Hamlet Szekspira
Autor
William Szekspir (1564-1616) – dramatopisarz angielski doby elżbietańskiej, poeta, duchowy ojciec romantyków. Jego życie otacza aura tajemnicy, a biografia odtwarzana przez historyków na podstawie znikomych danych zawiera liczne dziury i sprzeczności. Urodził się w rodzinie rzemieślniczo-kupieckiej, a wykształcenie prawdopodobnie zakończył na miejscowej szkole. W 1587 r. znalazł się w Londynie i zaczął pracować w teatrze, przechodząc wszystkie szczeble kariery. Wreszcie stał się twórcą i współudziałowcem teatru The Globe. Zmarł w Londynie.
Forma utworu
Hamlet jest pięcioaktowym dramatem (nazywanym również dramatem szekspirowskim), należy do gatunku tragedii. Szekspir był reformatorem teatru, wniósł szereg zmian do klasycznej, antycznej tragedii. Zrezygnował z zasady trzech jedności na rzecz dużo swobodniejszej konstrukcji. Wprowadził do tragedii elementy nietragiczne (humorystyczne lub groteskowe), co rozwinięte zostało w dramacie romantycznym. Bardzo wyraźnie zarysowany jest w tragediach Szekspira tragizm postaci. Hamlet jest dziełem „barokowym” – więcej tu pytań niż odpowiedzi, dramat kwestionuje niemalże możliwość dotarcia do ostatecznej prawdy i kładzie nacisk na iluzoryczność perspektyw.
Czas i miejsce akcji
Rzecz dzieje się głównie w Danii, na zamku w Elsynorze w XVI wieku. Pierwszy akt rozgrywa się podczas dwóch nocy i jednego dnia. Druga część utworu – do spotkania Hamleta z armią Fortynbrasa (akt IV, scena 4) zajmuje około trzech miesięcy (Ofelia wspomina, że od śmierci króla minęło dwa razy po dwa miesiące), dokładnego ani przybliżonego czasu trwania reszty utworu nie sposób określić. Spotkanie z Fortynbrasem odbywa się na równinie w Danii, zaś słynna scena z grabarzami ma miejsce na cmentarzu.
Bohaterowie
Hamlet: postać niezwykle ciekawa, książę i następca tronu, który odkrywa, że jego ojciec został zamordowany. Próbuje go pomścić, jednak jest słaby psychicznie. Targają nim pytania natury egzystencjalnej („Być albo nie być”), odrzuca miłość Ofelii. Popada w (udaje?) obłęd.
Ofelia: ukochana Hamleta, którą ten jednak odrzuca. Dziewczyna popada w obłęd i odbiera sobie życie.
Leartes: brat Ofelii, broni jej dobrego imienia. Ginie w pojedynku z Hamletem, zadając mu wcześniej śmiertelny cios zatrutym ostrzem.
Klaudiusz: król duński, stryj Hamleta. Otruł króla Hamleta, ojca naszego bohatera, by zdobyć władzę w państwie i pojąć Gertrudę (królową i matkę Hamleta) za żonę.
Poloniusz: szambelan, ojciec Ofelii i Leartesa. Szpiegując Hamleta, ginie od jego szpady.
Gertruda: królowa, matka Hamleta, żona Klaudiusza.
Rozenkranc i Guildenstern: przyjaciele Hamleta z młodości, pomagają rozwiązać zagadkę jego szaleństwa. Zabierają na rozkaz Hamleta do Anglii, ten jednak ucieka, wystawiając ich na pewną śmierć.
Fortynbras: książę norweski, który po śmierci Klaudiusza i Hamleta obejmuje tron duński. Wkracza na zamek w Elsynorze w momencie śmierci Hamleta.
Ważne motywy
Duch
Pojawienie się ducha Hamleta, zamordowanego ojca młodego Hamleta, staje się dla bohatera przyczyną konieczności rozwiązania zagadki jego śmierci i dokonania zemsty na Klaudiuszu.
Teatr w teatrze
Hamlet, by rozwiązać zagadkę śmierci ojca, wynajmuje trupę aktorów, którzy na zamku odgrywają dramat wskazujący, w jaki sposób król Hamlet został zamordowany. Widzami są mieszkańcy zamku w Elsynorze.
Szaleństwo
Hamlet udaje szaleństwo, by rozwiązać zagadkę śmierci ojca. Nie możemy być jednak do końca przekonani, czy rzeczywiście nie zwariował. Ofelia popada w obłęd i popełnia samobójstwo po tym, jak została odrzucona przez Hamleta.
