Pisywał i po łacinie (zgodnie z ówczesnymi normami kulturowymi), i – oczywiście – po polsku. Jego twórczość obejmuje przeróżne rodzaje i gatunki literackie; był także wszechstronnie wykształcony. Poznanie biografii i twórczości tego pisarza niemalże wystarcza, aby można było powiedzieć, że poznało się najważniejsze cechy polskiego renesansu.

Jaka to epoka?

Jan Kochanowski to jeden z najważniejszych twórców polskiego renesansu. Jego twórczość przypada na rozkwit odrodzenia i jego schyłkową fazę.

Na tle epoki

To z całą pewnością najwybitniejszy i najbardziej znany twórca polskiego renesansu. Trzeba o nim pamiętać z kilku powodów – jego życie to niemal „wzorcowa” biografia renesansowa: wszechstronna, różnorodna, zmienna, obfitująca w podróże. Ponadto: stworzył pierwszy dramat polski oraz arcydzieło, jakim są Treny. I wreszcie był mistrzem języka, swą twórczością wpłynął w bardzo istotny sposób na rozwój języka polskiego.

Na przełomie lat 1585/1586 przyjaciel poety i jego wydawca, drukarz krakowski Jan Januszowski opublikował tom poezji zawierający całość dorobku zmarłego parę lat wcześniej poety. Tom ten nie miał tytułu. Na karcie tytułowej wytłoczono słowa „Jan Kochanowski”. Jego miejsce w kulturze polskiej było tak ważne, że jego dzieła zebrane nie musiały mieć tytułu, wystarczyło imię i nazwisko twórcy.

Mini-CV

  • Urodzony – w Sycynie pod Radomiem w 1530 r. w licznej rodzinie prawnika powiatowego, sam musiał starać się o chleb i awans społeczny.
  • Studia – w Krakowie (1544 –1549), Królewcu, Padwie – możliwe dzięki mecenatowi księcia pruskiego Albrechta, z którego dworem poeta był związany w latach 1551–1552 i 1555–1556. Powrót do kraju (1559) okrężną drogą przez Niemcy i Francję.
  • Kariera kościelna (za namową przyjaciela – biskupa Piotra Myszkowskiego) – świecki proboszcz w Poznaniu i Zwoleniu. Rola taka, zwyczajna w XVI w., polegała na tym, iż wyręczając się opłacanym księdzem, ciągnął z obydwu probostw odpowiednie dochody.
  • Kariera dworska – dworzanin u wojewody lubelskiego Jana Firleja i biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, sekretarz króla Zygmunta Augusta (dzięki poparciu Myszkowskiego).
  • Żywot ziemianina – zrzeczenie się posiadanych dochodów kościelnych i porzucenie dworskiego życia (ok. roku 1569), dom w rodzinnym Czarnym Lesie, ślub z Dorotą Podlodowską (1574), gromadka dzieci – sześć córek (trzy zmarły w dzieciństwie) i syn pogrobowiec.
  • Śmierć – nagła (2 sierpnia 1584). Zmarł w Lublinie, gdy wybierał się na sejm do króla, u którego miał dochodzić sprawiedliwości w sprawie zamordowanego w Turcji brata żony. Pochowany został w kaplicy kościoła w Zwoleniu – tego samego, w którym pełnił funkcję proboszcza.

 

Biografia

Dzieciństwo i młodość

Jan Kochanowski urodził się w roku 1530 w Sycynie na ziemi radomskiej, w rodzinie stosunkowo zamożnej szlachty herbu Korwin. O jego młodości wiemy bardzo niewiele – prawdopodobnie jego rodzice przykładali dużą wagę do wykształcenia swoich dzieci, skoro dwaj młodsi bracia Jana – Mikołaj i Andrzej – również zostali uczonymi poetami. Wydaje się, że rodzina wiodła dobre, satysfakcjonujące życie, o czym świadczyć może sielankowy obraz wiejskiego bytowania w późniejszej, czarnoleskiej twórczości poety.

