Co trzeba wiedzieć?
Istota przesłania: Podejmując decyzje, dokonując wyborów, człowiek sam kształtuje swój los. Nie warto ulegać żądzom – na przykład obsesja władzy może doprowadzić do zbrodni, a w rezultacie do życiowej klęski.
- Makbet powstał w roku 1606. Jest utworem z pogranicza renesansu i baroku. Szekspir korzystał z kronik Anglii, Szkocji i Irlandii i odwołał się do rzeczywistych zdarzeń z połowy XI wieku, kiedy to faktycznie niejaki Makbet zamordował króla Szkocji Dunkana, a sam poległ później z ręki Malkolma.
- Szekspir umiejscowił akcję Makbeta w czasach średniowiecza. Mrok i tajemniczość tej epoki łatwo w utworze zauważyć. Burza, wiedźmy na wrzosowisku, zimne sale w posępnym zamku Makbetów budują sugestywny klimat. Ten nastrój zafascynuje za trzy stulecia twórców romantycznych.
- Ważna jest dyskusja, czy Makbet sam odpowiada za swoją zbrodnię, czy też winne są czarownice lub lady Makbet. Zapamiętaj – to Makbet popełnia wszystkie zbrodnie. Czarownice są postaciami, które uosabiają jego ambicje, żądze i pragnienia. Rzeczą ludzką jest mieć, ale i zwalczać własne demony zła. Makbet nie umie ich pokonać.
- Jednym z najważniejszych tematów Makbeta są kwestie władzy, władcy – władza jest wielką namiętnością, ale dążenie do niej może się okazać pułapką. Przypomnij sobie lektury:
- Król Edyp Sofoklesa – tragizm władcy, który wydał wyrok na samego siebie,
- Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie… (w Odprawie posłów greckich) Kochanowskiego – władza jako odpowiedzialność za poddanych,
- III część Dziadów Mickiewicza, Kordian Słowackiego – obraz carskiej tyranii; żądza władzy.
- Szekspir jest wielkim nowatorem dramatu – odchodzi od zasad tragedii greckiej. Wprawdzie o poziom kompozycji raczej pytań na poziomie podstawowym nie będzie, ale zauważ, że odrzucenie rygorystycznych zasad tragedii antycznej to wyraz nowego światopoglądu – Szekspir pokazuje, że świata nie da się uporządkować, że jest złożony także z rzeczy opierających się rozumowemu poznaniu. Skupia uwagę na człowieku, analizowaniu jego pobudek, namiętności, myśli. I to także podchwycili romantycy.
Makbet to ważny bohater, bo:
- jest przykładem bohatera tragicznego w ujęciu Szekspirowskim,
- jest typem zbrodniarza – królobójcy, uzurpatora władzy, zabójcy,
- jest postacią, która ulega przemianie w ciągu akcji. To bardzo ważne!!! Bohaterowie antyczni byli niezmienni.
Makbet to:
- bohater, który uległ żądzy władzy i ta namiętność go zgubiła
- bohater tragiczny
- bohater, który nie umie zejść z drogi zbrodni
- bohater, który przeszedł dramatyczną przemianę wewnętrzną (to degeneracja, upadek moralny) – z wrażliwego człowieka, wzoru rycerza, zmienił się w tyrana nieufającego nikomu. Zachował jednak resztki wrażliwości i honoru nawet w ostatnich chwilach swego życia. To przecież tuż przed śmiercią wypowiada słowa, które świadczą o tym, że zdaje sobie sprawę z nędzy swego życia. Poza tym choć wie, że zostanie pokonany przez wojska Malkolma, daje rozkaz do walki i chce zginąć z bronią w ręku. Wie także, że zginie z ręki Makdufa, jednak walczy do końca i ginie śmiercią rycerza.
Co zapamiętać o bohaterze?
- Na początku Makbet jest prawym rycerzem, ceni honor, czuje wstręt do zbrodni, nie chce jej dokonać, lecz wciąż o niej myśli – od czasu, gdy wiedźmy przepowiedziały mu, iż będzie królem.
- Znajduje się pod wpływem lady Makbet, która krytykuje słabość wahającego się męża, podsyca jego ambicje i żądzę władzy, planuje kolejne zbrodnie.
- Punkt kulminacyjny – Makbet zabija króla Dukana (akt II, scena II). Wychodzi z komnaty króla jako zabójca. Sam czyn dokonuje się poza sceną.
