Mikołaj Sęp Szarzyński to jedna z najbardziej tajemniczych postaci w polskiej literaturze. Brak wiarygodnych źródeł powoduje, że o wielu faktach z jego biografii badacze wnioskują jedynie na podstawie analizy jego twórczości.

  • Żył w latach około 1550-1581.
  • Urodził się prawdopodobnie w Zimnej Wodzie lub Rudnie pod Lwowem.
  • Nauki elementarne pobierał we Lwowie, a później studiował w Wittenberdze na uniwersytecie protestanckim, a także w Lipsku, Bazylei i Rzymie. Najprawdopodobniej po przyjeździe do kraju przeżył głęboki kryzys ideowy, co sprawiło, że zmienił wiarę i stał się gorliwym, pokornym katolikiem. Nie wiemy, czy to nawrócenie wynikało z osobistych przeżyć, czy też miała na nie wpływ panująca w Polsce atmosfera kontrreformacji. Ślady dramatycznego przełomu religijnego w życiu Sępa odnajdujemy jednak w jego twórczości. Mówiono o nim jako o człowieku dziwnym, przepełnionym chrześcijańską pokorą, obojętnością na sprawy doczesne. Ponoć żarliwie oczekiwał śmierci, którą pojmował jako wyzwolenie z więzów doczesności.
  • Zmarł nieoczekiwanie w wieku 31 lat w Wolicy pod Przemyślem. Może właśnie przedwczesna śmierć sprawiła, że zostawił po sobie bardzo skromny dorobek literacki? Zaledwie sześć sonetów, nieliczne pieśni rycerskie i religijne, tłumaczenia psalmów, kilka epigramatów, epitafiów i fraszek.

Tło epoki

Druga połowa wieku XVI to w Polsce czas pełen niepokoju i chaosu. Bezpotomnie umiera ostatni król z dynastii Jagiellonów, Zygmunt August. Polska wkracza w nowy etap polityczny, którego wyznacznikami będą wzrastająca rola szlachty (ruch egzekucyjny, rokosze) oraz wolna elekcja.

Życie Sępa Szarzyńskiego przypadło na okres rozkwitu i zmierzchu polskiego renesansu. Renesansowego poczucia ładu, harmonii świata i związanego z nim optymizmu nie daje się już ocalić. Polska powoli przestaje być krajem tolerancji religijnej, słynnym w Europie „państwem bez stosów”. Narasta fala kontrreformacji, ruchu powstałego w Kościele katolickim, powołanego w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa.

W tym czasie na przykład Piotr Skarga, jezuita, doprowadzi do haniebnego dla polskiej wolnej myśli rozporządzenia sejmowego – edyktu stawiającego arian przed wyborem: wygnanie z kraju albo oficjalne nawrócenie na katolicyzm.

Ślady duchowych rozterek, a nawet tragedii odnajdujemy w twórczości nie tylko Sępa, ale także wielu innych twórców końca XVI i początku XVII w. Przełom tych stuleci to także czas utraty przez Polskę priorytetowego miejsca w Europie Środkowej, jakie zajmowała za czasów Jagiellonów. Te wszystkie czynniki zapewne nie pozostały bez wpływu na klimat poezji Sępa. Klimat oryginalny, niemieszczący się w kategoriach poetyki ani renesansu, ani baroku, klimat wewnętrznego dualizmu, niepokoju i mistycyzmu.

Uwaga!
Niektórzy autorzy zaliczają twórczość Sępa-Szarzyńskiego do renesansu, a inni do baroku. Jan Kochanowski, żyjący w latach 1530-1584 jest przecież rówieśnikiem Sępa, a nawet przeżył go o kilka lat. Jednak, o ile twórczość Jana z Czarnolasu jest przepełniona renesansowa wiarą w porządek i piękno świata oraz godność istoty ludzkiej, o tyle utwory Szarzyńskiego stoją zdecydowanie na pograniczu odrodzenia i baroku. Pod względem wizji świata i losu człowieka są jednak znacznie bliższe barokowi.

 

Ważne dzieło

Rytmy abo wiersze polskie za życia Sępa były znane tylko garstce przyjaciół poety. Dopiero w dwadzieścia lat po śmierci Mikołaja jego brat, Jakub, wydał zachowane teksty. W 1601 r. został wydany we Lwowie skromny, bo liczący zaledwie pół setki utworów tomik. Dokładna geneza utworów jest okryta tajemnicą. Co więcej, wydanie Rytmów wcale nie przyczyniło się do większej popularności poety. W pierwszej połowie XVII w. powoli zapominano o Sępie. Ówcześni znawcy literatury uważali go za drugorzędnego artystę.

Gatunek

Sonet to utwór liryczny o bardzo kunsztownej budowie i kompozycji. Jest pisany najczęściej jedenasto- lub trzynastozgłoskowcem. Składa się z dwóch strofek czterowersowych (kwadryn), które mają charakter narracyjny lub opisowy, oraz dwóch trójwersowych (tercyn), o charakterze refleksyjnym, filozoficznym. Dwa ostatnie wersy sonetu mają często charakter puenty.