Wykształcenie

W 1544 roku czternastoletni Jan Kochanowski został zapisany w poczet studentów wydziału nauk wyzwolonych Akademii Krakowskiej i wzorem innych młodych szlachciców rozpoczął studia na jedynym polskim uniwersytecie. Mało wiemy o przebiegu tych studiów, z pewnością jednak obejmowały one podstawy wiedzy humanistycznej: naukę łaciny i studiowanie łacińskich pisarzy, zapewne także początki greki, elementy wiedzy teologicznej i prawniczej, retorykę, logikę, historię starożytną. Humanista renesansowy był – z reguły – człowiekiem dobrze wykształconym. Powinien znać co najmniej dwa języki starożytne (łacinę i grekę), wielu znało także język hebrajski. Znajomość dwóch pierwszych języków umożliwiała lekturę literatury antycznej i Nowego Testamentu, hebrajski pozwalał czytać w oryginale Stary Testament i inne religijne pisma żydowskie. Kochanowski wyjątkowo dobrze znał łacinę – w pierwszym okresie swej twórczości pisał wyłącznie w tym języku, zaś w trakcie późniejszych studiów we Włoszech dał się poznać jako wybitny znawca języka greckiego i literatury greckiej. Studia krakowskie stworzyły fundament erudycyjnego wykształcenia poety, choć nie zakończyły się zdobyciem żadnego tytułu naukowego.

Podróże – dalsze zdobywanie wykształcenia, kontakty z reformacją

W roku 1555 Kochanowski rozpoczął studia w Królewcu. Słynny tamtejszy uniwersytet był ośrodkiem myśli protestanckiej, więc zapewne młodzieniec miał okazję się z nią zetknąć. Świadczyć o tym może napisana zapewne w 1556 roku łacińska elegia bardzo ostro krytykująca kler katolicki, a przede wszystkim papieża Pawła IV i otwierający ją apel, w którym poeta groził Polakom gniewem Bożym, jeśli nie przeciwstawią się złu toczącemu Kościół katolicki. W późniejszym okresie stanowisko Kochanowskiego jednak zmieniło się – utworu tego nie włączył do wydania swych łacińskich dzieł w 1584 roku (a zatem, wolno podejrzewać, że zmienił poglądy), zaś w pierwszych większych utworach napisanych po powrocie do kraju (Zgoda i Satyr z 1564 roku) pojawiają się ataki na reformację. W całości dorobku poety problematyka sporów religijnych nie zajmuje ważnego miejsca, a w późniejszej jego twórczości wyraźne są wpływy irenizmu, czyli poglądu zakładającego konieczność ustanowienia zgody między wyznaniami za cenę wzajemnych ustępstw doktrynalnych (wyznawanemu w Europie między innymi przez Erazma z Rotterdamu).

Nie zmienia to jednak faktu, że wiele utworów Kochanowskiego (np. tłumaczenia psalmów) drukowanych było w protestanckich śpiewnikach, a na Śląsku śpiewano je w świątyniach protestanckich jeszcze w XX wieku.

Dalsze podróże i dalsza edukacja

W latach 1552-1559 (z przerwami) poeta studiował w Padwie. Włochy w XVI wieku były centrum kultury humanistycznej, zatem do tego kraju przyjeżdżali na studia młodzi ludzie z całej Europy. Padewski uniwersytet był szczególnie popularny wśród Polaków – studiowali na nim między innymi Mikołaj Kopernik czy poeta Klemens Janicki. Kochanowski pogłębiał tam przede wszystkim studia nad językiem i kulturą antyczną.

Opieka mecenasów

6 kwietnia 1556 roku Jan Kochanowski napisał list do księcia pruskiego Albrechta i prosił w nim o wsparcie – sfinansowanie wyjazdu na dalsze studia do Padwy. Książę pruski wydzielił poecie sporą kwotę 50 marek i tym samym stał się pierwszym z licznego grona mecenasów Kochanowskiego. Następni, już w późniejszych latach krakowskich, to: podkanclerzy królewski i biskup krakowski – Filip Padniewski; wojewoda i marszałek wielki koronny – Jan Firlej; podkanclerzy i biskup – Piotr Myszkowski.

Renesansowy artysta czy uczony na ogół sam nie miał odpowiedniego majątku i zmuszony był szukać pomocy łaskawych mecenasów, którzy wypłacali mu hojne wynagrodzenie, a czasem rodzaj stałego stypendium. W zamian liczyli na poświęcone sobie (przez artystę) dzieła bądź dedykacje. Była to bardzo powszechna forma wspierania artystów i uczonych, jej rola w czasach odrodzenia była ogromna – mecenatowi zawdzięczamy powstanie większości dzieł Leonarda da Vinci, Michała Anioła i innych twórców tej epoki; tylko dzięki pomocy mecenasów mogli odbyć studia we Włoszech Klemens Janicki, Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski i wielu innych artystów, którzy stworzyli dzieła najważniejsze dla kultury polskiej i europejskiej.

