Cechy twórczości
- Renesansowy klasycyzm.
- Praktykuje gatunki antyku.
- Nawiązuje do Horacego w formie i treści.
- Liczne nawiązania do mitologii.
- Dba o kunsztowną budowę utworów.
- Buduje dzieła harmonijne.
- Operuje metaforą, epitetami, licznymi środkami stylistycznymi.
Nurty, pojęcia
- stoicyzm
- humanizm
- epikureizm
- horacjanizm – idea złotego środka
- patriotyzm
Możliwe tematy
- Renesansowa filozofia w wybranych pieśniach.
- Obraz Boga w wierszach Kochanowskiego.
- Koncepcja poety i poezji.
- Piękno natury i wsi.
- Jak poeta postrzega powinności obywatelskie?
- Portret ojca i filozofa w Trenach.
Co wtedy pisać?
- Człowiek i jego uczucia są centrum zainteresowania twórcy.
- Liczne nawiązania do antyku dowodzą odrodzenia ideałów starożytności.
- Starożytne postawy życiowe zawarte w utworze –stoicka, epikurejska: słynne carpe diem, postulat spokojnego znoszenia darów i ciosów losu, radości z bieżącego dnia.
- Poeta podejmuje i głosi filozofię Horacego.
- Bóg to Architekt Świata, Reżyser, Stwórca, Mistrz.
- Człowiek jest marionetką w teatrze (topos theatrum mundi).
- Poeta – to ptak („kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry”).
- Motyw nieśmiertelnej sławy – jak u Horacego: „nie wszystek umrę”, „stawiam sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu”.
- Sielankowy obraz wsi – spokojnego, wesołego azylu, domu.
- Władający są odpowiedzialni za kraj, wymaga się od nich mądrości i uczciwości.
- W Trenach jawi się jako zbolały ojciec opłakujący utraconą córeczkę, ale także jako filozof, który poniósł życiową klęskę – „dziś z ostatnich stopniów zrzucony”. Życie okrutnie zweryfikowało jego recepty na szczeście, postawę stoicką i epikurejską, wiarę w Boga, harmonię i spokój.
Jan Kochanowski wprowadził do poezji polskiej nowy typ wiersza. Jaki to wiersz i na czym polegało nowatorstwo Kochanowskiego?
Trudne pytanie? Za to bardzo ważne – nie wypada nie wiedzieć, na czym polegało nowatorstwo mistrza, do którego twórczości nawiązywało wielu późniejszych poetów.
Do czasów Kochanowskiego w poezji polskiej obowiązywał tak zwany wiersz zdaniowy (jedno zdanie lub samodzielna część składniowa). Jan Kochanowski wprowadził do literatury polskiej i utrwalił w niej nowy typ wiersza – wiersz sylabiczny.
Najważniejsze cechy wiersza sylabicznego to:
- stała liczba sylab w poszczególnych wersach,
- średniówka w stałym miejscu w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe,
- stały akcent paroksytoniczny (na przedostatniej sylabie) w zakończeniu każdego wersu.
Przykład
Czego chcesz od nas Panie + za twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa + którym nie znasz miary?
Każdy wers składa się z trzynastu sylab (zgłosek), po siódmej występuje średniówka – układ 7 + 6, akcent pada na przedostatnią sylabę wersu.
Udowodnij, że fraszki są utworami o wymowie humanistycznej.
W pozornie błahych gatunkowo fraszkach Jana Kochanowskiego znajdujemy problemy filozofa, humanisty poszukującego spokoju i prawdziwych wartości. Na przykład:
Kim jest człowiek, jakie jest jego miejsce w świecie?
Jakie wartości powinien uznawać, według jakich zasad żyć?
- Fraszka O żywocie ludzkim traktuje o nieuniknionym przemijaniu. Wniosek: nic człowiekowi po wartościach, takich jak: „zacność, moc, pieniądze, sława”. Człowiek jest kukiełka i ma do odegrania w teatrze życia swoją rolę. Wszystko musi przebiegać zgodnie z wolą Reżysera, czyli Boga – Budowniczego świata. Żadna lalka nie może zostać na scenie, gdy spektakl się skończy. Humanizm tej słynnej fraszki polega na tym, że istotą rozważań jest człowiek, jego życie, próba zdefiniowania miejsce człowieka we wszechświecie. Humanistyczne jest też nawiązanie do antyku – pomysł teatr mundi ( człowiek jako aktor – życia jako scena ) zaistniał w antyku, w twórczości Platona.
