niedawnej historii, w których poeta sam uczestniczył.
W Dziadach, zwłaszcza w III części dramatu, głównymi wrogami Polski są car i jego urzędnicy, na przykład senator Nowosilcow.
Problematyka Dziadów
- wymiar moralny
- kodeks etyki ludzkiej,
- obraz walki dobra ze złem w postaci kontrastów:
- anioły – diabły,
- patrioci – zdrajcy,
- Polacy – zaborcy.
- wymiar metafizyczny
- problematyka zagadnień nadprzyrodzonych,
- profetyzm, objawienie,
- istnienie zdarzeń niepojętych rozumem jak np. status Gustawa-Konrada żyjącego po śmierci,
- dyskusje o wiedzy, o uczuciu.
- wymiar polityczny i patriotyczny
- walka Polaków z zaborcą,
- losy młodzieży,
- Polska mesjaszem narodów,
- przepowiednia nadejścia wyzwoliciela.
- wielka miłość romantyczna
– jedna z płaszczyzn biografii bohatera, temat części IV.
Bohaterowie
- Główny, łączący wszystkie części bohater romantyczny: Gustaw-Konrad.
- Bohaterowie zbiorowi: lud, młodzież polska, Rosjanie.
- Kapłani: Ksiądz w cz. IV, ksiądz Piotr w cz. III.
Treść całości utworu
W utworze jako całości w zasadzie brak przyczynowo–skutkowego ciągu wydarzeń i tradycyjnej akcji. W scenach często niewiele się dzieje, każda z nich może stanowić osobną, autonomiczną całość. Wątki nie są uporządkowane.
II część Dziadów
Ta część przedstawia stary, ludowy obyczaj – święto dziadów, które przypada w noc przed Zaduszkami, a polega na przywoływaniu duchów zmarłych, by pomóc im dostać się do nieba. Duchy, widma i upiory przybywają z zaświatów, by odsłonić zebranym strzępki swojej historii.
W części II obserwujemy gromadę wieśniaków, prowadzącego obrzęd Guślarza i kolejne duchy, które pojawiają się i znikają. W pierwszej części utworu postacie ukazują się w układzie tryptykowym:
- Duchy lekkie – Józio i Rózia, dzieci, które nie zaznały w życiu cierpienia.
- Duch ciężki – zły pan, za życia gnębiący swoich poddanych.
- Duch średni – Zosia, dziewczyna gardząca ziemską miłością.
Duchy pozostawiają zebranym nauki moralne:
kto nie doznał w życiu goryczy, nie okazał innym współczucia, nie kochał, ten nie zasłużył na zbawienie.
Druga część utworu ma charakter improwizacji:
na scenę wkracza tajemnicze Widmo i wprowadza zamęt w starannie wyreżyserowane przez Guślarza widowisko, podąża za pasterką, wprawiając w zdumienie uczestników obrzędu.
IV część Dziadów
Rozgrywa się na plebanii. Jest nadal noc Zaduszek i na plebani zjawia się Pustelnik. Kim jest? Przypomina upiorne widmo, jakie nawiedziło w noc dziadów lud zgromadzony w kaplicy. Opowiada Księdzu historię swej tragicznej namiętności. Monolog bohatera, poszarpany i nieskładny, ujęty został w trzy godziny: miłości, rozpaczy, przestrogi. rozgraniczone gaśnięciem kolejnych świec, a także pianiem kura.
- Godzinę miłości – tutaj Pustelnik przyznaje, że stał się ofiarą zniewalającego uczucia. Wspomina swoją miłość, ślub ukochanej z innym, porównuje swoje dzieje do losów postaci Nowej Heloizy i Cierpień młodego Wertera. Niestety – jego ukochana wyszła za mąż za innego, prawdopodobnie zamożniejszego lub bardziej utytułowanego mężczyznę. Bohater przywołuje wspomnienia z przeszłości: poznanie kochanki, pierwsze spotkania, rozpoznanie boskiego uczucia, wreszcie ślub Maryli z innym, co zakochany młodzieniec oglądał ukradkiem przez okna z ogrodu pałacowego.
- Godzinę rozpaczy – Pustelnik ujawnia swoje imię – Gustaw – ksiądz go rozpoznaje jako swojego dawnego ucznia. Dochodzi do sporu światopoglądowego pomiędzy Księdzem – racjonalistą, a Gustawem – rzecznikiem romantycznej wiary w duchy i czary. Bohater z goryczą mówi o „księgach zbójeckich” – zarzucając Księdzu, iż ten nauczył go czytać.