Koniec studiowania

Jan Kochanowski studiował lat piętnaście, ukoronowaniem jego studiów była podróż do Paryża, którą odbył wraz ze swym przyjacielem, flamandzkim humanistą, Karolem Utenhave. Tam spotkał, o czym pisał z wielką dumą („Ronsardum vidi” «łac.» – widziałem Ronsarda) największego poetę renesansowej Francji, propagatora literatury w językach narodowych – Pierre’a Ronsarda. Wedle nie do końca sprawdzonej legendy właśnie po spotkaniu z nim Kochanowski zdecydował się na porzucenie łaciny jako języka swej poezji, choć zarazem wiadomo, że pierwsze utwory po polsku napisał już we Włoszech (na przykład Hymn do Boga).

Wizyta w Paryżu zakończyła europejską wędrówkę Jana Kochanowskiego: Kraków, Królewiec, Padwa, Rzym, Neapol, Paryż – to kolejne jej etapy. Podróżowanie renesansowe nie było tak jak dzisiaj rodzajem turystyki, lecz podstawowym, koniecznym elementem edukacji młodego człowieka. Dobre wykształcenie wymagało znajomości świata, bywania w centrach kultury, studiowania na różnych uniwersytetach, poznawania dzieł sztuki, spotkań z mistrzami intelektu i wielkimi artystami, rozmów i dyskusji. Ten model kształcenia przetrwał wśród polskich warstw wyższych bardzo długo.

Pobyty na dworach

Zgodnie z obyczajami epoki wszechstronnie wykształcony Kochanowski po powrocie z Włoch szukał dla siebie miejsca na dworze magnackim. Początkowo związał się z dworami małopolskich możnowładców (Tarnowscy, Tęczyńscy, Padniewski, Firlej), a w 1563 roku z poręki nowego podkanclerzego królewskiego, swojego mecenasa, biskupa Piotra Myszkowskiego, został dworzaninem króla Zygmunta Augusta i wkrótce otrzymał stanowisko sekretarza królewskiego.

Kochanowski nie był jedynym pisarzem swojego czasu, który przebywał na dworze króla. Jego poprzednikiem na stanowisku sekretarza królewskiego był Łukasz Górnicki, wybitny humanista, również po studiach w Padwie, autor słynnego traktatu Dworzanin polski. Z owego dzieła dowiadujemy się, że dworzanin nie był człowiekiem zabawy, lecz raczej człowiekiem polityki, to poważny urzędnik najważniejszej instytucji państwa – pracownik centrum administracyjnego kraju. Kochanowski, choć częstokroć bywał człowiekiem zabawy (por. np. fraszkę O doktorze Hiszpanie) i zapewne uprzyjemniał swoimi fraszkami rozliczne biesiady, był takim właśnie urzędnikiem. Towarzyszył królowi na obradach sejmu unijnego w Lublinie (1569), z tego czasu pochodzą jego polityczne poematy Satyr i Zgoda, w których zarówno krytykował stan państwa, jak i przypominał dawne ideały rycerskie oraz propagował zgodę między stanami i wyznaniami.

Swoje obowiązki obywatelskie poeta pojmował bardzo poważnie i w późniejszym czasie, po odejściu z dworu. Świadczą o tym na przykład Pieśń V z ks. II (O spustoszeniu Podola) czy Odprawa posłów greckich.
Niewątpliwie podczas pobytu na dworze królewskim starał się o umiejętne godzenie kultury zabawy i biesiady z kulturą dyskusji i poważnych rozważań.

Poeta – gospodarz osiedlony w arkadii

Prawdopodobnie pod koniec 1574 roku Kochanowski ostatecznie odszedł z dworu i osiedlił się w rodzinnym majątku Czarnolas (nieopodal Radomia). Ożenił się z Dorotą Podlodowską (około roku 1575) i zbudował swój dom: dwór modrzewiowy, uznany później za symbol i polskości, i poezji polskiej. Jako szczęśliwy mąż i ojciec gospodarzył w niewielkim majątku ziemskim, czerpiąc radość i satysfakcję z życia rodzinnego. Szczęśliwe życie na łonie natury, w zgodzie z Bogiem, ze sobą, światem, z ludźmi, naturą, opisane zostało m.in. we fraszkach (np. Na dom w Czarnoleskie, Na lipę) oraz w Pieśni świętojańskiej o sobótce.

Śmierć Urszulki – kryzys światopoglądu

To radosne bytowanie przerwała ok. roku 1579 śmierć ukochanej, ponoć uzdolnionej poetycko, córeczki Urszulki. Jak wiadomo w owych czasach śmierć dziecka nie była niczym zadziwiającym i zdarzała się nader często, a jednak zrobiła na Kochanowskim niezwykłe wrażenie. Można zatem domniemywać, że nie tyle była ona jedyną przyczyną kryzysu światopoglądowego poety, ile raczej – jedną z kilku przyczyn. Pozostałe przyczyny to śmierć innych osób oraz – przede wszystkim – uświadomienie sobie nieuchronności każdej śmierci, także i swojej własnej!

