Tego się naucz!

Musisz umieć odpowiedzieć na pytania:

  • Jaką filozofię propagował Jan Kochanowski?
  • Dlaczego jego Pieśni odgrywają tak dużą rolę w późniejszych epokach?
  • Do jakich twórców i filozofów antycznych nawiązywał w swej twórczości?
  • Jakie wartości propagował?
  • Jacy byli jego mistrzowie?

Zagadnienia i tematy do zapamiętania oparte na twórczości Jana Kochanowskiego

  • filozofia życia, stoicyzm i epikureizm – pytanie jak żyć, jak osiągnąć spokój i szczęście;
  • artysta i jego poezja – nieśmiertelność twórc;
  • klasycyzm;
  • Bóg – dobry Ojciec;
  • patriotyzm, troska o ojczyznę.

 

Pieśni – filozofia życia Jana Kochanowskiego

Można pozwolić sobie na stwierdzenie, że w Pieśniach zawarł Kochanowski swój program poetycki i filozoficzny. Utwory zawarte w tomie powstawały przez ponad dwadzieścia lat. Mistrzem dla Kochanowskiego był Horacy i na nim wzorował on swoje utwory. W Pieśniach Kochanowski dawał odpowiedź na pytania nurtujące zarówno renesansowego humanistę, jak i współczesnego nam czytelnika – jak żyć godnie i mądrze? Jego pieśni cechuje ogromna różnorodność.

Ważne pieśni do tego tematu

Pieśń IX z Ksiąg pierwszych (Chcemy sobie być radzi?)
Czy można pogodzić stoicyzm z epikureizmem? Oczywiście, a jeszcze do tego dołożyć Opatrzność Bożą – doskonałym tego przykładem są pieśni Kochanowskiego. Nasz los zależy od zmiennej fortuny, ale to „sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba, kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba” i drugi fragment: „A nigdy nie zabłądzi, kto tak umysł narządzi, Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić, Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić”. Czy to nie doskonała definicja stoicyzmu? Wobec zmienności losu i niepewności jutra pozostaje człowiekowi jedynie zachować stoicki spokój i ufać Bogu. Kochanowski zachęca także do korzystania z życia – przywołać można pierwsze wersy tej pieśni biesiadnej. Epikurejskie hasło carpe diem bardzo dobrze słychać w tym ­utworze.

Pieśń III z Ksiąg wtórych (Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko…)
Ślepa bogini kieruje naszym losem – musimy więc bardzo uważać: „Miej na poślednie koła pilne oko”. Jeśli wszystko może zmienić się, zniknąć, co w takim razie jest prawdziwą wartością, której nam nikt nie odbierze i żadne przeciwności losu nie zniszczą? Cnota!

Pieśń XII z Ksiąg wtórych (O cnocie)
Cnota to wartość nieprzemijająca, wyjątkowa: „Sama ona nagrodą i płacą jest sobie I krom nabytych przypraw świetna w swej ozdobie”. Cnota zawsze idzie w parze z zazdrością – jak cień za człowiekiem. Co zrobić, aby żyć cnotliwie i nie narazić się na przykrości i zawiść ze strony innych? Powinno się służyć ojczyźnie – to pewna droga do nieba.

Szukaj powiązań

  • nurty filozoficzne antyku, stoicyzm i epikureizm
  • inne utwory Kochanowskiego na ten temat, np. Z Anakreonta (Skoro w rękę wezmę czaszę)

 

Temat sławy poetyckiej i nieśmiertelności poety

To bardzo ważny temat w twórczości Jana Kochanowskiego. Pojawia się nie tylko w jego pieśniach, ale i fraszkach. Mistrz z Czarnolasu napisał także wiele utworów autotematycznych – powinieneś znać najważniejsze z nich. Zagadnienia sławy poetyckiej, nieśmiertelności artysty i natury sztuki mogą pojawić się na nowej maturze.

Ważna pieśń do tego tematu

Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…)
Czytając tę pieśń, od razu powinieneś przypomnieć sobie inny utwór – pieśń Horacego pt. Do Mecenasa zaczynającą się od słów: „Niezwykłe mając i niekruche skrzydła wzlecę poeta z dwóch natur złożony”. Czy Kochanowski popełnił plagiat? Nie! Jak prawdziwy renesansowy humanista wzorował się na mistrzach ze starożytności i powtarzał topos exegi monumentum. Możemy powiedzieć, że napisał parafrazę wiersza Horacego, choć tak naprawdę niewiele zmienił w oryginale. Jego mecenasem jest Myszkowski, a narody, które o nim usłyszą, to nie Dakowie i Hiszpanie, lecz Tatarzy i Anglicy. Kochanowski w przeciwieństwie do anonimowych twórców średniowiecznych tworzy dla swojej sławy. Wie, że to, co stworzył, ma wartość, czuje się wybrańcem muz, tym, o którym nie zapomną potomni. Poeta nie jest zwykłym człowiekiem, ale kimś wyjątkowym, o naturze ludzkiej i boskiej – tej, która przeminie i tej nieśmiertelnej.