- Na lipę – pochwała natury jest wyrazem humanizmu. W tej fraszce Kochanowski chwali tu lipę – symbol przyrody, a także domu. Drzewo jest przyjacielem ptaków (daje im schronienie), owadów (pszczoły mogą zbierać nektar z jej kwiatów), gości i domowników (zapewnia im chłód w upalny dzień) oraz poety (jest źródłem natchnienia).
- Na zdrowie – bez zdrowia nic człowiekowi po bogactwach, ale wartość zdrowia człowiek docenia dopiero w chorobie. Refleksja na pozór banalna, ale – jej tematem jest człowiek, troska o doczesne życie i właasne ciało. To humanizm.
- Na dom w Czarnolesie – to hołd poety humanisty wobec Boga – Stwórcy świata i podziękowanie za wszystkie dary, które otrzymuje człowiek:
Panie! To moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Podziękowanie za dom, za dobre życie, za bycie człowiekiem – to wyraz humanizmu.
- Do gór i lasów – ta fraszka mogłaby być świetnym podsumowaniem życia i twórczości Jana Kochanowskiego. Pisze w niej o wartościach życiowych i o przemijaniu z perspektywy człowieka, który dobrze poznał uroki i smutki życia. Liczne podróże, życie dworskie i ziemiańskie nie zmieniły jego epikurejskiego podejścia do świata – trzeba wykorzystywać każdą cenną chwilę i cieszyć się z każdego doświadczenia. Jest to motyw filozofii epikurejskiej często przywoływanej przez humanistę. Utwór jest hołdem złożonym ludzkiemu życiu i doświadczeniu.
Scharakteryzuj fraszkę jako gatunek.
Fraszka (drobiazg, żart, figiel) – to krótki utwór wierszowany, o różnorodnej tematyce, często żartobliwej. Fraszka bywa pisana
- „na coś” (np. Na lipę)
- „do czegoś” (Do gór i lasów)
- lub „o czymś” (O doktorze Hiszpanie)
ze względu na temat, możemy wyróżnić fraszki obyczajowe, miłosne, filozoficzne, patriotyczne.
Ze względu na budowę dzielimy je na:
- opisowo-ilustracyjne (relacjonują, ilustrują dany temat lub motyw);
- wyznaniowo-liryczne (zwykle pisane w pierwszej osobie, ujawniające uczucia podmiotu mówiącego);
- dramatyzowane (dialogi, przypominające scenki teatralne)
Wypunktuj jakie tematy i wartości znajdujesz we Fraszkach Kochanowskiego:
Uwaga! Fraszki Jana Kochanowskiego traktuje się jako spójną całość, nie jako zbiór odrębnych utworów – wówczas widać, że prezentują pewną wizję świata, widzianą oczami poety a zapisana we fraszkach.
We fraszkach Kochanowskiego można znaleźć:
temat obyczajowy – satyrę na obyczaje panujące na dworach: ucztowanie, układy, intrygi (Do Mikołaja Firleja, O doktorze Hiszpanie, O kapelanie);
refleksję o ludzkiej naturze – kpinę z ludzkich wad – z dewocji (Na nabożną), chciwości (O kaznodziei);
refleksję filozoficzną:
- fraszka O żywocie ludzkim – zaduma nad ludzkim losem, nad niepewnością i ulotnością ziemskich wartości, Wszystko, co myślimy i co czynimy – to „fraszki”
- Bóg w świetle fraszek jest Wielkim Budowniczym i Architektem, lecz także Reżyserem śmiejącym się z teatru świata, widzem, obojętnym na sprawy doczesne. Człowiek to łątka – marionetka w teatrze świata. Ale też – choć składa Bogu hołd, nie pomija pierwiastka ludzkiego, wkładu człowieka w otaczający go świat.