Schyłek życia – śmierć

O ostatnim okresie życia Kochanowskiego wiemy niewiele. Niewątpliwie żył dostatnio i cieszył się zasłużonym uznaniem. Po jego śmierci padło szereg wypowiedzi o charakterze nekrologu znanych ówcześnie osobistości: Sebastiana Klonowica, Andrzeja Trzecieskiego, Kaspra Miaskowskiego.

Latem 1584 roku Kochanowski pojechał do Lublina na posłuchanie do króla Stefana Batorego. 22 sierpnia zmarł nagle prawdopodobnie na udar serca. Pogrzeb odbył się w Lublinie, uczestniczył w nim sam król oraz kanclerz Jan Zamojski, a także inni dostojnicy. Niedługo potem ciało poety przewieziono do Zwolenia (opodal Czarnolasu), gdzie został on pochowany w kościele parafialnym w kaplicy rodowej. Na początku XVII wieku córka poety, Ewa wystawiła tam istniejący do dziś, przedstawiający popiersie poety, nagrobek z czerwonego marmuru.

Życie i twórczość Jana Kochanowskiego

Twórczość

Poeta

Jan Kochanowski realizował przeróżne gatunki: pieśni, fraszki, treny, psalmy. Wprowadził do polskiej kultury nowe gatunki, np. fraszki. Można powiedzieć, że stworzył nowoczesny język poetycki – utrwalił wiersz sylabiczny, nowoczesny i zróżnicowany pod względem rytmu oraz stosowanych systemów stroficznych.

  • W swoich dziełach ukazywał światopogląd humanistyczny („jestem człowiekiem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”) charakterystyczny dla ludzi renesansu.
  • Nazywany bywa mianem poeta doctus, co oznacza artystę – uczonego, mającego dużą, erudycyjną wiedzę, którą wykorzystywał w swej twórczości.
  • Jako poeta doctus czerpał Kochanowski obficie z dorobku antyku – inspirowała go filozofia antyczna: stoicka (w życiu najważniejszy jest umiar i nieuleganie nadmiernym wzruszeniom) oraz epikurejska (w życiu bardzo ważne jest unikanie przykrości i szukanie powodów do radości). Jednak najważniejszą podstawą światopoglądu Kochanowskiego jest wiara w Boga chrześcijańskiego.
  • Kochanowski był zwolennikiem tolerancji religijnej, ale bezpośrednim wpływom reformacji nie uległ i nie zmienił wyznania.
  • Dalsze związki z antykiem – wykorzystywanie wątków mitologicznych, odwołania do konkretnych postaci (np. poetów: Safona, Symonides), stosowanie gatunków antycznych (treny, dramat), nawiązania do kultury śródziemnomorskiej (porównanie Urszulki do ginącego drzewka oliwnego).

Obywatel

Jako prawdziwy humanista nie stronił Kochanowski od obowiązków publicznych. Za taki obowiązek uważał propagowanie określonych postaw w swej twórczości. Wypowiadał się zatem często na temat spraw publicznych. Stworzony przez niego wzorzec obywatela należy uzupełnić o to, jak ukazywał wzór życia w ogóle – skromność, prostota, umiar, refleksja nad sobą samym i światem, koniecznie: obecność przyjaciół i wiara w sprawiedliwość Bożą – to ważne elementy udanego życia.

A bycie obywatelem nakłada na człowieka dodatkowo potrzebę pamiętania o tym, że żyje się w określonej społeczności i ma się wobec niej obowiązki. Głównym obowiązkiem jest konieczność podporządkowania swoich spraw prywatnych – interesom ogółu. Dobrze ukazuje to Odprawa posłów greckich, w której pada pod adresem króla i jego syna zarzut, że kierują się swoimi zachciankami i w ten sposób narażają kraj i obywateli na wojnę.

Lata bytowania na dworze na pewno przyczyniły się do ukształtowania takiej postawy obywatelskiej u Kochanowskiego – miał on okazję wielokroć obserwować, jak przyziemne sprawy materialne i własne interesy przesłaniają nawet państwowym urzędnikom to, co jest dobre dla państwa i społeczeństwa.

