Jan Kochanowski był przekonany, że trwałość państwa zależy od praworządności, sprawiedliwości oraz moralnej postawy rządzących i rządzonych. Używając przykładu Troi, rozwinął ten pogląd, a dzięki wyraźnym aluzjom do ówczesnej polskiej rzeczywistości wytykał społeczeństwu szlacheckiemu jego słabości, a także ostrzegał je przed następstwami, jakie może przynieść nieuszanowanie praw, brak sprawiedliwości, dbałość tylko o własne korzyści i zniewieściałość (w wyniku wygodnego i hulaszczego życia).
Geneza dramatu
W jaki sposób uświetnić uroczystość zaślubin wielkiego arystokraty i polityka z panną z równie znakomitego rodu? Można wystawić napisaną specjalnie na tę okazję sztukę. O przygotowanie takiego właśnie prezentu poprosił Jana Kochanowskiego jego przyjaciel Jan Zamojski, który w styczniu 1578 roku wziął ślub z Krystyną Radziwiłłówną. Premiera odbyła się na zamku w Jazdowie (dzisiaj to centrum Warszawy, nomen omen Aleje Ujazdowskie), a na uroczystości obecny był sam król Stefan Batory. W ten sposób narodziła się pierwsza polska tragedia humanistyczna. Z uwagi na osobę zaangażowanego w politykę pana młodego i na grożącą nam wojnę z Moskwą skupiała się ona oczywiście wokół spraw państwa. Kochanowski ubrał przekazane przez siebie treści patriotyczne w kostium antyczny i sięgnął do tak popularnych w odrodzeniu wątków z Iliady.
Odprawa posłów greckich to dzieło ważne, bo…
- To pierwsza polska tragedia, a właściwie nawet pierwszy dramat, jeśli nie liczyć średniowiecznych misteriów i moralitetów.
- Zawiera słynne uwagi dotyczące odpowiedzialności rządzących za losy państwa (szczególnie pieśń druga chóru).
- Tragizm w Odprawie… wynika z tego, iż mądrych i słusznych racji nikt nie bierze pod uwagę, nie z działania Fatum. Tragicznym bohaterem staje się bohater zbiorowy – miasto Troja. Jego upadek będzie konsekwencją błędów i zepsucia moralnego rządzących.
Odprawa posłów greckich
Co się dzieje?
Jak przystało na dramat klasyczny akcja utworu jest jednowątkowa, nierozbudowana i dotyczy tylko jednej sprawy – odprawienia posłów greckich.
- W prologu Antenor opowiada o przybyciu Greków i przekupstwach Aleksandra, który za wszelką cenę chce, aby Helena pozostała w Troi.
- Podczas rozmowy Antenora z Aleksandrem (epejsodion I) poznajemy dwóch przeciwników: uczciwego, dbającego o dobro państwa i wszystkich obywateli Antenora i bezwzględnego i cynicznego królewicza Aleksandra, który nie cofa się przed szantażem i przekupstwem, aby osiągnąć zamierzony cel.
- Następna scena (epejsodion II) to „prezentacja” przedmiotu sporu, Heleny – porwanej przez Aleksandra żony króla Sparty Menelaosa. Helena wyznaje swojej piastunce (Pani Starej), co ją trapi. Choć bardzo tęskni za domem i dziećmi, to boi się powrotu do męża, nie wie, jak zostanie przyjęta w ojczyźnie. Narzeka na los i życie, w którym człowiek doświadcza więcej złego niż dobrego. O swoje nieszczęścia oskarża Aleksandra, nazywa go drapieżnym wilkiem, który porwał ją jak wilk owcę, złym człowiekiem, przez którego straciła dobre imię i honor.
- Reguły rządzące dramatem klasycznym nie pozwalały na pokazanie na scenie zgromadzenia – Rady Trojańskiej, więc jak to zwykle bywa w tragediach greckich, o jej przebiegu opowiada Poseł, wysłany przez Aleksandra do Heleny (epejsodion III).
Taka decyzja nie była po myśli posłów greckich – Ulissesa i Menelaosa, którzy odchodząc z pałacu, bardzo trafnie opisują stan rozkładu państwa:
- Pierwszy przemówił król Priam i sugerując, że chce być bezstronny, poprosił o podjęcie decyzji Radę.
- Następnie głos zabrał Parys. Wszelkimi sposobami próbował przekonać Radę, że Helena powinna pozostać w Troi. Przekonywał, że Helena jest darem Wenus: Wenus mi ją sama/ Najpierwej zaleciła i za żonę dała.
Używał chwytów demagogicznych – starał się ożywić dawne urazy Trojan do Greków. Przypominał, że to Grecy porwali Medeę, a jego czyn to odwet i zemsta. Innym argumentem było to, że w Grecji żyją trojańskie branki i na Grekach ciążą liczne winy.