Szukaj powiązań

  • Non usitsts nec teniu (Carm. II, 20), (Na nieużytych i potężnych skrzydłach) Horacego
  • Exegi monumentum (Carm. III, 30), (Wybudowałem pomnik…) Horacego

Wszystkie utwory traktujące o tworzeniu poezji będą tu na miejscu – szczególnie te, w których jest mowa o samotności i wyjątkowości poety, np.

  • Wielka Improwizacja w III cz. Dziadów Adama Mickiewicza
  • Tadeusz Różewicz, Kto jest poetą
    Poetą jest ten który pisze wiersze
    i ten który wierszy nie pisze
    poetą jest ten który zrzuca więzy
    i ten który więzy sobie nakłada

Zauważ, że masz tu do czynienia z dwiema zupełnie innymi wizjami poety. Koniecznie musisz to podkreślić i – rzecz jasna – wypunktować te różnice. Temat nie jest łatwy, ale właśnie tego typu polecenia (porównanie utworów poety, np. renesansowego i współczesnego) mogą się pojawić na maturze pisemnej (zwłaszcza na poziomie rozszerzonym).

 

Trochę o miłości…

Ważne miejsce w twórczości Jana z Czarnolasu zajmują także pieśni miłosne. Większość z nich to konwencjonalne pieśni dworskie, zawierające obowiązkową pochwałę urody ukochanej kobiety i katalog jej zalet duchowych. Zdarzają się jednak pieśni frywolne, erotyczne, zaskakująco śmiałe. Nie zapomnij, że Jan Kochanowski jest także autorem fraszek miłosnych.

Ważna pieśń do tego tematu

Pieśń VII z Ksiąg pierwszych

Trudna rada w tej mierze: przyjdzie się rozjechać,
A przez ten czas wesela i lutnie zaniechać

Zakochany mężczyzna (osoba mówiąca w wierszu) jeszcze na dobre nie rozstał się z ukochaną, a już za nią tęskni i wspomina jej wyjątkową urodę, piękną twarz, którą pragnie jak najprędzej znów ujrzeć. Nie wiadomo do końca, czy obiekt westchnień osoby mówiącej w wierszu rzeczywiście wart był takich zachwytów, ale nadawca wypowiedzi poetyckiej podkreśla, że tak właśnie widzi swoją wybrankę; zaznacza, że przedstawia własny, subiektywny punkt widzenia: „Takaś ty w oczu moich”. A miłość jest ślepa i często idealizuje obiekt westchnień.

Szukaj powiązań

Waleta, żalu zabraniająca Johna Donne’a – tematem tego utworu także jest rozstanie dwojga bliskich osób. Osoba mówiąca w wierszu, mężczyzna wyruszający w daleką i długą podróż żegna się ze swoją ukochaną. Zakazuje jej płakać i histeryzować, gdyż takie reakcje są profanacją wielkiej, duchowej miłości. Z lekką pogardą traktuje ludzi, których miłość ma charakter jedynie fizyczny.

 

Patriotyzm, troska o losy kraju i o własne dobre imię (dobrą sławę)

Kolejne ważne zagadnienie w twórczości tego jakże wszechstronnego poety to troska o losy kraju, czasem połączona z bezlitosnym piętnowaniem głupoty i beztroski polskiej szlachty – znakomitym przykładem może być pieśń O spustoszeniu Podola, zakończona słynną puentą, że Polak przed szkodą i po szkodzie głupi.

Ważne pieśni do tego tematu

Pieśń V z Ksiąg wtórych (O spustoszeniu Podola)
Pieśń ta powstała prawdopodobnie w roku 1575 – wtedy to Tatarzy, wykorzystując czas bezkrólewia, napadli na Podole. Kochanowski nie tylko opisuje tragiczne skutki napaści na ziemie polskie, ale przede wszystkim nawołuje do walki i stara się wpłynąć na czytelników, aby opodatkowali się na wojsko:

Skujmy talerze na talery, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!

Jeśli z tekstu Kochanowskiego czytelnicy nie wyciągną odpowiednich wniosków, trudno oczekiwać poprawy sytuacji.

Pieśń XII z Ksiąg wtórych
Jan Kochanowski często nawoływał do obrony ojczyzny i służenia jej nie tylko mieczem, ale i swoimi umiejętnościami.

A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba.

Pieśń XIX z Ksiąg wtórych (Pieśń o dobrej sławie)
Człowiek w przeciwieństwie do zwierząt ma rozum i mowę, dlatego powinniśmy żyć godnie i starać się o dobrą sławę, która pozostanie po nas, gdy „zniszczeje ciało”. Każdy może służyć ojczyźnie, wykorzystując do tego celu przymioty, jakimi obdarzył nas Bóg:

Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.

