Mini-CV
- ok. 1650 – przypuszczalna data urodzin.
- 1656 – studia w Wittenberdze i Lipsku (w Niemczech).
- 1666-1667 – podróż do Rzymu i (prawdopodobnie) Bazylei.
- 1668 – powrót do Polski.
- Luty 1681 – zakup nowego majątku w przemyskim.
- Czerwiec/ lipiec 1681 – śmierć.
Mikołaj Sęp Szarzyński żył i tworzył w odrodzeniu. W jego poezji nie znajdziemy jednak renesansowej radości życia lecz trwogę człowieka, którego przeraża własna, skłonna do upadku i grzechu natura. Głęboka refleksja egzystencjalna i nowatorski warsztat poetycki czynią Sępa Szarzyńskiego prekursorem baroku.
Na tle epoki
Jego epokę – odrodzenie – zdominował humanizm. Nawet ówczesny obraz Boga nie był wolny od pierwiastków tej pogodnej filozofii. Wierzono, że świat – dzieło mądrego, ale i dobrego, hojnego stwórcy (Kochanowski – hymn: Czego chcesz od nas, Panie..) został dany człowiekowi po to, by zakosztował wszelkich jego dobrodziejstw. Szarzyński odrzucił takie myślenie. Świat, który wyłania się z jego utworów nie ma nic wspólnego z harmonią i ładem, jest posępny, pełen lęku i trwogi. Bóg stracił rysy dobrego pana – stał się majestatyczny, surowy, odległy od istoty ludzkiej. Zagubiony i skarlały człowiek wydany został na pastwę swych namiętności, które zamiast dawać mu radość prowadzą go do zguby. Musi z nimi walczyć – jego życie jest nieustannym „bojowaniem”. Taka koncepcja rzeczywistości i oraz nowatorskie, odmienne od renesansowych środki artystyczne (antytezy, paradoksy, długie ciągi epitetów, bogata metaforyka, dynamiczna składnia – elipsy oraz inwersja) czynią Szarzyńskiego prekursorem mającego dopiero się narodzić, baroku.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Poezja metafizyczna – jest to nurt angielskiej poezji XVII w. Jej najbardziej znani reprezentanci to John Donne, George Herbert, Richard Crashaw. Była to poezja intelektualna, erudycyjna, wyrosła z barokowego niepokoju i atmosfery niepewności typowej dla tej epoki. Poeci ci wykorzystywali niezwykłe skojarzenia, nawiązywali do kultury, nauki i sztuki. Ważnym tematem w poezji twórców metafizycznych był Bóg – przykładem mogą być Sonety święte Johna Donne’a. W liryce polskiej nurt poezji metafizycznej reprezentowali Mikołaj Sęp-Szarzyński, Daniel Naborowski, Sebastian Grabowiecki. Ten nurt poezji oddziaływał na lirykę współczesną – na twórczość takich poetów, jak Adam Zagajewski, Zbigniew Herbert, Ryszard Krynicki.
Biografia
O życiu poety wiemy niewiele, nie znamy nawet dokładnej daty jego urodzin. Przyjmuje się, że przyszedł na świat około roku 1550, ale ta data jest tylko orientacyjna. Miejsce urodzenia też pozostaje niejasne – jedni biografowie podają Zimną Wodę, inni – Rudę. Ale co do jednego są zgodni: Sęp pochodził z okolic Lwowa a jego ojciec, Joachim, był podstolim lwowskim.
Edukację rozpoczął właśnie we Lwowie. Na początku XVI w. działała tu doskonała szkoła elementarna i szkoła dla uczniów bardziej zaawansowanych (mniej więcej jak współczesna szkoła średnia). Po takim wstępie Mikołaj zdecydował się na studia, nie wybrał jednak uniwersytetu w Krakowie, lecz wyjechał aż do Niemiec, do Wittenbergi. Powodem tego kroku był prawdopodobnie fakt, że polska uczelnia miała charakter katolicki zaś Szarzyński był protestantem. Jednak w Wittenberdze nie zabawił długo. W poczet studentów spisał się 21 maja 1565 roku (jako Nikolas Semp Polonus), a już jesienią zrezygnował z nauki i wyjechał do Lipska, żeby studiować właśnie tam.
Lata 1566-1567 spędził w podróży. Razem z przyjacielem, Stanisławem Starzechowskim (rodzina poety była zaprzyjaźniona z całą jego rodziną), odwiedził Rzym i – prawdopodobnie – Bazyleę. Chociaż ten wyjazd nie wiązał się już z regularnym studiowaniem, jego celem też była nauka. Obydwaj młodzieńcy byli protestantami, ale zapragnęli poznać korzenie chrześcijaństwa. Zresztą po jakimś czasie na nie przeszli, a Szarzyński stał się w swojej wierze niezwykle gorliwy.