Sonet pojawił się we włoskiej poezji ludowej w XIII w. Ukształtowali w pełni jego formę Dante i Petrarka. W XVI w. wprowadzili go do literatury polskiej Kochanowski i właśnie Sęp-Szarzyński. Sonet ma dwie odmiany; włoską i francuską, różniące się ułożeniem rymów w tercynach. Sonety tworzyli tylko najzdolniejsi poeci, ze względu na trudność formy i jej rygoryzm, na przykład Mickiewicz, Morsztyn, Staff, Asnyk.

 

Przegląd najważniejszych sonetów

Sonet I O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego

Główną cechą świata i życia ludzkiego jest przemijanie. Jest ono wpisane zarówno w istotę czasu, jak i w samą naturę. Śmierć podąża tuż za człowiekiem. Istota ludzka dopiero w wieku dojrzałym potrafi dostrzec nędzę świata ziemskich marności i błędy własnych grzechów. Rzeczy, o które ludzie zabiegają: potęga, rozkosz, nauka są oceniane przez autora jako złe, bo oddalają myśli człowieka od jedynego prawdziwego szczęścia, którym jest Bóg. Szarzyński nawiązuje też do koncepcji platońskiej, porównując ziemskie dobra do cieni. Prawdziwą najwyższą ideą jest jedynie Bóg.

Sonet II Na one słowa Jopowe

Już w tytule poeta nawiązuje do biblijnej wypowiedzi Hioba, który stwierdził, że człowiek zrodzony z kobiety doświadcza w życiu ciężaru istnienia. Egzystencja ludzka jest tu pokazana jako „marność marności” – pełna bólu, strachu, nędzy. Życie ludzkie jest właśnie takie, gdyż zostało skażone wstydem grzechu pierworodnego. Z marnością człowieczej doli kontrastuje istnienie Boga – jest on nieskończony, pełny własnej chwały i samoistnego szczęścia.

Między ludźmi a Bogiem znajdują się byty pośrednie – anioły, na przykład Serafin i Cherubin. Nadawca wypowiedzi dziwi się, że Bóg, będący absolutną doskonałością, pragnie uwielbienia i wdzięczności od tak marnej istoty, jaką jest człowiek. Sonet kończy się apostrofą do Boga, prośbą o udzielenie istocie człowieczej cząstki boskiej doskonałości. Wyraża tęsknotę do bezpośredniego, mistycznego połączenia ze Stwórcą.

Sonet IV O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem

W tym sonecie mamy do czynienia z manichejskim obrazem świata. Bóg jest uosobieniem szczęścia i pokoju. Natomiast istotą ziemskiego bytowania jest walka, nieustanna wojna. Światem bowiem współrządzi szatan – „srogi ciemności hetman”.

Jednak nie tylko świat i szatan są naszym wrogiem. Człowiek jest rozdarty między duszą, tęskniącą do Boga, a ciałem, które zazdrości duchowi wyższości i dlatego dąży do upadku. Szarzyński definiuje człowieka jako istotę „wątłą, niebaczną, rozdwojoną w sobie”. Sam człowiek, bez pomocy łaski bożej nie jest w stanie przezwyciężyć zła i dostąpić zbawienia.

Sonet V O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

Poeta ukazuje tu dwie wizje miłości, ziemską i niebiańską. Miłość jest istotą naszego życia, ale znamy ją w postaci odległej od ideału. Miłość ziemska to pożądanie i zmysłowa ułuda, mamy skłonność do idealizowania rzeczy, które nie są tego warte. Wszystko, czego pragniemy: złoto, sceptr czyli władza, sława, rozkosz i piękno, nie mogą nas nasycić – bo dusza pragnie czegoś więcej. Szarzyński potępia całą naturę, ciało utworzone z żywiołów nie potrafi pragnąć Boga i wznieść się do poziomu duszy. Ostatecznym celem człowieka powinien być Bóg, który jest uosobieniem idei Piękna i Miłości.

 

Cechy poezji

  • Podejmuje tematykę metafizyczną. Szuka wartości w Bogu, ukazuje kruchość życia ludzkiego.
  • Bóg to wiekuista mądrość, sędzia, prawodawca i budowniczy.
  • Człowiek to proch, cień, istota rozdwojona w sobie, „podła ziemia”.
  • Pomiędzy człowiekiem a Stwór­cą jest przepaść.
  • Życie ludzkie to walka o zbawienie.
  • Wrogami człowieka są szatan, ciało, ziemskie pokusy.
  • W utworach pobrzmiewa renesansowa tęsknota za życiem, miłość do świata.
  • Operuje barokowym sposobem obrazowania: używa inwersji, paradoksów, oksymoronów, zestawień kontrastowych.