- Kochanowski przywołuje często filozofię epikurejską i stoicką, a jako polski spadkobierca Horacego – propaguje ideę złotego środka.
temat autobiograficzny – We fraszce Do gór i lasów pisze Kochanowski o sobie i o swoim życiu, w którym zdążył spróbować wszystkiego: oto życie człowieka uczonego, dworskiego, rycerskiego, we Francji, Niemczech, Włoszech. Spojrzenie wstecz kończy typowo epikurejską konkluzją:
Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
Temat samych fraszek:
Poeta doceniał formę fraszki. Pisał utwory Do fraszek – a w jednej z nich przyznaje, iż są zwierciadłem jego tajemnic, odczuć, losów, mimo że są to informacje ukryte i niełatwe do odczytania. Zaznacza także Kochanowski, że łaje przywary, a nie osoby. Znane cytaty:
Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną,
Ale kiedy ja umrę, one niechaj słyną!
Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje
w które ja wszytki kładę tajemnice moje
bądź łaskawie Fortuna ze mną postępuje,
bądź inaczej, czego snadź więcej się znajduje.
Do fraszek
Jaki jest rodowód Pieśni, z jakim nazwiskiem je kojarzysz i jak usystematyzujesz Pieśni Kochanowskiego ze względu na temat.
Pieśń jest gatunkiem bardzo starym, sięgającym literatury antyku, silnie związanym z muzyką i początkowo wykonywanym wraz z nią. Pierwszym twórcą pieśni i wzorem dla Jana z Czarnolasu był Horacy – dlatego niektóre pieśni Kochanowskiego są przekładami albo luźnymi parafrazami carmin rzymskiego poety. Są one w większości poważne, ich tematyka zaś jest różnorodna. Wystarczy dokonać przeglądu różnych rodzajów pieśni.
Podział ze względu na temat:
- towarzyskie, inaczej biesiadne, (Miło szaleć, kiedy czas po temu);
- pieśni miłosne (Pieśń XXI);
- pieśni refleksyjne (Serce roście, patrząc na te czasy);
- pieśni patriotyczne (Pieśń o spustoszeniu Podola);
- pieśni będące pochwałą wsi (Pieśń świętojańska o sobótce).
Notatka na temat filozoficznej problematyki Pieśni;
Problematyka pieśni krąży wokół zagadnień, takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji, afirmacja świata, natury i życia, miłości. Poglądy filozoficzne najczęściej stanowią treść pieśni refleksyjnych. Kochanowski – jak na twórcę renesansowego przystało, i na wzór Horacego – dąży do ideału złotego środka. Należy w życiu swoim – wg filozofii epikurejczyków używać życia i poznać jego rozkosze, dążyć do szczęścia i chwytać dzień, bo wszystko przemija. Lecz należy także – według nauki stoików – zachować spokój i umiar, męstwo i cnotę, dobrą sławę, bo najwyższe szczęście człowieka wcale nie tkwi w zaszczytach ani w bogactwie, lecz w harmonii, w umiejętności zachowania równowagi.
Określ temat Odprawy posłów greckich. Jak ma się do przesłania?
Temat: Odprawa posłów greckich do mitu trojańskiego, opowiadającego o tym, jak Parys, królewicz trojański, porwał piękną Helenę – żonę Menelaosa, władcy greckiego. Mit głosi, że miłość Heleny obiecała Parysowi Afrodyta. W Odprawie Kochanowski ujmuje krótki wycinek zdarzeń – moment, gdy do Troi przybywają posłowie greccy, aby wypertraktować oddanie Heleny mężowi i tym samym zapobiec wojnie. Król Troi – Priam chce podjąć decyzję na podstawie werdyktu Rady Królewskiej. Królewicz Parys pragnie zatrzymać Helenę – używa więc argumentów takich jak honor Troi, twierdzi, że ustępstwo oznaczać będzie słabość państwa, stosuje także przekupstwo – stara się zdobyć jak najwięcej głosów. Popiera go Iketaon – symbol stronniczości, przekupstwa i demagogii. Z kolei Antenor – wzorowy patriota nie daje się przekupić, jego zdaniem należy zwrócić Helenę mężowi, nie narażać kraju na krwawą wojnę. Wygrywa stronnictwo Parysa – posłowie greccy odjeżdżają z niczym, wojna jest nieunikniona.