- Zaraz po zabójstwie dopadają go wyrzuty sumienia i lęk o to, że nigdy nie zazna spokoju. Słynne słowa: „Zdawało mi się, że słyszałem / głos wołający: «nie zaśniesz już więcej!»”. Zwróć uwagę na motyw snu, a także plam krwi na rękach.
- Zostaje królem Szkocji – zaczyna obawiać się, że jego zbrodnie wyjdą na jaw.
- Zabija Banka – uświadamia sobie, że został złoczyńcą na wieki, trapi go przywidzenie ducha Banka.
- Uświadamia sobie swoją przemianę (akt III, scena IV). Słynne słowa: „Jużem tak głęboko w krwi zagrzązł, że wstecz iść niepodobieństwo”.
- Zabija rodzinę Makdufa. Stwierdza, że zupełnie opuściły go lęk i trwoga.
- Do końca jest pewien zwycięstwa – zaczyna wątpić dopiero na wieść, że Makduf jest dzieckiem urodzonym przez cesarskie cięcie – więc „nie z kobiety”.
- Przeklina kłamliwe potęgi pozaziemskie, ich dwuznaczne słowa, czuje się oszukany.
- Ginie z ręki Makdufa, do końca się nie poddaje, walczy.
Makbet jako bohater tragiczny
Makbet jest postacią tragiczną. W jego duszy rozgrywa się konflikt pomiędzy ambicją, pragnieniem władzy a koniecznością dokonania zbrodni. Wybiera zło – ale jest świadom tego, co utracił, na co się skazał.
W Królu Edypie Sofoklesa los bohatera był zależny od Fatum, wszelkie próby uniknięcia przeznaczenia tak naprawdę przybliżały jego wypełnienie. W tragedii Szekspira jest zupełnie inaczej – mimo że czarownice przepowiadają przyszłość Makbetowi, może on jednak decydować o swoim losie. Makbet znalazł się w sytuacji wyboru. Jeśli popełni zbrodnię, zdobędzie tron, pozycję i uznanie ukochanej żony. Jednocześnie bohater wie, że wiele straci: rycerski honor, czyste sumienie, szacunek dla siebie. Makbet waha się pomiędzy zgodą na zbrodnię a odrazą wobec niej. Korona okazuje się jednak zbyt silną pokusą, zwłaszcza że dominująca nad Makbetem żona popycha go do zbrodni.
Na czym polega przemiana Makbeta?
Najkrócej: z rycerza prawego i honorowego Makbet przeistacza się w zabójcę bez skrupułów. Poddaje się ambicjom i żądzy władzy, nabiera pewności siebie, lęka się ujawnienia zbrodni – raz dokonane morderstwo pociąga za sobą następne. Początkowo lękliwy, niepewny, trapiony wyrzutami sumienia, przemienia się w twardego, pozbawionego lęku, obojętnego na śmierć żony, zdecydowanego zabójcę. Makbet zdaje sobie sprawę ze swojego przeistoczenia. Nie żałuje swoich czynów, raczej ma żal do czarownic, że go oszukały. W końcowej scenie zachowuje jednak godną postawę rycerza i ginie w pojedynku.
Sygnały przemiany
• Makbet na początku sceny wyraża pewność siebie i przewiduje zwycięstwo.
• Później stwierdza, że zobojętniał na wpływ wrażeń – widzi swoją kompletną przemianę.
• Na wieść o śmierci żony reaguje refleksją na temat czasu i śmierci.
• Na wiadomość o podchodzącym lesie reaguje gwałtownie, z niedowierzaniem.
• Wykazuje okrucieństwo wobec posłańca.
• Deklaruje chęć męskiej śmierci z mieczem w dłoni – postawa rycerza.
.