- Następnie głos zabrał Antenor. Ma on świadomość, jakie mogą być konsekwencje pozostawienia Heleny w Troi. Stara się pokazać obiektywną prawdę. Faktem jest, że Aleksander złamał prawo i upokorzył króla Menelaosa, który nie mógł nie upomnieć się o żonę, ponieważ nie pozwalał na to honor. Antenor uważa, że upór może doprowadzić do wojny, a dawnych win Greków nie można usprawiedliwiać postępków Trojan. Poparło go kilku członków Rady: Eneasz, Pantus, Tymetes, Lampon i Ukalegon.
- Iketaon, zwolennik pozostawienia Heleny w Troi, swoim wystąpieniem robi duże wrażenie na słuchaczach. Mówi to, co ludzie chcą usłyszeć, pobudza w nich ambicję i gniew. Aby wzbudzić w słuchaczach poczucie zagrożenia i obrazy, posługuje się przesadnią:
.
Teraz nam Helenę
Wydać każą, po chwili naszych się żon będą
I dzieci upominać. […]
Sprawiedliwości proszą, a grożą nam wojną.
Iketaon nie wysuwa w swym przemówieniu żadnych logicznych argumentów, mówi o hańbie, poniżeniu, obrazie honoru; przypomina zadawnione krzywdy, rozdrapuje stare rany. Chce doprowadzić do zbrojnego rozwiązania konfliktu, przekonuje słuchaczy, że powinni zgodnie i solidarnie stanąć po stronie Aleksandra.Grając na emocjach członków Rady Trojańskiej, Iketaon osiągnął swój cel – podczas głosowania większość była po jego stronie.
Ostateczną decyzję miał podjąć król. Unikając wzięcia na siebie odpowiedzialności, Priam zdał się na decyzję Rady, podkreślając, że wypełnia wolę większości. Zdawszy relację z obrad Rady Trojańskiej, Poseł odchodzi.
- Przezorny Antenor próbuje przekonać Priama (epejsodion VI), aby rozpocząć przygotowania do wojny, która niechybnie wybuchnie. Król lekceważy niebezpieczeństwo i drwi z Antenora: „Jakobyś już na oko, dobry Antenorze,/ Nieprzyjaciela widział, tak się, widzę, boisz.”
Nie przekonała go nawet córka – wieszczka Kasandra, która przepowiedziała zagładę swojego rodzinnego miasta. Mówiła o koniu trojańskim i upadku Troi:
A co to za koń
Tak wielki na poboju sam jeden stoi?
Nie wódźcie go do stajniej, radzę, nie wódźcie:
Bije ten koń i kąsze! Spalcie go raczej,
Jeśli sami od niego zgorzeć nie chcecie. […]
Wielki ogień ma powstać, taki wielki ogień,
Że wszystko jako w biały dzień widać będzie.
Ale nazajutrz zaś nic widać nie będzie.
- Dopiero gdy przypomniał sobie o śnie swojej żony Hekuby, opanował go niepokój. Hekubie śniło się, że urodziła pochodnię, od której spłonie miasto. Antenor powtórzył swoje rady, ale nie przekonał króla. Rozmowę przerwał Rotmistrz (epilog), który przyniósł wieść o wylądowaniu wojsk greckich na wybrzeżu. Król Priam podjął decyzję o zwołaniu na następny dzień narady, aby ustalić linię obrony. Antenor dodał: „Ba, radźmy też o wojnie, nie wszystko się brońmy:/ Radźmy, jak kogo bić; lepiej niż go czekać!”
Kto jest kim w dramacie?
- Król Priam (Priamus) – król trojański. Człowiek i król o słabym charakterze, nie ma w nim ani majestatu, ani zdecydowania, jakim powinien się cechować władca. Nie ma własnego zdania, a w dramatycznej sytuacji nie podejmuje żadnej decyzji – oczekuje, że podejmie ją za niego Rada Trojańska, na której będzie ciążyła odpowiedzialność za nią. Z decyzją pozostawienia Heleny w Troi zgadza się bez zastanowienia, nie bierze pod uwagę żadnych konsekwencji takiego czynu. Możliwość ataku Greków traktuje lekko, nie przygotowuje planów obrony, a ostrzeżenia Antenora wyśmiewa.
Uwaga! Pierwowzorem Priama mógł być król Zygmunt August, nazywany z powodu swojego niezdecydowania „dojutrkiem”.