Zemsta
Cały dramat rozgrywa się wokół konieczności pomszczenia śmierci króla Hamleta.
Samobójstwo
Ofelia w obłędzie spowodowanym odrzuceniem jej miłości popełnia samobójstwo. Rozważania Hamleta też wskazują na jego samobójcze skłonności.
Pogrzeb
Bardzo ważną i interesującą sceną w dramacie jest scena cmentarna, w czasie której Hamlet dokonuje refleksji nad przemijalnością i nicością życia ludzkiego, które kończy się jednakowo dla władcy, błazna, chłopa. Pogrzeb Ofelii, który odbywa się bez święceń (Ofelia popełniła przecież samobójstwo), staje się pretekstem do kłótni między Hamletem a Leartesem, co wykorzystuje skrzętnie Klaudiusz.
Aktor
Na zamku pojawiają się wędrowni aktorzy, którzy odgrywają scenę śmierci króla. Hamlet wygłasza słynny monolog na temat sztuki scenicznej.
Śmierć
Dramat skupia się wokół tematu śmierci. Umierają prawie wszystkie postaci (król Hamlet, Hamlet, Gertruda, Leartes, Ofelia, Poloniusz, Klaudiusz, Rozenkranz i Guildenstern i inni). Wiele rozważań Hamleta dotyczy życia i śmierci.
Władca
Król Hamlet został zabity przez własnego brata, który chciał objąć tron. Jako władca wydaje się być jednak dobry, a jego zachowanie w stosunku do Hamleta można by tłumaczyć racją stanu.
Zdrada
Zdradza Gertruda, która prawdopodobnie znała (lub domyślała się) przyczyn śmierci męża. Hamleta zdradzają też przyjaciele, a także w jakiś sposób Ofelia, współpracując z ojcem przeciw Hamletowi.
Pojedynek
Pojedynek między Hamletem a Leartesem staje się kulminacją sztuki. Klaudiusz, chcąc dopomóc bratu Ofelii, doprowadza do tego, że giną wszyscy.
Pojęcia związane z tym bohaterem
• Hamletyzm – postawa, którą charakteryzuje:
- wielka wrażliwość (nadwrażliwość?) psychiczna
- rozdarcie wewnętrzne
- rozterki moralne
- zwątpienia
• Hamletyzować – rozważać różne drogi i nie umieć wybrać żadnej z nich, miotać się.
• Topos theatrum mundi (teatru świata) – bardzo częsty topos w sztukach Szekspira. Artysta był przekonany, że świat to teatr, a ludzie – aktorzy. Każdy z nas ma do odegrania jakąś rolę na scenie życia.
W Hamlecie tytułowy bohater gra przed innymi szaleńca, zaprasza aktorów, dopisuje fragmenty spektaklu i ogląda przedstawienie. Wykorzystuje teatr, by ostatecznie przekonać się o winie Klaudiusza. Ponadto gdy matka i stryj udają wielki żal po śmierci króla, Hamlet komentuje to: „Ta przygnębiona twarz, te wszystkie formy, / kształty, postacie, wyglądy boleści (…)! / To – można udać, odegrać jak aktor”.
Rzecz o… zbrodni, władzy, słabości
Hamlet Szekspira to drugi po Makbecie wielki dramat, który ponownie wprowadza nas w krąg fascynacji zbrodnią i władzą.
W Danii podstępnie zostaje zamordowany prawowity władca. Przestępstwa dokonuje brat króla, Klaudiusz. Ślady zbrodni zostają zatarte. Rozpoczyna się walka o tron. Władzę obejmuje nikczemny Klaudiusz. Szybko zaskarbia sobie względy owdowiałej królowej i pojmuje ją za żonę. Wszystko potoczyłoby się zapewne gładko, gdyby z Wittenbergii nie powrócił syn zamordowanego króla – Hamlet. To jemu ukazuje się duch ojca i domaga się dokonania zemsty. Ale duński książę wychowany na „wysokich” wzorach kultury renesansu, wrażliwy i szlachetny, a nade wszystko rozdarty pomiędzy marzeniem a rzeczywistością, nie może zdobyć się na akt zemsty, nie chce plamić rąk krwią. W rezultacie staje się ofiarą dworskiej intrygi. Ginie w zaaranżowanym podstępnie przez popleczników Klaudiusza pojedynku. W chwili konania słyszy odgłosy triumfalnego powrotu norweskiego księcia Fortynbrasa. Wypowiada swą ostatnią wolę, którą jest przekazanie losów państwa w ręce Fortynbrasa. Do pałacu wkracza zwycięzca opromieniony blaskiem sławy. U stóp schodów zastaje martwego Hamleta, nieopodal widzi trupy króla i królowej. Wysłuchawszy z ust Horacego ostatniego życzenia zabitego księcia, przejmuje po nim sukcesję z nieskrywaną radością i umiarkowanym żalem z powodu śmierci Hamleta. Traktuje koronę Danii jako nieoczekiwany, szczodry dar fortuny. Zarządza uroczysty pogrzeb zamordowanego księcia, a sam obejmuje władzę.