Zwróć uwagę na sceny
Spotkanie Makbeta z czarownicami
Bardzo ważna scena! Pojawienie się czarownic buduje nastrój grozy. Wiedźmy to postacie fantastyczne – przenoszą się we mgłach i zamieciach, znikają z jednego miejsca i pojawiają się nagle w innej okolicy. Uprawiają czary, dzięki którym potrafią szkodzić ludziom, znają przyszłość, władają magicznymi cyframi trzy i siedem oraz ich wielokrotnościami. Dlatego właśnie zataczają one przed Makbetem dziewięć kręgów, trzy razy po trzy. To spotkanie z czarownicami odmieni całe życie bohatera, obudzi w nim żądzę władzy i w ten sposób zapoczątkuje ciąg tragicznych wydarzeń. Rola wiedźm w Makbecie jest jednak dyskusyjna. Można w nich zobaczyć upostaciowanie starożytnego Fatum albo sił szatańskich, zła obecnego w świecie zewnętrznym. Mogą być także personifikacją zła odzywającego się w samym człowieku, ciemnej strony ludzkiej natury. Czarownice mogą symbolizować pragnienia głównego bohatera, co by sugerowało, że rycerz Makbet, choć lojalny i uczciwy, jednak marzy o władzy. Tę scenę należy kojarzyć ze sceną Przygotowanie w Kordianie Słowackiego. Polski wieszcz wyraźnie nawiązuje do Makbeta.
Rozmowa Makbeta i lady Makbet po zamordowaniu króla Dunkana.
W słynnej scenie rozmowy, która odbywa się wkrótce po zamordowaniu króla Dunkana, widać ogromną różnicę postaw między Makbetem i jego żoną. Bohaterowie odmiennie reagują na popełnioną zbrodnię. Makbet jest przerażony, ma poczucie winy, odczuwa wyrzuty sumienia. Jego żona zachowuje zimną krew, jest opanowana, pozbawiona skrupułów, nie żałuje tego, co się stało, a obawia się jedynie, że zbrodnia wyjdzie na jaw. Ale to Makbet zabił króla. Lady Makbet jest jego wspólniczką; wymyśliła cały plan, a potem podrzuciła zakrwawione sztylety uśpionym służącym. W toku rozwoju akcji rzecz się zmieni.
Uczta, na której pojawia się duch Banka.
Makbet – nowy władca – wydaje ucztę, na którą zaprasza szkockich lordów. Zależy mu, by zaakceptowali go jako króla. Spokój odbiera mu wieść o ucieczce Fleance’a, a potem pojawienie się ducha Banka. Makbet zachowuje się jak szaleniec, a jego żona tłumaczy zgromadzonym, że to tylko niegroźna przypadłość. W rzeczywistości ujawniają się wszystkie lęki nowego władcy: świadomość potworności zbrodni, obawa przed karą, wstyd z powodu przeżywanej trwogi (lady Makbet uważa to za niegodne mężczyzny!). Łatwo skojarzyć tę scenę z Weselem Wyspiańskiego, na które przybywają goście z zaświatów. Można pokusić się o wskazanie podobieństwa przesłania fantastycznych scen – w obu utworach widma są wyobrażeniami lęków, pragnień, wewnętrznych dążeń postaci.
Refleksje Makbeta
- O czasie – porównuje czas do koła, zestawia jutro z wczoraj, minione dni nazywa pochodniami świecącymi w drodze do śmierci.
- Porównuje życie do teatru – podkreśla przemijalność, ulotność istnienia, nazywa je powieścią idioty. To najsłynniejsze słowa Makbeta, warto tu też użyć terminu theatrum mundi.
- Pragnie śmierci i zniszczenia „budowy świata”.
Z kim można zestawić Makbeta?
- Makbet a Kreon, jeden z bohaterów Antygony Sofoklesa – obaj, jako władcy, trochę się pogubili. Ich decyzje nie zawsze były trafne. Chcieli wzbudzać u poddanych poszanowanie i strach, tymczasem stali się przyczyną wielu nieszczęść. Obaj są bohaterami tragicznymi, choć tragizm Kreona miał inny charakter niż tragizm Makbeta, który kierował się wolną wolą i sam kształtował swój los. Roli przepowiedni wiedźm nie można nie doceniać, ale nie można jej też przeceniać…
- Makbet a Balladyna, tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego – Balladyna najczęściej porównywana jest z lady Makbet, jednak można zestawić ją i z Makbetem. Obojgiem kieruje chora ambicja i oboje nie cofają się przed zbrodnią. Droga do władzy, którą musiała przebyć Balladyna, młoda wieśniaczka, była jednak o wiele dłuższa niż ta, którą przebył wysoko urodzony Makbet.
- Makbet a ideał władcy prezentowany w Księciu, traktacie Niccola Machiavellego – idealny książę wyznaje zasadę, że cel uświęca środki. Jeżeli wymaga tego dobro państwa, nie musi cofać się nawet przed najohydniejszymi moralnie czynami. Są one usprawiedliwione. U poddanych powinien wzbudzać strach, a nie miłość, bo wdzięczność ludu jest nietrwała i niewiele warta. Dobry władca powinien być i lisem, i lwem.