Do Polski wrócił 31 stycznia 1568. Człowiekowi światowemu i wykształconemu nie wystarczały już cztery ściany dworku pod Lwowem. Odwiedzał starych przyjaciół Starzechowskich i Rzeszowskich. Dzięki nim zbliżył się do skoligaconych z nimi magnackich rodów Kostków i Tarłów. Potrzebował też kontaktów z prawdziwymi intelektualistami. Kogoś takiego znalazł w osobie swojego spowiednika – wykształconego dominikanina (studiował w Rzymie!), Antonina z Przemyśla. Szarzyński odwiedzał go we Lwowie i tam toczyli długie nie tylko teologiczne dysputy. Nie mniej ciekawym tematem była zapewne literatura – Mikołaj wówczas już pisał i wcale się z tym nie krył. Przeciwnie: szukał dla siebie jak najszerszego audytorium.
9 lutego 1681 kupił nowy majątek – wieś Wolicę w przemyskim. Zaczął urządzać dom i gospodarstwo, ale nie dane było mu zamieszkać tu na dłużej. Zmarł pod koniec czerwca lub na początku lipca, mając około 30 lat.
Najważniejsze wydarzenia
- Wyjazd na studia do Niemiec (Wittenberga, Lipsk) – kontakt z surowym protestantyzmem umocnił w nim tragiczne widzenie świata.
- Podróż do Rzymu i Bazylei – poznaje kulturę europejską i korzenie chrześcijaństwa.
- Zmiana wyznania – z protestanta staje się gorliwym katolikiem.
- Kupienie majątku Wolica (w przemyskiem) – urządza dom, w którym nie będzie mu dane zamieszkać.
Twórczość
Mikołaj Sęp-Szarzyński pozostawił po sobie tylko jeden zbiór wierszy – Rytmy abo wiersze polskie. Ukazał się on dopiero w dwadzieścia lat po śmierci poety – w 1601 roku, a wydał go jego brat Jakub. Opatrzył książkę wstępem, w którym wyjaśnia dlaczego zdecydował się ją wydać. Zrobił to pod wpływem znajomych, „którzy pana Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, brata mego rodzonego zaznali, abo też pisma jego czytali” i domagali się, by je „światłu pokazać”.
Jakub nie miał łatwego zadania – pisma Mikołaja były bowiem rozproszone. Zebrał więc to, do czego udało mu się dotrzeć, poprosił „znaczną osobę duchowną” (prawdopodobnie Antonina z Przemyśla) o przygotowanie ich do druku i oto mamy tom, który obejmuje:
- sześć sonetów,
- parafrazy psalmów,
- pieśni (m.in. dwie pieśni opiewające bohaterstwo poległych w walkach z Tatarami). Wyłania się z nich wzór chrześcijańskiego rycerza – męczennika, ponoszącego śmierć z ręki pogan);
- epigramaty (np. na herby szlacheckie);
- epitafia (np. napisany dla ojca przyjaciela, Jana Starzechowskiego, nagrobki dla Zofii Kostczyny).
.
Najważniejsze dzieła
Sonet IV. O wojnie naszej, którą toczymy z szatanem, światem i ciałem
Szarzyński przedstawia swoją koncepcję ludzkiego życia. Według niego jest ono wojną, którą toczymy z trzema tytułowymi potęgami. Ten pogląd nie jest całkowicie oryginalny: życie – bojowanie pojawia się w biblijnej Księdze Hioba. Poeta rozwija tę myśl w bardzo ciekawy sposób. Aby podkreślić konieczność i wagę walki gromadzi związane z nią słowa (bojowanie, bój, wojować, wygrać). Charakteryzuje też walczące strony. Szatan to „srogi ciemności Hetman” (znowu określenie związane z armią), Bóg – jest „możnym panem, wszechwładnym królem, powszechnym pokojem”. Najskromniej wypada człowiek. Jest „wątły”, „niebaczny”, „rozdwojony w sobie”. Od Boga dzieli go ogromny dystans – nie prowadzi więc z nim równego dialogu, lecz pokornie prosi go o zmiłowanie. Takie widzenie relacji Bóg – człowiek kreuje Sępa na artystę baroku. Utwór jest sonetem: dwie pierwsze czterowersowe zwrotki (rymy abba abba) są częścią opisową (przedstawiają sytuację), dwie ostatnie, trójwersowe (rymy cdc cdc) – częścią refleksyjną (przemyślenia i wnioski – tu: że tylko walka może doprowadzić nas do zbawienia).
Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
Wiersz ukazuje dramat egzystencji człowieka, który wynika z jego podwójnej – duchowej i cielesnej – natury (echa średniowiecznej teorii św. Augustyna). Zmysły kierują go ku sprawom doczesnym: bogactwu, zaszczytom, rozkoszy. Upiększają je („cukrują”) i zachwalają, nie zwracając uwagi na to, że te wartości są przemijające (muszą się „mienić” i „pasować”), wiec nie mogą zaspokoić duszy. Cielesność odciąga człowieka od jego jedynego, duchowego celu miłości do Boga.