 

Terminy

  • Dualizm – podwójność, rozdwojenie. Termin używany często w poetyce do opisu szczególnego, „podwójnego” świata, rzeczywistości czy istoty ludzkiej. Na przykład możemy mówić o dualizmie duszy i ciała, światła i ciemności, rozumu i serca, a także dobra i zła na poziomie zarówno jednostkowym, jak i uniwersalnym.
  • Manicheizm – nurt religijny, uznawany za heretycki przez kościół katolicki, zapoczątkowany przez Maniego w III wieku n.e. Łączył on chrystianizm z elementami innych religii, m.in. zaratustrianizmu. Zakładał on, że władcą świata jest nie tylko Bóg, ale równorzędną rolę odgrywa w nim szatan. Świat jest polem walki między siłami dobra i zła, taka sama wojna toczy się we wnętrzu każdego człowieka. Motywy manichejskie wykorzystał też w swojej filozofii święty Augustyn, ale w sposób nie tak bardzo drastyczny – naczelną rolę przyznawał on mimo wszystko Bogu. O manichejskim obrazie świata możemy mówić wtedy, gdy jest to świat nieharmonijny, niejednorodny w swej naturze, trawiony sprzecznościami i konfliktami. Z takim wizerunkiem mamy właśnie do czynienia w utworach Szarzyńskiego, przede wszystkim w sonetach.
  • Metafizyka – dziedzina filozofii, która zajmuje się podstawowymi zagadnieniami, głównie bytem (ontologia) i poznaniem (epistemologia). Metafizyka najczęściej jest rozumiana jako duchowe, idealistyczne spojrzenie na Boga, religię i duszę. Przenosi ona punkt ciężkości ze świata zewnętrznego na wewnętrzny świat człowieka. Odwołuje się do odczuć ponadzmysłowych i duchowych, jako głównych instrumentów poznania. Jest więc w dużej mierze przeciwna w stosunku do racjonalizmu.
  • Mistycyzm – poszukiwanie bezpośredniego, pozaracjonalnego kontaktu z bóstwem lub absolutem, dążenie do zespolenia się z nim w tzw. przeżyciu mistycznym. Doświadczenie mistyczne jest zawsze czymś głęboko indywidualnym, trudnym do przekazania słownie i pojęciowo innym ludziom. W chrześcijaństwie zakłada się, że do przeżycia mistycznego konieczny jest nie tylko ludzki wysiłek, ale przede wszystkim łaska boża i działanie Ducha Świętego. Przeżycie mistyczne oznacza doskonałe obcowanie z Bogiem, które staje się źródłem najwyższego szczęścia.
  • Vanitas vanitatum (marność nad marnościami) – jeden z popularniejszych toposów w literaturze. Pochodzi ze starotestamentowej Księgi Koheleta, czyli Eklezjasty. Mówi o tym, że życie ziemskie i wszystkie jego wartości, takie jak miłość, bogactwo, zaszczyty czy sława są ulotne, nietrwałe i przemijające. Życie ludzkie jest zaledwie chwilką wobec wieczności, dlatego człowiek nie powinien przywiązywać się do niego, myśleć raczej o zbawieniu i życiu wiecznym. Ten topos bardzo często występuje w literaturze barokowej, możemy go odnaleźć m.in. w wierszach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego czy Daniela Naborowskiego.

 

Pytanie

Sęp Szarzyński mówi o człowieku swojej epoki „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”. Jak rozumiesz te słowa?

  • Kluczowe w interpretacji tych słów okazują się dwie pierwsze strofy sonetu. Naturę człowieka baroku można opisać, stosując takie pojęcia, jak: dualizm, dychotomia, konflikt wewnętrzny, rozdarcie wewnętrzne.
  • Człowiek jest „wątły”, czyli słaby, ponieważ trudno mu jest walczyć z grzechem i pokusami tego świata. Jest „niebaczny” czyli nie może ogarnąć rozumem istoty świata. Jest „rozdwojony w sobie”, czyli rozdarty między potrzebami ciała, skłaniającego go do grzechu, a pragnieniem duszy, która tęskni do Boga.
  • Dlatego przeznaczeniem człowieka na ziemi jest „bojowanie” czyli nieustająca walka wewnętrzna. Co więcej, człowiek potrzebuje boskiej łaski i pomocy, aby wygrać ze „srogim ciemności hetmanem”, czyli szatanem.
  • Bóg został ukazany jako idea niebiańskiego spokoju, dlatego staje się celem dążeń ludzkich.

 

Zobacz:

Czy Mikołaj Sęp-Szarzyński jest twórcą renesansowym czy barokowym?

Poezja Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Dlaczego możemy stwierdzić, że sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ukazują manichejski obraz świata?

Zastanów się, jakie cechy renesansowe, a jakie barokowe dostrzegasz w poezji Sępa Szarzyńskiego.

Scharakteryzuj środki stylistyczne w sonetach Sępa-Szarzyńskiego, ilustrując je przykładami z wybranych tekstów.