Przesłanie
Władza jako największa ludzka namiętność bardzo często była tematem dzieł Szekspira. Chorobliwa ambicja i żądza władzy często są przyczyną największych błędów życiowych bohaterów jego dramatów, a czasem nawet – jak w przypadku Makbeta – przyczyną ich upadku moralnego. Dramaty Szekspira ukazują prawdę, że niby to człowiek rządzi własnym losem, lecz tak naprawdę jest pod władaniem naszych namiętności – niekoniecznie musi być nią władza, lecz także miłość czy np. zazdrość.
Z tragedii jasno wynika, jak łatwo człowiek owładnięty chorobliwą żądzą niszczy więzi z innymi ludźmi, do tej pory bliskimi mu i drogimi. Wspólne zbrodnie zniszczyły małżeństwo, zgodne i chyba szczęśliwe – wiadomość o samobójstwie żony Makbet przyjął przecież bardzo chłodno. Chorobliwa żądza władzy bohatera zniszczyła także jego przyjaźń z Bankiem i silną więź z królem Dunkanem, którego kochał i szanował jako dobrego pana. Spełnienie marzeń nie zawsze musi oznaczać szczęście – Makbetowie zyskują upragniony tron, lecz ona, tak dotąd silna i energiczna, popada w obłęd, a on z wrażliwego, szlachetnego człowieka zmienia się w podejrzliwego, krwawego tyrana.
Co jeszcze? Trudno zejść z drogi zbrodni… Każda pociąga za sobą następną, a życie staje się absurdem. Poza tym bardzo ważna jest myśl o kondycji człowieka i życiu zawarta w monologu Makbeta z aktu V: „Życie jest nędznym aktorem, przechodnim półcieniem, powieścią idioty – głośną, wrzaskliwą a nic nieznaczącą”.
Tragedia szekspirowska
Jest to odmiana gatunku stworzona przez Williama Szekspira.
Jej cechy charakterystyczne:
- Odrzucenie zasady trzech jedności (czasu, miejsca i akcji), zastąpienie jej luźnym, wielowątkowym układem zdarzeń, rozgrywających się w bardzo różnych miejscach i niepodlegających ograniczeniom czasowym (pomiędzy jednym a drugim aktem mogło minąć nawet kilka lat!).
- Odrzucenie zasady decorum; tragedia nie była pisana jednolitym, wzniosłym, pełnym patosu językiem. Pojawiają się elementy humoru.
- Zindywidualizowanie języka bohaterów (porównaj np. język Makbeta i lady Makbet).
- Dopuszczenie przedstawiania drastycznych scen, np. morderstw, kaźni.
- Przeplatanie tragizmu z groteską, komizmem; zestawianie scen realistycznych z fantastycznymi.
- Konflikt tragiczny nie wynikał z działania fatum, lecz miał źródło w działaniach bohaterów. Szekspir uwzględniał nie tylko motywację psychologiczną postaci, lecz również uwarunkowania społeczne i prawa historii – one również miały wpływ na ich losy.
- Wprowadzenie na scenę, oprócz bohaterów dobrze urodzonych (tylko wysoko urodzeni mogli być bohaterami tragedii greckiej!) także ludzi wywodzących się z niższych warstw społecznych.
Możliwe tematy
- Człowiek wobec zbrodni. W swoich rozważaniach dokonaj porównania postaw Makbeta i jego żony przedstawionych w scenie II aktu II tragedii Szekspira oraz na podstawie znajomości całego utworu.
- Makbet jako lekcja dla sprawujących władzę. Wykorzystując znajomość tragedii Szekspira, przedstaw zawarte w tym utworze refleksje na temat władzy. Przywołaj wybranego bohatera – władcę z antyku – porównaj ich postawy.
- Przeanalizuj stany emocjonalne, które ujawnia bohater w przytoczonym fragmencie (np. akt V scena V – gdy Sejton donosi Makbetowi o śmierci zony i podchodzącym pod zamek lesie). Na podstawie znajomości całej lektury omów, jakiej przemianie ulega Makbet.
- Kto odpowiada za zabójstwo króla Dunkana? Przeanalizuj rozmowę małżonków: Makbeta i lady Makbet, odwołaj się do całej lektury.