Tak skrótowo prezentuje się przebieg wydarzeń w dramacie. Akcja jest niezwykle frapująca, pełna mocnych wrażeń, elementów grozy, dramatycznych pojedynków. Obrazuje odwieczne zjawisko walki o władzę, która wciąż kusi i uwodzi nawet najbardziej szlachetne charaktery.
Hamlet nie jest jednak tekstem tylko o pokusach władzy, centralnym elementem struktury dramatu jest postać młodego księcia, to wokół niego koncentrują się wydarzenia.
Hamlet – bohater „rozdwojony w sobie”
Był bliski polskim romantykom. Symbolizował ich rozterki i wątpliwości, dlatego odnajdywali w nim część samych siebie. Nie da się zaprzeczyć, że dominującą cechą osobowości Hamleta było swoiste rozdarcie pomiędzy fantazją a rzeczywistością, między pragnieniem czynu a niemożnością jego realizacji.
Trudno jednoznacznie ocenić Hamleta, bo kim był naprawdę?
- Hamlet pobierał nauki w protestanckiej Wittenbergii. Jego osobowość, postawę, światopogląd ukształtowała w dużej mierze kultura renesansu. Nauczyła go wiary w „kryształowe pojęcia”, w uczciwość, szlachetność, szczerość i czystość ludzkiej natury. Kazała wierzyć w ideały, obcować z tym, co wzniosłe i piękne, roztrząsać kwestie ostateczne, rozmyślać o nicości świata. Dlatego Hamleta mierzi świat dworskich intryg, podstępnych knowań, podłych insynuacji, jest bowiem zaprzeczeniem tego, w co wierzy.
- W życiu bohatera nie ma miejsca na pospolitość, banał, a tym bardziej na zbrodnię. Hamlet jest przede wszystkim idealistą, marzycielem, woli codziennie na nowo rozstrzygać dylemat „być albo nie być”, niż uczestniczyć w dworskich konszachtach. Niemniej uduchowiona natura chwilami ustępuje czysto ludzkim namiętnościom.
- Rozpacz po stracie ojca, zazdrość o matkę, która tak szybko uległa zalotom Klaudiusza, nienawiść wobec triumfu zabójcy stawiają bohatera w sytuacji wewnętrznego konfliktu z samym sobą. Potęguje go ponadto nakaz dokonania zemsty, której domaga się przybywający z zaświatów ojciec.
Co robi Hamlet?
Monologuje, rozmyśla, walczy ze sprzecznymi racjami, ale na definitywny akt zemsty nie jest w stanie się zdobyć. Sfera działań ujawnia ogromną przepaść między sferą myśli. W rezultacie Hamlet ginie ugodzony szpadą zdrajcy Laertesa. Przedtem w nagłym przypływie gniewu i nienawiści zabija Klaudiusza. Zbrodni tej nie planował, scenariusz zdarzeń ułożyły nieoczekiwane emocje.
Kim był Fortynbras?
Można by na pierwszy rzut oka stwierdzić, że to postać epizodyczna, nieodgrywająca aż tak wielkiej roli w dramacie. Ktoś w końcu po tragicznej śmierci Hamleta musiał przejąć koronę Danii.
- A jednak powracający w wielkiej chwale z wyprawy wojennej norweski książę Fortynbras spełnia ważną funkcję w tekście. Uosabia to wszystko, czego brakuje Hamletowi – determinację w działaniu, zdrowy rozsądek, praktycyzm, a także żądzę władzy, autokratyzm, dumę.