- Aleksander – Parys – królewicz trojański. Cyniczny i bezwzględny egoista, który mierzy innych własną miarą. Kiedy Antenor nie chce dać się przekupić, podejrzewa, że dostał od Greków więcej pieniędzy. Nawet Heleny nie kocha – traktuje ją jak cenną zdobycz, łup. Z wielką zręcznością i przebiegłością steruje obradami Rady Trojańskiej. Choć mówi, że zdaje się „na łaskę ojcowską, i was wszystkich zdanie” w swoim wystąpieniu, posługując się chwytami demagogicznymi, podsyca zadawnioną niechęć rodaków do Greków. Nie myśli o tym, że jego upór może doprowadzić do wojny. Nie szanuje praw ani nie ceni sprawiedliwości. Jest gotów poświęcić nawet życie rodaków, aby osiągnąć prywatny cel. Aleksandra trafnie opisał Ulisses, nazywając go bezwstydnikiem i zepsutym młodzieńcem. Jest on pozbawiony zasad moralnych, dba jedynie o przyjemności, nie jest zdolny do rządzenia krajem ani do jego obrony w przypadku zagrożenia.
- Antenor – mądry polityk, szlachetny i bezinteresowny. Choć jest przyjacielem Aleksandra, ponad tę przyjaźń ceni prawdę i sprawiedliwość, dlatego potępia jego czyn. Nie chce przyjąć łapówki. Rozsądny, przezorny i przewidujący troszczy się o los ojczyzny, ma świadomość, że pozostawienie Heleny w Troi doprowadzi do wojny. Ale jego logicznych i rozsądnych argumentów nie chcą słuchać członkowie Rady, którzy ulegli demagogii popleczników Aleksandra, nawet król nie chce rozpocząć przygotowań do wojny, uważając, że Antenor przesadza. Jego pierwowzorem był Jan Zamojski.
- Helena – żona króla Sparty Menelaosa, branka Aleksandra. Kochanowski przedstawił ją jako czującą i cierpiącą kobietę, którą (jak sama mówi) wbrew jej woli porwał Aleksander z domu męża. Miała świadomość, że Grecy upomną się o nią – nie mogli przecież darować zniewagi. Tęskni za domem i dziećmi, a jednocześnie boi się i wstydzi spojrzeć mężowi i braciom w oczy. Ma za złe Aleksandrowi, że to on pozbawił ją godności – choć jest jego żoną, jest też branką i niewolnicą. Helena to gorzko doświadczona przez los kobieta, z której uczuciami nikt się nie liczy.
- Iketaon – stronnik Aleksandra, demagog i świetny mówca – unikając logicznych argumentów w dyskusji, gra na emocjach słuchaczy. Broni interesów Aleksandra, nie zważając na to, jakie przyniesie to konsekwencje dla kraju. Wykorzystuje swoje umiejętności dla zdobycia materialnych korzyści – jest cyniczny i przekupny.
- Ulisses – poseł grecki, wypowiada mądrą, choć gorzką opinię o Troi.
- Menelaos – upokorzony król Sparty i mąż Heleny. Kiedy Grecy nie chcą spełnić jego słusznych roszczeń, prosi bogów, aby pomścili niesprawiedliwość.
- Kasandra – córka króla Priama obdarzona darem jasnowidzenia, ale i przeklęta – nikt nie wierzy jej proroctwom.
Jak zbudowana jest Odprawa posłów greckich?
Na wzór tragedii greckiej
- Autor przestrzegał zasady trzech jedności:
- miejsca – wszystkie wydarzenia mają miejsce na „Placu Publicznym przed pałacem”
- czasu – czas akcji nie przekracza jednego dnia
- akcji – jest jednowątkowa, brak w niej epizodów, autor skoncentrował się na jednym wątku – podstawowym konflikcie, całość akcji zmierza wprost ku jego rozwiązaniu.
- Dramat podzielony jest na epejsodiony (5) przeplatane stasimonami (3), czyli pieśniami chóru.
Rozpoczyna się prologiem, a kończy epilogiem.
- Bardzo precyzyjnie skomponowany utwór, nie ma w nim żadnych zbędnych scen czy wypowiedzi. Akcja nie zawiera perypetii, ale zajmuje uwagę odbiorcy, odpowiednio sterując napięciem.
- Prolog informuje o wydarzeniach, które miały miejsce przed rozpoczęciem akcji.
- Epejsodion I – zawiera główny konflikt dramatu.
- Epejsodiony II i III – następuje rozwój akcji.
- Epejsodion III – zawiera punkt kulminacyjny dramatu i zapowiedź katastrofy.
- Epejsodion IV – wzrasta napięcie.
- Epejsodion V – następuje zastępcza katastrofa. Kochanowski nie mógł pokazać zburzenia Troi, nie pozwalała na to zasada jedności czasu, dlatego zastąpił ją wizją Kasandry, która przepowiedziała upadek Troi – spalone miasto, śmierć mężczyzn, niewolę kobiet.