Godzina rozpaczy kończy się zadziwiająco: Gustaw przebija swoje serce sztyletem i żyje dalej. Jak interpretować ów fakt? Może w myśl założeń romantyków, odrzuciwszy racjonalne przyzwyczajenia, uznać, że wszystko zdarzyć się może – nawet taki cud? Można potraktować gest Gustawa jako scenę symboliczną – wówczas jego „śmierć” nie będzie śmiercią rzeczywistą, lecz po prostu odejściem od świata ludzi, od użyteczności społecznej w krainę samotności i wyobcowania.
- Godzinę przestrogi – Gustaw analizując uczucie, które zawładnęło jego życiem, traktuje je jako coś niebiańsko-piekielnego, co pozwoliło doświadczyć życia w całej pełni i skazało na wieczną mękę samotności.
Głównym tematem IV części jest miłość romantyczna, jej siła i jej niszczące działanie, dlatego często nazywana jest wielkim studium miłości. Wszystko wskazuje na to, że Widmo z części II i Gustaw z części IV to ta sama osoba. W części III przekształci się w Konrada.
III część Dziadów
Wśród głównych treści III części Dziadów zapamiętaj:
- Wątki martyrologiczne – szczególnie przykłady męczeństwa polskiej młodzieży.
- Scena I zwana więzienną – pokazuje ich los w więzieniu – przy tym uwięzieni w klasztorze Bazylianów spiskowcy opowiadają o prześladowaniach. Znamienna staje się przesycona detalami, wstrząsająca opowieść Jana Sobolewskiego o młodych Polakach wywożonych kibitkami na Sybir.
- W scenie VII rozgrywającej się w salonie warszawskim Adolf opowiada o tragicznym losie Cichowskiego, spiskowca, który w wyniku drastycznych metod śledztwa popadł w obłęd. Dopełnieniem tych wątków może być historia młodego Rollisona: prześladowany i umęczony popełnił samobójstwo.
- Wątek prometejski – to scena Wielkiej Improwizacji, najważniejszy w polskiej literaturze monolog romantyczny, polemika człowieka z Bogiem na temat świata naznaczonego złem, sensu cierpienia, które stało się udziałem Polaków. Autorem monologu jest Konrad, grzesznik i bluźnierca, który domaga się od Boga rządu dusz, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć ludziom lepszy świat i rządzić uczuciem, dlatego że jest poetą. Poezja, misja poety także są tematem tego fragmentu dzieła.
- Wątek mesjanistyczny – Widzenie księdza Piotra – kluczowa scena dramatu, ujęta w formę mistycznego widzenia, jakiego doznaje bohater – bernardyn. Polska zostaje tu porównana do Chrystusa. Widzenie wprowadza czas mitu religijnego, odsłania sens historii Polski widzianej jako powtórzenie ofiary Chrystusa: centralnym motywem widzenia jest obraz Polski rozpiętej na krzyżu ukutym z trzech zaborców i wizja przyszłego zbawcy o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery.
- Wątek oceny postaw polskiego społeczeństwa wobec zaborcy – to przede wszystkim scena VII (Salon warszawski) i scena VIII (Pan Senator).
- W tej pierwszej obserwujemy dwa przeciwstawne obozy polityczne: towarzystwo stolikowe złożone z karierowiczów, lojalistów, oficerów, którzy przeszli na carską służbę i towarzystwo przy drzwiach, czyli młodych patriotów, spiskowców szeptem rozprawiających o wywózkach i prześladowaniach. Pretekstem do konfrontacji obydwu środowisk staje się w tej scenie opowieść Adolfa o tragicznym losie Cichowskiego, która w ugodowcach wywołuje niesmak i zgorszenie.
- Podobny kontrast postaw ukazuje scena balu u Senatora. Wykwintnego widowiska nie jest w stanie zakłócić nawet wstrząsająca sprawa Rollisona, którego matka przychodzi błagać Senatora o łaskę dla syna.
- Wątek metafizyczny – funkcjonuje w zasadzie w całości utworu. Romantyczny świat grozy wdziera się w przestrzeń historyczną, towarzyszy bohaterom niemalże w każdej chwili. Domyka ten wątek noc dziadów przedstawiona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu. Guślarz wzywa tu ducha, który niegdyś ukazał się pasterce. Dziewczyna rozpoznaje go wśród wywożonych na Sybir zesłańców. Domyślamy się, że Widmo z II części Dziadów to Gustaw-Konrad i ta sama osoba co tajemniczy zbawiciel o symbolicznym imieniu czterdzieści i cztery. Na cmentarzu rozgrywa się też epizod pośmiertnych mąk carskich służalców, będący zapowiedzią kary, jaka dosięgnie wszystkich zbrodniarzy.