Dworzanin i ziemianin

Oczywiście, style i sposoby codziennego życia i funkcjonowania dworzanina i ziemianina różnią się bardzo – sam Kochanowski tego doświadczył. Jednak warto uświadomić sobie, że poeta budował swój światopogląd konsekwentnie przez całe życie i – mimo ogromnej różnorodności tematycznej jego utworów – pewne podstawy filozoficzne są stałe, niezależnie od tego, czy dany utwór dotyczy wesołej biesiady, czy jest na przykład poświęcony poważnym rozważaniom na temat życia.

Kochanowski i w utworach o tematyce dworskiej, i tych, które opiewają życie wiejskie ukazywał pożytki płynące z zabawy (biesiady). Niezbędna do takiej zabawy jest dobra kompania przyjaciół – mogą to być zarówno dworzanie, jak i sąsiedzi – ziemianie. Dalej – niezbędny jest umiar i zachowanie „złotego środka”. A najważniejsze „uchwycenie w czas” tego, co w życiu ważne. Znaczy to tyle, że każdy etap życia ma swoje cechy i prawa, które trzeba umieć rozpoznać i zastosować. Są takie momenty życia, kiedy warto być bardziej pośród ludzi, na przykład – na dworze. Ale są i takie, kiedy satysfakcji będzie dostarczać życie na łonie natury. Cechą ludzkiego życia jest zmienność, a gwarancją jego ładu i sensu – prawa ustanowione przez Boga.

Kryzys

Optymistyczna, humanistyczna filozofia życiowa Kochanowskiego uległa załamaniu w Trenach. W tym cyklu utworów poeta dyskutuje sam ze sobą i z tym, co myślał o życiu. Uświadomił sobie, że postawa stoicka, wiara w mądrość kierującą światem bywa zwodnicza. Że są sytuacje, w których nie da się zapanować nad uczuciami, a cierpienie staje się trudne do wytrzymania. Wszystko to sprawiło, że poeta zaczął wątpić w ład i sens świata oraz w to, że Bóg jest dobry i sprawiedliwy.

Jednak w końcowych trenach te wątpliwości zostały częściowo przezwyciężone, można powiedzieć, że Kochanowski wraca do dawnego, humanistycznego światopoglądu, tyle, że – po bolesnych przeżyciach – z dużą dozą ostrożności. Dlatego postawę, jaką poeta prezentuje, możemy nazwać trudnym optymizmem lub trudnym humanizmem.

 

W wierszach Kochanowskiego znajdziesz:

  • Połączenie chrześcijańskiej, radosnej wiary w Boga z antyczną wizją świata harmonijnego. Panie to moja praca a zdarzenie Twoje – cytat pokazuje jak Kochanowski łączy szacunek dla dzieła boskiego z dowartościowaniem dzieła ludzkiego.
  • Umiłowanie wsi, natury, spokojnego życia w bliskości przyrody
  • Pochwała świata jako dzieła Boskiego – Bóg to Stwórca Architekt Świata, Reżyser, Mistrz
  • Motyw teatru mundi – świata widzianego jako scena teatralna, człowiek jako marionetka, Bóg jako reżyser spektaklu zwanego życiem.

Co jeszcze:

  • horacjanizm – idea złotego środka;
  • patriotyzm, propagowanie postawy obywatelskiej;
  • humanizm – istota filozofii, człowiek w centrum rozważań;
  • wizję nieśmiertelnego poety dzięki swoje sławie – na wzór horacjański;
  • stoicyzm i epikureizm jako recepty na szczęśliwe życie;
  • kryzys światopoglądowy, załamanie optymistycznej koncepcji istnienia po śmierci Urszulki.

 

Cechy twórczości

  • Dba o kunsztowną budowę utworów, jako pierwszy polski twórca – jest twórcą wiersza w jego prawdziwej wersyfikacyjnej formie.
  • Buduje dzieła harmonijne.
  • Operuje metaforą, epitetami, licznymi, środkami stylistycznymi.

Nawiązanie do antyku, odrodzenie ideałów polega na:

  • Licznych nawiązaniach do mitologii.
  • Nawiązaniach do Horacego w formie i treści.
  • Filozofii antycznej zawartej w utworach.
  • Praktykowaniu gatunków antyku.
  • Jest świetnym tłumaczem Psalmów.

Mity polskie, które mu zawdzięczamy:

  • domu polskiego – szlacheckiego dworu w Czarnolesie,
  • lipy – szlacheckiego drzewa strzegącego domostwa,
  • zbolałego ojca wątpiącego w dorobek życia,
  • wsi spokojnej i wesołej,
  • poety-ptaka ponad tłumem śmiertelników.