Temat a wymowa
- Kostium antyczny jest pretekstem by podjąć tematykę współczesną poecie – dotyczącą sytuacji Rzeczpospolitej, skrytykowania opieszałych rządów królewskich i wskazania szlachcie odpowiedzialności jaka na niej ciąży.
Jest też punktem wyjścia do podjęcia tematu ponadczasowego – o władzy , obowiązkach rządzących i hierarchii wartość, wśród których powinności wobec ojczyzny wysuwają się na pierwsze miejsce.
W jaki sposób Kochanowski w Odprawie posłów greckich o treści mitologicznej nawiązał do współczesności?
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego to przede wszystkim dramat polityczny. Na przykładzie losów antycznej Troi pragnął pokazać, co grozi państwu, które poprzez zepsucie moralne samo doprowadza do swojego upadku. Na sercu leżały mu, oczywiście, losy własnego kraju. W treści utworu można zresztą odnaleźć odniesienia świadczące o tym, że poeta wyraźnie nawiązywał do sytuacji Polski: charakterystyczne dla ówczesnego sejmu głosowanie przez rozstąpienie się, stukanie laską marszałkowską itp. Mitologiczna treść dzieła jest więc aluzją do sytuacji Polski, w której prywatne ambicje i korzyści rządzący stawiali nad dobro kraju. Kochanowski uważał, że przyczyny podobne do tych, które zdecydowały o upadku Troi, mogą zagrozić Polsce.
Omów znaczenie ostatniego trenu w kontekście całego cyklu.
Ostatni utwór, czyli Tren XIX albo Sen, jest kluczowy dla odczytania i właściwej interpretacji całości. Jest on świadectwem tego, że kryzys i rozpacz zostały pokonane i zwyciężone, a poeta osiągnął spokój ducha. Zwróć uwagę na to, że ma on inny charakter niż pozostałe utwory. Jest zapisem snu poety, w którym przychodzi do niego jego matka ze zmarłą córeczką na rękach.
Mocno zachwiany światopogląd poety zostaje w końcu odbudowany, ale nie udaje się tak po prostu powrócić do dawnych założeń. Jest to synteza dawniej wyznawanych ideałów humanistycznych i refleksji, których dopracował się poeta w momencie kryzysu. Ten ostatni utwór jest najważniejszy w całym cyklu, bo zawiera akcent trudnego, ale osiągalnego na ziemi szczęścia. Mamy do czynienia z ciekawym zabiegiem poetyckim. Poeta wkłada nowe tezy w usta zmarłej matki, która odwiedza go we śnie z Urszulką na rękach. Pociechę dla zbolałego ojca stanowi stwierdzenie o powszechności ludzkich losów:
Człowiek urodziwszy się, zasiadł w prawie takim,
Że ma być jako celem przygodom wszelakim.
W Trenie XIX odbudowana zostaje wiara w Boga, filozofię stoicką i potęgę rozumu ludzkiego. Czas i rozum stanowią najlepsze lekarstwa na cierpienie:
(…) czas doktor każdemu,
ale kto pospolitym torem gardzi, temu
tak poznego lekarstwa czekać nie przystoi
rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi
Z przemowy matki wynika, że człowiek musi umieć przyjmować życie takim, jakie jest. Ma ono swój racjonalny bieg, ujęty w karby naturalnych narodzin i rozwoju, trwania i przemijania, którym podlega każdy. Ostateczna teza nowego humanizmu brzmi: miara we wszem. Bardzo to przypomina arystotelesowską zasadę złotego środka. Matka poucza poetę, że trzeba być w życiu przygotowanym na wszystko i swój los znosić godnie, bo zarówno radość, jak i cierpienie są nieodzownym elementem ludzkiego życia.
Wymień kilka nawiązań do kultury antycznej w Trenach.