- Słowa popiera czynami, decyzje podejmuje szybko, wierzy w ,,ludzką glinę”, a nie „kryształowe pojęcia” (określenia zaczerpnięte z wiersza Zbigniewa Herberta Tren Fortynbrasa). Fortynbras to chłodny pragmatyk, który w głębi duszy pogardza „rycerzami w miękkich pantoflach”. Jak zatem na jego tle wypada Hamlet? Zyskuje czy traci? A może ani nie zyskuje, ani nie traci? Może nie o ocenę postaci chodzi przede wszystkim, ale o odwieczny dialog postaw, światopoglądów, sposobów na życie? Za pośrednictwem dwóch tak różnych wizerunków władców zarysowuje się w finalnej scenie dramatu toczący się od wieków dyskurs idealizmu z pragmatyzmem, moralnego radykalizmu z konformizmem, słabości z siłą, wzniosłości ze zwyczajnością, „kryształowych pojęć” z „ludzką gliną”. Dzięki niemu tematyka utworu ulega większej uniwersalizacji, dotyczy bowiem każdego z nas.
Jak ocenić Hamleta?
Sąd nie jest prosty. Postawa duńskiego księcia wciąż wywołuje kontrowersje. Dla jednych Hamlet jest jedynie pięknoduchem, nieudacznikiem owładniętym niemocą, idealistą kompletnie nieprzystosowanym do praw rzeczywistości. Jego krucha, zbyt delikatna natura wydaje się bardzo niemęska, prawość charakteru naiwna, skłonność do roztrząsania ostatecznych kwestii „być albo nie być” nazbyt teatralna.
Hamlet to jedynie sztuczna poza, „efektowny sztych” jak go określił Fortynbras w wierszu Zbigniewa Herberta. Jego egzystencjalny kostium to nic innego jak tylko zwykła „paplanina” – powiedzą przeciwnicy Hamleta. A jednak niektórym bohater jawi się jako uosobienie tragizmu, piękna, wzniosłości. Hamlet symbolizuje odwieczną tęsknotę za idealizmem, szlachetnością, nieskazitelnością. Jego rozterki wydają się zaświadczać o duchowej głębi, potrzebie znalezienia dla własnego istnienia wyższych motywacji niż te wypływające jedynie ze splendoru korony. Zapewne postać Hamleta zawsze będzie wywoływać ambiwalentne odczucia, zwłaszcza że przeciwstawia jej autor zupełnie inną postawę wobec życia, którą w utworze reprezentuje Fortynbras.
Konteksty:
Wiele motywów pojawiających się w Hamlecie: śmierć, szaleństwo, odrzucona miłość, problem władzy, rozterki natury egzystencjalnej itd. można odnaleźć w utworach z różnych epok. Warto zwrócić uwagę na barokowy wydźwięk rozmyślań Hamleta i na romantyczne konotacje bohatera.
- Mikołaj Sęp-Szarzyński, poezja
- Daniel Naborowski, Krótkość żywota
- Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera
- Adam Mickiewicz, Dziady
- Juliusz Słowacki, Kordian
- Jan Lechoń, Do Szekspira
- Borys Pasternak, Hamlet
- Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa
- Stanisław Grochowiak – poezja
Do jakich tematów przyda się Hamlet?
Marzycielstwo, natura romantyczna, idealizm, szaleństwo
Przykłady tematów:
- „Tak by nam się serce śmiało do ogromnych, wielkich rzeczy. A tu pospolitość skrzeczy… ” Słowa Stanisława Wyspiańskiego wykorzystaj jako inspirację do rozważań na temat tych bohaterów literackich, którzy boleśnie doświadczyli rozdźwięku między marzeniami a rzeczywistością.
- „Trzeba śnić cierpliwie w nadziei, że treść się dopełni” (Zbigniew Herbert). Odwołując się do przykładów z literatury, dokonaj prezentacji i sformułuj sąd o marzycielach, ich walce Duchowej i posłannictwie.
- Szaleni i rozważni – dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni dziejów.
Indywidualizm, przemiany wewnętrzne, skomplikowanie psychiki człowieka, bogactwo życia wewnętrznego.
- Indywidualizm – wyraz dumy i wielkości człowieka, przejaw jego pychy, manifestacja inności… Oceń postawy wybranych bohaterów literackich, których nazwałbyś indywidualistami.
- „Wstrząsające wydarzenia życiowe odkrywają w ludziach prawdziwe osobowości, rodzą nowe postawy” (J. J. Szczepański). Motyw przemiany bohatera literackiego
w ujęciu pisarzy różnych epok. - Sen, widzenie, zjawa, spotkanie z sobowtórem… – różne sposoby prezentowania życia wewnętrznego bohaterów. Omów na wybranych przykładach.
Relacje między jednostką a otoczeniem, np. ukrywanie swoich myśli, udawanie przed światem (człowiek jako aktor), samotność, problem więzów i powinności rodzinnych.
