Pierwsza polska tragedia napisana według wzorów antycznych powstała prawdopodobnie w latach 1565–1566, w czasie pobytu Kochanowskiego na dworze króla Zygmunta Augusta. Do napisania dzieła o wymowie politycznej zachęcił go przyjaciel – Jan Zamoyski, któremu zależało, by zmobilizować polską szlachtę do wyprawy na Moskwę. Odprawa… nie wywołała chyba takiego efektu, bo nie pochwala wojny – przeciwnie: z przesłania wynika, że jest ona dla kraju nieszczęściem.
Związki z antykiem:
Do tradycji antycznej nawiązuje sama treść, Kochanowski zaczerpnął ją z Iliady albo z popularnego w epoce renesansu i z pewnością znanego mu włoskiego romansu opartego na jej wątkach pt. Historia trojańska. Oto Grecy upominają się o Helenę, którą porwał królewicz trojański – Parys (w Odprawie… zwany Aleksandrem). Dwaj przybyli po brankę posłowie, Ulisses (Odyseusz) i Menelaus, grożą wojną, gdyż Rada Trojańska nie zgodziła się na wydanie im kobiety. Antenor w trosce o dobro państwa stara się skłonić Radę do zmiany decyzji, ojciec Aleksandra, Priam, milczy nie chcąc sprzeciwiać się synowi.
Jeżeli chodzi o budowę, to wierność wzorcom klasycznej tragedii antycznej polega na:
- jedności miejsca, czasu i akcji;
- małej liczbie aktorów w poszczególnych epizodach – aby ją zachować, Kochanowski nie pokazuje przebiegu obrad Rady, lecz wprowadza postać jednego posła, który relacjonuje jej przebieg;
- zachowaniu antycznej budowy utworu: prolog – monolog Antenora, epeisodia (odpowiedniki aktu w teatrze nowożytnym) – w Odprawie… jest ich 5, stasimony (pieśni chóru komentujące akcję, ale nieposuwające jej naprzód) – tu jest ich 3.
Elementy renesansowe:
Ale jest tu też odstępstwo od antycznego wzorca: nie ma parodosu (pieśni wstępnej) i exodosu (pieśni końcowej). Bardziej istotny od różnic w budowie jest fakt, że Kochanowski rezygnuje z wprowadzenia do swojego utworu fatum rozumianego jako przekleństwo lub wola bogów, które całkowicie determinuje postępowanie bohaterów. To zupełnie zmienia ich rolę – przestają być oni tylko bezwolnymi marionetkami, realizującymi zapadające w górze wyroki, stają się ludźmi samodzielnie kształtującymi swój los, odpowiedzialnymi za własne czyny. Nic ich od tego nie zwalnia – takie podejście zgodne jest z humanistycznym duchem odrodzenia!
Tak więc używając sformułowania tragedia humanistyczna, myślimy raczej o duchu, wymowie utworu niż o jego kształcie formalnym.
Jak pogłębić rozważania?
Można się głośno zastanawiać, czy Odprawa… jest w większym stopniu utworem o wymowie moralnej, czy politycznej. Problematyka moralna wpisana jest już w sam wykorzystany tu mit: wszak Parys (Aleksander), porywając cudzą żonę, naruszył święte dla starożytnych prawo gościnności. Ale tragedia dotyka też zagadnień politycznych – zawiera uwagi pod adresem:
- krótkowzrocznego króla (Priam),
- przekupnych posłów,
- egoistycznej młodzieży („wrzód szkodliwy w rzeczpospolitej młódź wszeteczna”).
Aluzje te mają silny związek z Polską i jej problemami. Tu się kończą mitologiczne odniesienia, a zaczyna patriotyczna przestroga („O nierządne królestwo i zginienia bliskie,/ Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość.”). Rada Trojańska to metaforycznie przedstawiony polski Sejm, zaś Antenor – jest wzorem odpowiedzialnego Polaka – patrioty. Ostrzega on, że za spełnienie egoistycznych zachcianek królewicza płacić będzie cały naród („Niechże się Aleksander tak drogo nie żeni/ Żeby małżeństwo swoje upadkiem ojczyzny miał płacić”), ale nikt nie słucha jego przestróg.