 

Jego rola w literaturze polskiej

  • Kochanowski zaadaptował na potrzeby poezji polskiej wiele gatunków starożytnych, takich jak tren, poemat biblijny.
  • Już za życia uchodził za klasyka i wielkiego twórcę.
  • Był autorytetem nie tylko literackim, ale i moralnym.
  • U tego wielkiego poety możemy mówić o humanizmie tragicznym – ten rodzaj humanizmu widać w Trenach, gdzie po załamaniu się światopoglądu następuje jego odbudowanie – ale jest to humanizm dojrzalszy, bardziej otwarty na cierpienie i ból.
  • Badacze określają twórczość Kochanowskiego jako „szczyt renesansu w literaturze polskiej”.
  • Fraszki to swego rodzaju liryczny pamiętnik poety.

O Kochanowskim zawsze możesz pisać:

• Wybitny humanista
• Poeta doctus
• Jeden z największych poetów polskiego renesansu
• Twórca, któremu zawdzięczamy rozwój literackiej polszczyzny
• Poeta, który bardzo wzbogacił polszczyznę
• Mistrz z Czarnolasu, Jan z Czarnolasu
• Czarnoleski poeta
• Poeta i filozof
• Jeden z największych polskich poetów

Ważne pojęcia związane z Janem Kochanowskim

  • Poeta doctus – czyli poeta uczony. To termin pochodzący z odrodzenia, oznacza on twórcę o dużej erudycji, wiedzy dotyczącej kultury i literatury antycznej, Biblii, nowinek literackich. Taki poeta powinien być oczytany, znać dzieła swoich poprzedników, ale także… mieć dużo wiadomości pozaliterackich. Nie dostarczał on odbiorcom samej rozrywki, lecz przekazywał ważne refleksje o kondycji człowieka, jego relacji z Bogiem itd. Jan Kochanowski to klasyczny przykład poety doctusa w literaturze polskiej, m.in. dlatego że przetłumaczył biblijną Ksiegę Psalmów i stworzył polski odpowiednik tragedii antycznej – mowa tu o Odprawie posłów greckich.
  • Klasycyzm renesansowy – jest to prąd literacki i kulturowy, który w renesansie polegał m.in. na powrocie do wzorów literatury antycznej i wzorców klasycznego piękna. I tak powstawały parafrazy dzieł antycznych poetów (np. Horacego, bardzo popularnego w tej epoce), chętnie sięgano po gatunki znane z antyku (pieśń, tren itd.), interesowano się starożytną filozofią (w twórczości Kochanowskiego największą rolę odegrały stoicyzm i epikureizm). Artyści z kolei chętnie sięgali do scen mitologicznych, takich jak narodziny Wenus, jej pożegnanie z Marsem czy Adonisem, dzieje Apollina, przygody erotyczne Zeusa z pięknymi ziemiankami.
  • W dziełach – literackich i plastycznych – ceniono harmonię, jasność i umiar.
  • Horacjanizm – nurt w literaturze renesansu i baroku, którego przedstawiciele (w tym Jan Kochanowski!) nawiązywali do utworów Horacego. Traktowano go jako autorytet w dziedzinie poetyki (jako autora Listu Do Pizonów) i w dziedzinie liryki – uważano go za najwybitniejszego łacińskiego liryka.
  • Niektóre pieśni Kochanowskiego są parafrazami pieśni Horacego, np. Pieśń XI z Ksiąg pierwszych (Stronisz przede mną, Neto nietykana…) i Pieśń XXIV z Ksiag drugich (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…).
  • Humanizm renesansowy – zespół zjawisk zachodzących w kulturze europejskiej w XIV –XVI w., które wiązały się z nowym spojrzeniem na rolę człowieka w świecie. W porównaniu ze średniowieczem bardziej ceniono indywidualizm i wartości, takie jak życzliwość, otwartość, przyjazne nastawienie do innych ludzi. -Renesansowych filologów, filozofów i pisarzy nazywano humanistami.

 

Odkrycia i sukcesy:

  • stworzenie polskiej literatury o nowym charakterze, wzorzec: Plejada – grupa francuskich poetów, która tworzyła w języku narodowym, polska poezja na miarę Horacego;
  • Pieśni jako nowość literacka – w znacznej mierze wzorowane na Horacym, pojawiały się w nich ważkie kwestie polityczne i uniwersalne problemy filozoficzne, zachwyt nad pięknem przyrody i… zwierzenia z miłosnych udręk;
  • początek polskiego poematu satyrowego (Satyr albo Dziki mąż);
  • doskonałe tłumaczenie Psałterza (do dziś obecne w liturgii, inspiracja dla póź­niejszych tłumaczy);
  • Odprawa posłów greckich – jedna z pierwszych książek powstałych w Warszawie, udana próba wprowadzenia do literatury polskiej tragedii antycznej, zastosowanie po raz pierwszy wiersza bezrymowego, białego (do wyrażenia patosu ludzkich uczuć);
  • udoskonalenie wiersza zgłoskowego – używał zwłaszcza ośmiozgłoskowca, jedenasto- i trzynastozgłoskowca rymowanego parzyście; dbał o dokładność rymów, unikał asonansów; wytrzebił w poezji polskiej rymy męskie, jednozgłoskowe, stawiane pośród rymów żeńskich;
  • mistrzostwo w układach zwrotkowych – rozmaitość strof wprowadził zwłaszcza w Psałterzu, gdzie, podobnie jak w Pieśniach, z upodobaniem stosował strofę saficką;
  • prawda i szczerość ludzkich uczuć jako materia dla poezji wysokiej (pieśni, fraszki, a zwłaszcza treny poświęcone – to wielka nowość – nie władcy czy sławnej osobie, lecz małemu dziecku).

 

Artystyczne inspiracje

  • Antyk
    • autorzy rzymscy: Katullus, Tibullus i Propercjusz (wczesna twórczość łacińska – elegie Kochanowskiego)
    • tłumaczenie fragmentów Iliady Homera
    • tragedie greckie (tłumaczenie Alcestis Eurypidesa, Odprawa posłów greckich)
    • Horacjańskie carmina (pieśni Kochanowskiego)
    • sielanki Wergiliusza (Pieśń świętojańska o Sobótce)
    • epigramaty rzymskiego mistrza – Marcjalisa (fraszki)
    • filozofowie greccy: Platon, stoicy, Epikur (utwory refleksyjne)
  • Biblia (Hymn, Psałterz, pieśni); myśl chrześcijańska (pieśni, treny)
  • Doświadczenia życia codziennego: przyjaciele, biesiady (pieśni, fraszki), rodzina, „wieśne wczasy i pożytki” w Czarnolesie (fraszki – motyw domu i lipy, Pieśń świętojańska o Sobótce).

 

Najważniejsze dzieła

Fraszki

To Jan Kochanowski wprowadził do języka polskiego nazwę fraszka (w języku włoskim w przenośnym znaczeniu słowo to oznacza „drobiazg, żarcik, figielek”). Napisał ponad 300 fraszek, zapisywał w nich swoje refleksje na temat życia, znajomych, przyjaciół. Sprawia to, że bywają nazywane swoistym pamiętnikiem lirycznym poety. Większość fraszek adresowana jest do konkretnej osoby.

  • Do gór i lasów – fraszka autobiograficzna; obrazuje rzeczywiste życie poety, porównuje je do losów bożka antycznego Proteusa, którego zaletą była umiejętność zmieniania formy i dostosowywania się do różnych okoliczności.
  • Na dom w Czarnolesie – refleksyjna fraszka, malująca charakterystyczny dla poety system wartości, w którym najważniejsze są dobra nie – materialne, lecz duchowe, które można uzyskać dzięki Bożej opatrzności i umiejętnemu życiu.
  • O doktorze Hiszpanie – sprowokowana ­zapewne autentycznym zdarzeniem fraszka o realiach życia dworskiego, w którym picie alkoholu było codziennym obyczajem, nieprzynoszącym jednak szkody lecz radość.

Pieśni

Kochanowski tworzył zarówno pieśni oryginalne, jak i przerabiał utwory autorstwa Horacego. Tematyka ich jest różnorodna, ale zebrane razem stanowią najpełniejszy wyraz światopoglądu poety, łączącego elementy stoicyzmu i epikureizmu z żarliwą wiarą chrześcijańską. Aby wykorzystać pieśni na maturze należy zapamiętać albo ich „numery” albo – może to łatwiej? – pierwsze wersy, czyli tzw. incipity.

  • Pieśń IX, ks. I „Chcemy sobie być radzi?” – pieśń biesiadna obrazująca zalety życia dworskiego i zabawy, podczas której wszyscy są wobec siebie równi. Elementy epikureizmu, wsparte wiarą w Boga.
  • Pieśń IX, ks. II „Nie porzucaj nadzieje/ jakoć się kolwiek dzieje” – obraz życia ludzkiego, w którym naprzemiennie zdarzają się chwile dobre i złe, ale nad wszystkimi czuwa dobry i mądry Bóg. Elementy stoicyzmu.
  • Pieśń V, ks. II , tzw. Pieśń o spustoszeniu Podola – utwór patriotyczny, nawołujący do zmiany obyczajowości, większej dbałości o kraj i wprowadzenia konkretnych reform – zlikwidowania pospolitego ruszenia na rzecz stałej armii.
  • Pieśń XXIV, ks. II Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony – swobodna przeróbka pieśni Horacego, ukazująca niezłomną wiarę poety w nieśmiertelność jego sztuki.
  • Pieśń XXV, ks. II Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary – wspaniały, renesansowy hymn na cześć Boga i stworzonego przez niego świata, pełnego ładu i harmonii.