Ustęp
Autor zawarł w nim opisy podróży skazańców na zesłanie, carskiej Rosji i despotycznych rządów. Zawiera następujące części: Droga do Rosji, Przedmieścia, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz i Do przyjaciół Moskali.
Dziady jako dramat romantyczny
Dziady są najsłynniejszym dramatem romantycznym. Oto cechy utworu:
Zerwanie z klasyczną formułą trzech jedności:
- miejsca – akcja rozgrywa się w kaplicy cmentarnej, w celi więziennej, na Litwie, w Warszawie, w domu Senatora itd. – rzecz nie do przyjęcia dla klasyków;
- czasu – część II odbywa się w Zaduszki, a scena więzienna części III w Wigilię Bożego Narodzenia – już to wystarczy, by udowodnić, iż nie ma w utworze jedności czasu;
- akcji – obserwujemy wiele wątków – często wcale niezwiązanych ze sobą, np. noc dziadów, miłość Gustawa, scena więzienna itd. Nie ma jedności akcji.
Synkretyzm utworu
Oprócz cech dramatu znajdują się w Dziadach także liczne partie epickie – tu przykładem może być opowieść o Cichowskim i opisowe, szczegółowe rozdziały Ustępu. Są tu także partie liryczne – najbardziej liryczna, pełna emocji, ekspresji, uczuć jest, oczywiście, Wielka Improwizacja. Można więc stwierdzić, że Dziady są dziełem synkretycznym.
Obecność istot fantastycznych i zdarzeń nadprzyrodzonych
Osobistości tego gatunku nie miały wstępu do dramatu klasycznego – natomiast były częstymi gośćmi dramatu szekspirowskiego. W Dziadach jest ich sporo:
- duchy z II części,
- diabły z III części,
- widzenia, sceny mistyczne, niewyjaśnione – jak np. samobójstwo Gustawa.
Kompozycja otwarta utworu
- Sceny i zdarzenia utworu o kompozycji otwartej przypominają wysepki.
- Nie są połączone zasadą przyczyna-skutek.
- Między scenami brak związku, są luki czasowe, akcję oglądamy we fragmentach, koniec dzieła nie przynosi żadnego rozwiązania.W Dziadach tak właśnie jest. Dramat ma mnóstwo epizodów, związki między częściami są niejasne, numeracja części poplątana (II, IV, III, a I – nie została ukończona). Końcowa wizja Gustawa-Konrada wśród skazańców podążających na Syberię niczego nie zamyka i niczego nie wyjaśnia.
Niesceniczność dramatu
To oznacza, że dramat jest trudny do zaadaptowania na scenę teatralną. Oczywiście, da się taki dramat wystawić i jest on wystawiany. Nie był jednak stworzony na potrzeby teatru, istnieje przede wszystkim sam w sobie i realizatorom nastręcza pewnych trudności natury technicznej. Jak na przykład przedstawić scenicznie Widzenie księdza Piotra? Jak „przeskakiwać dekoracyjnie” ze sceny w kaplicy w scenę na plebanii, z więzienia do salonów itp.?
Bohater romantyczny
– jego obecność jest wyznacznikiem tego gatunku.
Wymowa Dziadów – podsumowanie
-
Wymiar polityczny utworu
Dziady są wielkim romantycznym wyrazem uczuć patriotycznych, cierpienia z powodu niewoli kraju, obrazem prześladowań i walki z zaborcą. Zawierają wzór patrioty-mesjasza, Prometeusza, którego potrzebuje Polska, podejmującego walkę nawet wbrew rozsądkowi. W tym wymiarze zawiera się także hasło mesjanizmu narodowego, które przedstawia Polskę jako Chrystusa narodów. Wątek patriotyczny jest podkreślony poprzez kontrast w układzie: carski despotyzm (Rosjanie i polscy kolaboranci) – prześladowani patrioci (młodzież, spiskowcy, zesłańcy).
-
Wymiar moralny
To wielki konflikt dobra i zła zawarty w dramacie. Dyskurs etyczny rozpoczyna się już w części II, która prezentuje kodeks etyczny ludu. Dalsze części kontynuują temat walki dobra ze złem. Po stronie dobra stoją: Polska, patrioci, anioły. Zło reprezentują: car, arystokracja, diabły. Te ostatnie walczą o duszę Konrada. Układ taki bardzo przypomina średniowieczny moralitet, w którym uosobione Cnota i Grzech wojowały o duszę człowieka. Wynik walki? Zwycięża dobro – w sensie idei, mesjanizm jako przymiot dobra, jako poświęcenie, a nie w sensie historycznym.