W podsumowaniu…
Koniecznie trzeba podkreślić ponadczasowość utworu (prywata doprowadza do zguby w każdej epoce!) i wyeksponować pierwiastki humanistyczne w dramacie (patriotyzm, troska obywatelska i zwrócenie uwagi na moralną odpowiedzialność człowieka za swoje czyny).
Temat:
Odprawa posłów greckich jako tragedia humanistyczna.
Zacznij:
Dzieło Jana Kochanowskiego oparte jest na wzorcach antycznych, zarazem jednak ma aktualny, współczesny, a nawet polityczny charakter. Zostało napisane specjalnie na uroczystości weselne Jana Zamoyskiego i podczas jego przyjęcia weselnego zostało po raz pierwszy wystawione.
Rozwiń:
Tragedia podzielona jest według klasycznego układu na
- 5 epeisodionów
- 1 – Monolog Antenora, spór Antenora z Parysem,
- 2 – Monolog Heleny, rozmowa kobiety z Panią Starą,
- 3 – relacje posłów,
- 4 – rozmowa Ulissesa z Menelausem,
- 5 – rozmowa Antenora z Priamem, przepowiednia Kasandry,
- przeplatanych stasimonami
- 1 – By rozum był przy młodości…,
- 2 – Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie…,
- 3 – O, białoskrzydła, morska pławaczko…
Pieśni chóru pełnią podobną rolę jak w klasycznej tragedii greckiej. Zachowana została także zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Do klasycznej tragedii antycznej zbliża dzieło Kochanowskiego także temat mitologiczny (fragment mitu trojańskiego). Niektóre elementy tego mitu zostały jednak pominięte, inne – dodane: trojański system władzy przypomina ustrój Rzeczypospolitej, dodane są elementy nadające polski koloryt – np. stukanie laską marszałkowską w celu uciszenia posłów.
Zakończ:
Zasadnicze odstępstwo od tragizmu antycznego – losami bohaterów nie rządzi fatum, nic nie zwalnia ich z odpowiedzialności za własne czyny. Sami kształtują swój los i mogą mu pomagać – np. przez przekupienie posłów, jak to robi Parys.
Ważne pojęcia:
- Epeisodion – odpowiednik aktu w nowoczesnym dramacie, składa się z monologów i dialogów.
- Stasimon – pieśń chóru komentująca akcje i czyny bohaterów; nie posuwa akcji.
Czym zaimponować?
Ciekawostkami dotyczącymi premiery dramatu, która miała miejsce 12 stycznia 1578 roku w Jazdowie pod Warszawą i uświetniała ślub Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Na uroczystości obecny był król Stefan Batory z Anną Jagiellonką oraz wielu dostojników państwowych. Poeta nie przybył na spektakl z powodu choroby.
Można też wspomnieć, że spektakl odbywał się prawdopodobnie w zamkniętym pomieszczeniu (ze względu na zimę) i że scenę zaprojektowano według rozwiązań szesnastowiecznego włoskiego architekta Andrei Palladia.
Warto podkreślić koloryt lokalny Odprawy… (Rada przedstawiona jako polski sejm) – i odnieść go do szerszego zjawiska, typowego dla literatury i sztuki renesansu: było to zjawisko modelowania zdarzeń, sytuacji i osób z przeszłości według wzorów obserwowanej rzeczywistości.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c111-jak-odpowiadac-z-polskiego/renesans/c127-renesans-w-polsce/o-czym-traktuje-odprawa-poslow-greckich-jana-kochanowskiego
Czy analizując Odprawę posłów greckich, możemy mówić o pojęciu parenezy?
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – pierwsza polska tragedia