Dramat

Odprawa posłów greckich – pierwszy dramat polski, zbudowany wedle antycznych wzorców. Pod płaszczykiem historii związanej z wojną trojańską ukazane są sprawy polskie – konieczność reform. Dramat ukazuje także postać wzorowego bohatera – Antenora – który swe prywatne sprawy podporządkowuje interesom publicznym.

Psalmy

Kochanowski stworzył 150 parafraz psalmów biblijnych, które zebrał w tomie Psałterz Dawidów. Są wyrazem jego żarliwej wiary i miłości do Boga.

Treny

Cykl dziewiętnastu utworów lirycznych będących wyrazem bólu po stracie dwuipółletniej córeczki oraz rozrachunkiem z sobą samym i własną filozofią życiową. Na uwagę zasługują Treny IX i XI, w których nie mówi się o Urszulce, lecz o załamującym się światopoglądzie podmiotu lirycznego. Są one wyrazem wątpliwości, niepokoju, zwątpienie w dobroć i sprawiedliwość Boga.

 

Najważniejsze osoby w życiu

  • Andrzej Patrycy Nidecki – znakomity filolog i znawca Cycerona,
  • Łukasz Górnicki – świetny prozaik (autor Dworzanina polskiego),
  • Andrzej Trzecieski – autor wierszy łacińskich (to trzej przyjaciele poznani we Włoszech, z którymi spędził pierwszych dziesięć lat w kraju i którym poświęcał fraszki).
  • Piotr Myszkowski – biskup płocki, a potem krakowski, do którego Kochanowski adresuje Pieśń XX z Ksiąg wtórych, jemu też dedykuje swój Psałterz.
  • „Nieprzepłacona Dorota” (Podlodowska) – żona, sportretowana przede wszystkim w Pieśni świętojańskiej o Sobótce, gdzie poeta wychwala jej niezwykłą „gładkość” i uprzejmość.
  • Orszulka – mała córeczka, zmarła w dzieciństwie, żegnana w Trenach jako postać ma miarę greckiej Safony.

 

Zapamiętaj o Kochanowskim!

  • O życiu – wzorcowa biografia humanistyczna, przekonanie o własnej wielkości, wielki humanista, Proteusz renesansu, archetyp nieszczęśliwego ojca, poeta doctus, poetycki Hiob.
  • Ojciec poezji polskiej – stworzył podwaliny polszczyzny literackiej; wprowadził nowe gatunki i tematy.
  • Motywy antyczne – cała twórczość nimi przepełniona:
    • filozofia epikurejska i stoicka;
    • odwołania do mitologii (Niobe, Proteusz),
    • odwołania do literatury: Horacy, Safona,
    • odwołania do kultury greckiej – biesiada, motyw oliwki.
  • Wzór patrioty i obywatela – żył zgodnie z kreowanym przez siebie wzorcem prawego, niestroniącego od obowiązków publicznych, obywatela.
  • Uniwersalizm twórczości – motywy ponadczasowe: miłość, radość życia; dowcip; sporo fraszek o charakterze erotycznym; ale i tematy poważne – świat jako „poligon” albo (jak kto woli) teatrzyk Pana Boga; głupota i niedojrzałość ludzka; motyw teatrum mundi – życia jako teatru, w którym każdy odgrywa jakąś rolę albo jest nieświadomą niczego marionetką (fraszka O żywocie ludzkim).
  • W poezji Kochanowskiego króluje, spokój, ład wiara w uporządkowanie świata w rozumną regułę kosmosu. To lek na wszystkie lęki i niepokoje ludzkie. Ale – system załamuje się po prywatnej tragedii. Poeta czuje się zrzucony z ostatnich stopni schodów . Uspokojenie i pogodzenie z losem przynosi głęboka wiara i nakaz sformułowany słowami: ludzkie przygody ludzkie noś ( znoś po ludzku swój los, pogódź się z nim).

Zobacz:

Pieśni Kochanowskiego na maturze

Jan Kochanowski – jak pisać o…

Jan Kochanowski – jego rola w literaturze polskiej

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?

Problematyka patriotyczna w utworach Jana Kochanowskiego