- Epilog to zapowiedź nieuniknionej wojny.
- Na scenie nie występuje nigdy więcej niż trzech aktorów.
Czym się różni od typowej tragedii greckiej?
- Kochanowski pominął parodos (pieśń na wejście chóru) i exodos (pieśń na zejście chóru).
- Nie ma w Odprawie… konfliktu tragicznego w rozumieniu antycznym – o losach bohaterów decydują nie bogowie, ślepy los czy przypadek, ale oni sami. Nie można powiedzieć, że Aleksander staje przed koniecznością wyboru między dwiema równorzędnymi racjami. Racje całego państwa nigdy nie będą równoważne z dobrem jednostki. Oddanie Heleny sprawiłoby uraziłoby dumę Aleksandra, ale pozwoliłoby zachować pokój.
- W dramacie Kochanowskiego nie ma centralnej postaci, bohatera tragicznego, są natomiast osoby, których los nosi znamię tragizmu:
- Antenor, którego mądrych rad nikt nie słucha,
- Kasandra, której przepowiedniom nikt nie wierzy,
- Priam, który ma świadomość, że jego syn będzie przyczyną upadku Troi.
- Wszyscy oni ponoszą klęskę, lecz nie jest ona spowodowana konfliktem równorzędnych racji.
Pareneza w Odprawie…
Dydaktyzm Odprawy posłów greckich przejawia się w tym, że poucza ona, jak być dobrym obywatelem, i prezentuje wzór godny naśladowania, jakim jest Antenor – ideał patrioty. Epoka miniona propagowała takie wzorce parenetyczne, jak: święty, idealny władca, idealny rycerz.
W renesansie ideałami są: wszechstronny twórca, poeta doctus, wzorowy dworzanin i idealny ziemianin. Dochodzą do głosu postulaty patriotyczne, a wraz z nimi propagowany jest wzór patrioty. Przykładem jest Antenor, gdyż miłość do ojczyzny stawia nie tylko ponad dobra materialne, lecz także ponad uczucia, takie jak przyjaźń. Jego sylwetka jest silnie skontrastowana z osobami Parysa (Aleksandra) i przekupnego posła Iketaona.
Jest tu zarysowany obraz mądrego, idealnego władcy w wersji renesansowej. Kochanowski podkreśla odpowiedzialność za naród, obowiązek, swoiste „namiestnictwo Boże”, które wynosi ponad tłumy, ale też obarcza brzemieniem trudu władzy.
Zapamiętaj!
Odprawa posłów greckich to dramat o:
- odpowiedzialności jednostki za losy państwa;
- moralnych i politycznych postawach ludzi;
- losie, jaki spotka Polskę, jeśli rządy będą sprawowane nadal tak samo;
- mechanizmach i manipulacjach w podejmowaniu decyzji o znaczeniu państwowym.
Odprawa posłów greckich to wielka aluzja do ówczesnej sytuacji Polski.
- Rada Trojańska przypomina polski system parlamentarny, choć Troja była monarchią absolutną;
- głosowanie przez rozstąpienie się (tak samo głosowano w polskim sejmie);
- stukanie laskami przez marszałków sejmu na rozpoczęcie obrad i aby uspokoić zebranych (podobnie jak w sejmie polskim);
- używanie tytułów szlacheckich przez dostojników;
- wzmianki o starostach pogranicznych i książętach hołdowych;
- nazywanie Troi rzeczpospolitą;
- Rotmistrz przynoszący wieść o przekroczeniu granicy przez wojska greckie.
W Odprawie posłów greckich Kochanowski w wypowiedzi chóru po raz pierwszy użył wiersza białego, bezrymowego, o takim rozkładzie akcentów, że przypomina on metrum greckie:
O białoskrzydła morska pławaczko,
Wychowanico Idy wysokiej,
Łodzi bukowa, któraś gładkiej
Twarzy pasterza, Pryjamczyka,
Mokrymi słonych wód ścieżkami
Do przezroczystych Eurotowych
Brodów nosiła.
Trzecia pieśń chóru to doskonały przykład kunsztu poetyckiego Kochanowskiego, sam poeta tak pisał o niej: Inter caetera trzy są chory, a trzeci jakoby greckim chorom przygania (tzn. naśladuje, dorównuje).
Skojarz treść Odprawy…
- z mitem greckim o sądzie Parysa, rozstrzygniętym na korzyść Afrodyty – uznanie bogini miłości za najpiękniejszą stało się pośrednio przyczyną wojny trojańskiej, bezpośrednio było nią porwanie Heleny;
- z Iliadą Homera – starożytnym eposem o wojnie trojańskiej.
Zobacz:
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – pierwsza polska tragedia
O czym traktuje Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego?