Tę jasną, klarowną treść Sęp wyraża w barokowy, kwiecisty sposób. Już na początku wiersza wprowadza ulubiony środek poetycki epoki – antytezę („I nie miłować ciężko, i miłować/ Nędzna pociecha”). W tekście spotykamy też typowe dla baroku składniowe środki stylistyczne: inwersję „(…) które i mienić, i muszą się pasować (…), (…) Gdy Ciebie, wiecznej i prawej miłości, Samej nie widzę, celu mej miłości.” oraz pytania retoryczne (takim rozbudowanym pytaniem jest cała druga zwrotka).
Ten utwór prezentuje bardziej skomplikowaną odmianę sonetu – tzw. sonet francuski. Część refleksyjna składa się nie z dwóch zwrotek trójwersowych, lecz z trzech dwuwersów – taka budowa z większą siłą eksponuje pointę.
Zapamiętaj utwory
- Tylko jeden zbiór poezji – Rytmy abo wiersze polskie.
Zawsze możesz o nim pisać:
- Ten poeta jest zaliczany do twórców barokowych, choć żył w czasach późnego renesansu. Można powiedzieć, że wyprzedził swoją epokę.
- Nazywany jest prekursorem polskiego baroku.
- Poeta ukazuje świat jako pole, gdzie człowiek toczy walkę z ciałem (własną naturą), szatanem i pokusami, które odciągają go od Boga i życia duchowego. Często posługuje się metaforyką wojenną.
- Człowiek, według Sępa, jest „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.
- Marność świata, groza śmierci, krótkość i bylejakość życia oraz świadomość bycia grzesznikiem sprawiają, że człowiek szuka ratunku w Bogu.
- Jego utwory cechuje wyrafinowany styl i skomplikowana składnia.
- Zaliczany jest do polskich poetów metafizycznych.
Uwaga!
W wierszach Szarzyńskiego zaznaczają się ślady renesansu. Nic dziwnego – był przecież synem tej epoki.
CO JEST RENESANSOWE?
- Brak charakterystycznych dla późniejszych epok straszliwych opisów szatana i mąk piekielnych.
- Sam autor – wykształcony poeta doctus – sprawny w swym rzemiośle na wzór renesansowych humanistów.
CO JEST BAROKOWE?
- Styl obrazowania:
- zmienność szyku zdania (inwersja!),
- ozdobność wypowiedzi,
- gwałtowność, uczuciowość wyrazu,
- antytezy i paradoksy, celna, wyeksponowana pointa.
- Zmiana renesansowego światopoglądu:
- poczucie znikomości życia doczesnego,
- przerażenie małością człowieka,
- dualizm duszy i ciała.
Miejsca
- Lwów i okolice – tu się urodził (w Zimnej Wodzie lub Rudzie) i chodził do pierwszych szkół. Po latach zaprzyjaźnił się z mieszkającym we Lwowie Antoninem z Przemyśla i go odwiedzał.
- Niemcy – studiował na uniwersytetach w Wittenberdze i Lipsku.
- Włochy, Francja – podróżował do Rzymu i Bazylei, by poznać korzenie chrześcijaństwa oraz kulturę europejską.
- Okolice Przemyśla – kupił położony tu majątek Wolica i tu umarł.
Ludzie
- Stanisław Starzechowski – przyjaciel, też protestant. Być może razem studiowali w Niemczech, a na pewno razem podróżowali do Włoch i Francji.
- Domy Starzechowskich i Rzeszowskich – zaprzyjaźnione jeszcze z ojcem Mikołaja. Były niemal rodziną poety. Przez nich wszedł do magnackich domów Kostków i Tarłow.
- Zofia Kostczyna – pomogła poecie, gdy miał kryzys duchowy. Przyspieszyła jego przejście na katolicyzm.
- Antonin z Przemyśla – wykształcony w Rzymie dominikanin. Spowiednik poety, partner do dyskusji religijnych i intelektualnych.
- Brat Jakub – wydał dzieła Mikołaja (dwadzieścia lat po jego śmierci).
Zajęcia
- Typowy ziemianin – żył ze swojego majątku. Kształcił się, podróżował za granicę i… nie parał pracą zarobkową. Pisał dla przyjemności.
Jego 5 minut
- Współcześni znali poezję Szarzyńskiego – krążyła w ręcznych odpisach. O tym, że ją cenili dowiadujemy się z przedmowy jego brata do pierwszego wydania Rytmów abo wierszy polskich.
- Prawdziwy renesans jego twórczości nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. Rytmy doczekały się wydania z naukowym opracowaniem Ignacego Chrzanowskiego.
- W latach 20. Aleksander Brücner odkrył tzw. Rękopis zamojskich a w nim cykl erotyków, które przypisał właśnie Szarzyńskiemu. Zwolennikiem tej teorii stał się również Julian Krzyżanowski. Inni literaturoznawcy (np. Tadeusz Sinko) nie zgadzali się z tym poglądem. Niezależnie od tego, kto faktycznie miał rację, o Szarzyńskim zaczęto pisać – szerszą popularność zyskały więc wszystkie jego utwory.
Zobacz:
Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
Dlaczego możemy stwierdzić, że sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ukazują manichejski obraz świata?
Zastanów się, jakie cechy renesansowe, a jakie barokowe dostrzegasz w poezji Sępa Szarzyńskiego.