-
Wymiar metafizyczny
To cała bogata sfera postaci, zdarzeń i problemów pozarozumowych, nadprzyrodzonych. To mistycyzm objawienia księdza Piotra. To diabły i anioły wciąż towarzyszące duszom postaci. To przestroga sądu po śmierci zawarta w II części Dziadów. To także niejasna, wciąż podejrzana kondycja Gustawa-Konrada: żywy czy nie, mamy do czynienia z człowiekiem czy upiorem? Wymiar metafizyczny Dziadów eksponuje romantyczną teorię poznania głoszącą irracjonalizm i mistycyzm jako jedyne środki poszukiwania prawdy.
Ta lektura jest ważna bo:
Dziady to najważniejszy polski dramat romantyczny.
- Mickiewicz zawarł w nim tematy narodowe, podjął kluczową dla ówczesnej Polski sprawę wyzwolenia.
- Poza tym stworzył dzieło swojej epoki – Dziady są wzorcowym dramatem romantycznym w zakresie kompozycji, w treści zwierają tematy ludowości, fantastyki, polemiki klasyków z romantykami, miłości romantycznej i wolności kraju.
- Główna postać to wzór bohatera romantycznego.
- Do Dziadów nawiązują pisarze i poeci późniejszych epok – zaistniały nie tylko w historii literatury jako ważna romantyczna lektura, lecz w świadomości społeczeństwa jako stały element kultury polskiej.
Zapamiętaj!
Dziady – to jeden z najważniejszych polskich dramatów narodowych, choć oprócz tematu patriotycznego podejmuje też problematykę filozoficzną, moralną, psychologiczną. Dla Polaków pozostanie jednak przede wszystkim dramatem o cierpieniu w niewoli i walce z zaborcą. Warto pamiętać, że Dziady wystawione w teatrze, często były wydarzeniem politycznym: w roku 1968 w reżyserii Kazimierza Dejmka stały się początkiem wydarzeń marcowych.
Powstawanie i nazwy:
- Dziady część II i IV powstały kolejno w latach 1820-1823 w Kownie i Wilnie, są to tzw. Dziady wileńsko-kowieńskie lub wczesne.
- Dziady część III powstały w Dreźnie (zw. drezdeńskimi) w 1832 r. (już podczas Wielkiej Emigracji).
Części II, IV i III (taką zachowują kolejność) mają podtytuł Poema i poprzedza je wiersz pt. Upiór.
Uwaga! Część I Dziadów – zamysł, który Mickiewicz początkowo realizował jeszcze w dobie wileńsko-kowieńskiej, lecz nie ukończył, zrezygnował z zamiaru opublikowania tej części.
Wiodąca problematyka Dziadów
- Część II – wykładnia ludowej moralności.
- Część IV – wielkie studium miłości.
- Część III – polityczny wymiar utworu.
Mesjanizm narodowy
Walka Konrada z Bogiem
Ocena społeczeństwa polskiego
Uwaga! Motto II części Dziadów!
Są dziwy w niebie i na ziemi,
o których ani śniło się waszym filozofom.
Zaczerpnięte zostało z Hamleta Williama Szekspira. Wypowiada je Hamlet bezpośrednio po ujawnieniu się ducha swego ojca. Gdy duch ojca znika, Hamlet chce opowiedzieć o tym niezwykłym spotkaniu i tajemnicy zdradzonej mu przez ojca swoim przyjaciołom – Horacemu i Marcellusowi. W trakcie rozmowy duch kilkakrotnie ujawnia swoją obecność w świecie żywych (krzyczy i zaklina przyjaciół syna), czym zadziwia Horacego i Marcellusa. Do nich właśnie zwraca się Hamlet słowami, które Mickiewicz wybrał jako motto II części Dziadów.
Nakazy i zakazy II części Dziadów
- zaznać goryczy i cierpienia jako cech zwykłego, prawdziwego życia;
- „być człowiekiem” – czyli współczuć i pomagać innym ludziom;
- nie wolno uciekać od miłości ziemskiej, od zwykłej rzeczywistości ani też lekceważyć i ranić ludzkich uczuć
Najważniejsze tematy III części Dziadów
- wątek patriotyczny – martyrologia młodzieży polskiej, prześladowania spiskowców, opór wobec zaborcy,
- romantyczny bunt Konrada przeciw Bogu – Wielka Improwizacja zawiera typowy dla epoki indywidualizm i mesjanizm,
- mesjanizm narodowy – realizuje hasło Polska Chrystusem narodów – Widzenie księdza Piotra,
- ocena społeczeństwa polskiego – słynne porównanie do lawy poczynione w końcu sceny pt. Salon warszawski,
- ocena społeczeństwa Rosjan – zawarta w scenach: Sen Senatora, Pan Senator a także w Ustępie.
Zobacz:
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady
Scharakteryzuj Gustawa z IV części Dziadów jako bohatera werterycznego.