Zapamiętaj pojęcia!
- Decorum (łac. decorus = przyzwoity, stosowny) – zasada odpowiedniości stylu do treści i wewnętrznego zharmonizowania elementów dzieła literackiego, która określa, jakie środki stylistyczne można zastosować, a także jakie gatunki obrać do przedstawienia określonych bohaterów i tematów. Zgodnie z nią poetę obowiązuje stosowność wyrazu językowego. Oznacza to, że w podniosłym, poważnym dziele, które traktuje o poważnych sprawach (np. w tragedii) nie można wypowiadać się w lekki, komiczny sposób. Ta zasada była szczególnie ważna dla twórców poetyki klasycystycznej, a zerwali z nią romantycy.
- Teatr elżbietański – teatr, który rozwijał się w Anglii na przełomie XVI i XVII w. za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. W tym okresie zaczynają tworzyć Christopher Marlowe i William Szekspir. Jeszcze na początku XVI w. sztuki teatralne wystawiano głównie w kościołach, ale już w latach pięćdziesiątych zaczęto odchodzić od tej tradycji. Ośrodkami teatralnymi stały się dwory królewskie i centra uniwersyteckie (Oksford, Cambridge), gdzie zawiązują się liczne trupy teatralne. Powstają pierwsze teatry zawodowe (Teatr, Kurtyna, Pod Różą, Pod Łabędziem, Pod Kulą Ziemską) oraz profesjonalne budynki teatralne (na planie okręgu – lepsza akustyka, dach tylko nad sceną, umowne, skromne dekoracje, na scenie nie występowały kobiety).
- Tragedia – gatunek dramatu ukształtowany w starożytnej Grecji (twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides), wywodzący się z obrzędów religijnych. Łączył epizody rozgrywające się między osobami dramatu z pieśniami chóru. Podstawowym kryterium gatunkowym tragedii jest tragizm. Jej bohater znajduje się w konflikcie z Fatum, nieuchronnie zmierzając do katastrofy, jak np. Edyp w Królu Edypie Sofoklesa. Tradycja tragedii antycznej stanowiła punkt wyjścia dla ukształtowania się tragedii renesansowej (Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego) i klasycystycznej (Cyd Pierre’a Corneille’a). Odmienny typ tragedii stworzył Szekspir, późniejszy patron dramatu romantycznego. Romantyzm zapoczątkował proces ważnych przemian gatunku.
- Szekspiryzm – termin utworzony od nazwiska Szekspira. Fascynacja Szekspirem ujawniła się już w dziełach pisarzy preromantyzmu, a rozkwitła w romantyzmie, kiedy to twórców teatralnych inspirowały założenia teatru elżbietańskiego, motywów zaczerpniętych z dzieł Szekspira, kreacji bohaterów scenicznych (często niejednoznacznych, złożonych – tak jak Szekspir tworzyli studium psychologiczne bohatera). Twórców romantyzmu inspirowała także swobodna, otwarta kompozycja dramatów Szekspira, zerwanie z zasadą decorum, przesycenie jego dzieł fantastyką i baśniowością. W literaturze polskiej tę fascynację widać w dziełach największych romantyków: w Lilli Wenedzie i Balladynie Juliusza Słowackiego (widać tam inspirację Makbetem i Snem nocy letniej), w II cz. Dziadów Adama Mickiewicza (mottem jest cytat z Hamleta: „Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom”). Mottem z Hamleta opatrzona jest również jego słynna ballada Romantyczność.
- Topos theatrum mundi (teatru świata) – topos wywodzący się ze starożytności, w myśl którego świat jest wielką sceną teatralną, a my, ludzie, aktorami, którzy nie znają momentu zejścia ze sceny ani nawet nie znają zbyt dokładnie swej roli. Tak w każdym razie lubił ukazywać świat i kondycję człowieka wielki dramaturg. Topos teatru świata pojawia się w wielu jego sztukach: Hamlecie, Makbecie, Jak wam się podoba i innych. Szekspir wykorzystywał również chętnie chwyt teatru w teatrze – jak to było w Hamlecie, gdzie bohaterowie sztuki oglądają przedstawienie przygotowane przez przybyłą na zamek trupę.
Zobacz:
Czy Makbet – tytułowy bohater tragedii Szekspira – jest odpowiedzialny za swoje zbrodnie?