Nawiązań tych jest naprawdę mnóstwo, bo przecież to właśnie antyk był wzorcem kulturowym dla epoki odrodzenia i dla najważniejszego polskiego poety tych czasów. Przedstawiamy najważniejsze:
- motto pochodzące z Odysei Homera,
- Tren IV – mitologiczna historia Niobe, matki, której dwanaścioro dzieci zginęło od strzał z łuków Apillona i Artemidy; Niobe została zamieniona w kamień,
- Tren IV – charakterystyczna budowa: porównanie homeryckie i apostrofa do Persefony,
- Tren VI – porównanie Urszulki do Safony, najsłynniejszej poetki starożytnej Grecji,
- Tren X – nawiązanie do antycznych wyobrażeń o życiu po śmierci,
- Tren XIV – poeta sam siebie porównuje do Orfeusza, który w poszukiwaniu żony udał się aż do Hadesu,
- Tren XV – odwołania do Niobe, Erato (jednej z muz),
- Tren XVI – ironiczne potraktowanie filozofii Cycerona (czyli Arpina wymownego),
- Tren XIX albo Sen zawiera wiele odwołań (podobnie jak pozostałe utworu cyklu) do filozofii stoickiej i epikurejskiej.
Skąd pochodzi i co oznacza motto Trenów?
„Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse Juppiter auctiferas lustravit lumine terras” to słowa z Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona (XVII księga) i oznaczają: „Takie są umysły ludzi jakim światłem sam ojciec Jowisz oświecił urodzajne ziemie”.
Jan Kochanowski nazywany był polskim Horacym, gdyż czerpał natchnienie i wątki z twórczości starożytnego poety. Co Kochanowski pisał o nieśmiertelności sławy poetyckiej?
Zrób krótką notatkę.
Pieśń XXIV (Księgi wtóre) Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…
Od razu przychodzi na myśl inny utwór – pieśń Horacego Do Mecenasa zaczynająca się od słów:
„Niezwykłe mając i niekruche skrzydła
wzlecę poeta z dwóch natur złożony”.
Czy Kochanowski popełnił plagiat? Nie! Jak prawdziwy renesansowy humanista wzorował się na mistrzach ze starożytności i powtarzał motyw exegi monumentum. Możemy powiedzieć, że napisał parafrazę wiersza Horacego, choć tak naprawdę niewiele zmienił w oryginale – jego mecenasem jest Myszkowski, a narody, które o nim usłyszą, to nie Dakowie i Hiszpanie, ale Tatarzy i Anglicy. Kochanowski, w przeciwieństwie do anonimowych twórców średniowiecznych, tworzy dla swojej sławy. Wie, że to, co stworzył, ma wartość, czuje się wybrańcem muz, tym, o którym nie zapomną potomni. Poeta to nie zwykły człowiek, a ktoś wyjątkowy, złożony z natury ludzkiej i ptasiej; z części ludzkiej i boskiej – tej, która przeminie i tej nieśmiertelnej.
Inne wiersze Kochanowskiego o tej tematyce
- Fraszki
Ku Muzom:
Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną,
Ale kiedy ja umrę one niechaj słyną!
Na swoje księgi, Na lipę (Uczony gościu!)
- Pieśni
O sobie tak pisze Kochanowski w Pieśni X Ksiąg pierwszych:
„Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry”.
Pamiętaj o powiązaniach
- Horacy, Exegi monumentum (Carm. III, 30)
- William Szekspir, Sonet 55
Marmur, pomniki książąt złotem kryte
Mocy tych rymów nigdy nie przeżyją;
Bo wciąż lśnić będzie imię twe, tu ryte
W słowach, gdy głazy w pleśni czasu zgniją.
- Jan Andrzej Morsztyn, Gadka wtóra
Trudno zgadnąć, z jakiej-em natury złożony:
Skrzydła mam, a nie latam (…)
Wszystkie utwory mówiące o tworzeniu poezji będą tu na miejscu, szczególnie te, które mówią o samotności i wyjątkowości poety, np. Gustaw-Konrad w Wielkiej Improwizacji.
Zobacz:
Tradycje pogańskie czy chrześcijańskie w cyklu Jana Kochanowskiego Pieśń świętojańska o Sobótce?