- „Świat jest teatrem, aktorami są ludzie” (W. Szekspir). Posługując się przykładami, jakie dają literatura, sztuki piękne i życie codzienne, rozważ prawdziwość sądu o teatralnym charakterze świata.
- Odnosząc się do wybranych utworów, rozważ myśl Władysława Tatarkiewicza: „Samotność jest przyjemnością dla tych, którzy jej pragną, i męką dla tych, co są do niej zmuszani”.
- Rodzice i dzieci w utworach literackich różnych epok. Na wybranych przykładach przedstaw związki uczuciowe i konflikty postaw.
Ocena postaw bohaterów.
- Zwycięzcy i pokonani. Do losów których bohaterów literackich odniósłbyś te określenia?
Zapamiętaj
- William Szekspir żył w latach 1564-1616. Wywodził się ze środowiska mieszczańskiego. Jego ojciec posiadał fabrykę rękawiczek. Okres twórczości wielkiego dramaturga przypada na czasy panowania królowej Elżbiety I i Jakuba I. Duży wpływ na pisarstwo Szekspira miał wyjazd do Londynu, gdzie zetknął się z teatrem The Globe (Pod Kulą Ziemską). Był najpierw aktorem, a dopiero później zajął się twórczością literacką.
- Pierwsze utwory Szekspira to przede wszystkim komedie: Kupiec wenecki, Sen nocy letniej, Wesołe kumoszki z Windsoru, Jak wam się podoba. Potem powstają najlepsze dramaty: Makbet, Hamlet, Otello, Król Lir, Romeo i Julia, Król Jan, Antoniusz i Kleopatra i inne.
- Kronika historyczna jako nowy gatunek pojawiła się na scenie teatru elżbietańskiego po zwycięstwie Anglii nad Wielką Armadą hiszpańską w 1588 roku. Jej tematem była zazwyczaj apoteoza nowego, ustabilizowanego okresu w historii Anglii oraz obrachunek z minionym czasem wojen i konfliktów.
- Kroniki historyczne Szekspira to cykl dramatów z dziejów Anglii ukazujących walki o koronę w okresie średniowiecza. Należą do nich: Król Jan, Ryszard II, Henryk IV, Henryk V, Henryk VI, Ryszard III i Ryszard VIII. Do kronik historycznych zalicza się także tragedie z dziejów Rzymu: Juliusz Cezar i Antoniusz i Kleopatra.
- Makbet może być odczytany jako:
- moralitet, bo zderzają się w nim potęgi dobra i zła, wolna wola i pokusy szatańskie,
- dramat o uwikłaniu jednostki w mechanizmy procesów dziejowych.
Słynne cytaty z Hamleta
Hamlet: Zda mi się, że widzę?
Horacjo: Gdzie?
Hamlet: Przed oczyma duszy mojej.
Źle się dzieje w państwie duńskim.
Więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie,
Niż się ich śniło naszym filozofom.
Słowa, słowa, słowa.
Być albo nie być – oto jest pytanie.
Niech ryczy z bólu ranny łoś,
Zwierz zdrów przebiega knieje,
Ktoś nie śpi, aby spać mógł ktoś,
To są zwyczajne dzieje.
W tym szaleństwie jest metoda.
Reszta jest milczeniem.
Uwaga
- Konstrukcja losów głównych bohaterów Hamleta zawiera moralne przesłanie o tym, że nie ma zbrodni bez kary. Człowiek, który nie respektuje zasad etycznych, musi zawsze ponieść konsekwencje swoich czynów, zapłacić za nie utratą spokoju, wyrzutami sumienia, cierpieniem. Przekonanie to zaczerpnął Szekspir z ludowego światopoglądu.
- Wpływ Szekspira na twórczość polskich romantyków najsilniej uwidocznił się w dramatach Juliusza Słowackiego. Polską wersją Hamleta można nazwać Kordiana, który podobnie jak Szekspirowski bohater jest rozdarty pomiędzy pragnieniem działania a niemożnością jego spełnienia. Najlepiej uwidacznia ten konflikt wewnętrzny bohatera scena, kiedy Kordian mdleje przed sypialnią cara, osłabiony walką ze Strachem i Imaginacją. Sam autor traktuje ironicznie swojego bohatera, celowo konstruuje jego losy za pomocą znanych szekspirowskich konwencji, aby je w efekcie wyszydzić.
Zobacz:
Szekspir jest nowatorem w dziedzinie kompozycji dramatu. Jakie wprowadził zmiany?