Szukaj powiązań

  • Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego – dramat, w którym Jan Kochanowski wykorzystując kostium mitologiczny, przedstawił ówczesną sytuację społeczno-polityczną Polski. Wynika z niego, że Troję (Polskę) czeka nieuchronna zguba, do której doprowadziła postawa społeczeństwa: przekupstwo, demagogia, beztroska i prywata. Chwiejny król Priam przypomina Zygmunta Augusta, który nie umiał zająć zdecydowanego stanowiska w sporach religijnych. Zwróć także uwagę na ważną mowę Ulissesa, rozpoczynającą się od słów:
    O nierządne królestwo i zginienia bliskie…
  • Nierządem Polska stoi Wacława Potockiego – pesymistyczny utwór ukazujący Polskę jako kraj, w którym królują anarchia i bezprawie.

 

Harmonia świata i renesansowy optymizm

Światem ukazywanym w wielu pieśniach Jana Kochanowskiego rządzą ład i harmonia. Bóg jest w nim przedstawiony jako łaskawy, hojny dawca łask, opiekun człowieka. Wszystko na tym świecie ma swój cel i swoją przyczynę, nawet cierpienie i smutek. Życie i tak jest jednak piękne, a świat – dzieło największego z artystów, Boga, zdumiewa swoją urodą.

Ważna pieśń do tego tematu

Pieśń XXV z Ksiąg wtórych (Hymn Czego chcesz od nas, Panie…)
To jedna z najpiękniejszych modlitw dziękczynnych, jakie kiedykolwiek napisano, można ją porównać z Pieśnią słoneczną świętego Franciszka. Człowiek żyjący we wspaniałym, idealnym świecie jest szczęśliwy. Bóg z miłości do ludzi stworzył świat pełen ładu i harmonii, w którym człowiek wciąż czując Jego namacalną opiekę, czuje się bezpieczny i szczęśliwy. Za wszystkie dary powinien on być Bogu wdzięczny, pełen pokory i oddania.

Hymn ma spójną budowę – bezpośrednie zwroty do adresata – Boga – otwierają i zamykają wiersz, tworząc klamrę kompozycyjną. Wewnątrz klamry znajduje się pięć zwrotek będących wyliczeniem dobroci i wszechmocy Boga. Człowiek modlący się nie boi się swego Stwórcy – zwraca się do Boga wprost („ty” liryczne). Bóg jest dobroczyńcą, twórcą i kreatorem, który stworzył dla niego wspaniały świat.

Świat ten jest uporządkowany, harmonijny, możemy dostrzec w nim równowagę:

biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają;

jest także piękny:

Tyś niebo zbudował, I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował.

Ogromny i różnorodny, a to, co się w nim dzieje, ma charakter cykliczny – daje pewność, gwarancję i stabilność. Zbudowany został nie przez przypadek, ale celowo, sensownie, tak aby wszystko było dobre.

Szukaj powiązań

  • Hymnem pochwalnym na cześć Boga są też Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, a szczególnie fragment zatytułowany Pochwała stworzenia, którą wyśpiewał św. Franciszek złożony chorobą u św. Damiana. Za stworzenie wspaniałego, harmonijnego świata dziękował Bogu święty Franciszek w Pieśni słonecznej.
  • Filozofię harmonijną głosił średniowieczny filozof święty Tomasz (tomizm). Uważał on, że Bóg stworzył wspaniały świat, w którym każdy ma swoje miejsce (drabina bytów).
  • Urodziny Wisławy Szymborskiej – zachwyt nad pięknem i bogactwem świata.
  • Spokojne myśli Leopolda Staffa – szczęście jest możliwe do osiągnięcia, jeśli tylko spróbujemy mieć – jak osoba mówiąca w wierszu – „Spokojne myśli, pogodne czoło”.

 

Pieśń świętojańska o sobótce

Ten dołączony do zbioru pieśni cykl to dwanaście sielankowo-tanecznych pieśni śpiewanych przez panny podczas ludowego obrzędu związanego z letnim przesileniem 23 czerwca. Cały cykl można odczytać jako udramatyzowaną opowieść o życiu na wsi, które jest arkadią i idyllą (Panna XII Wsi spokojna, wsi wesoła). Kochanowski głosi tu pochwałę pracy i życia w zgodzie z naturą, podporządkowanego naturalnemu cyklowi przyrody. Tylko takie życie zapewnia dostatek, radość i spokój ducha.

Szukaj powiązań

Sielanka jako gatunek powstała już w starożytności, choć swą nazwę wzięła od tomu utworów Szymona Szymonowica właśnie zatytułowanego Sielanki. Wcześniej utwory o takim charakterze nazywano idyllami (z gr. obrazek) i bukolikami (z gr. pasterz). Sielanki opowiadały o życiu pasterzy, rolników, myśliwych i rybaków. Najczęściej miały formę monologu lirycznego z opisem lub dialogiem.

Uwaga!
W starożytności sielanki tworzyli grecki poeta Teokryt i rzymski Wergiliusz.
Bardzo znaną polską sielanką są Żeńcy Szymona Szymonowica.

Renesansowy klasycyzm

Renesansowy klasycyzm to styl w literaturze i sztuce oparty na wzorcach starożytnych (mimesis, decorum), ale także, a może przede wszystkim, pewien światopogląd – świat to doskonałe dzieło sztuki cechujące się niezwykłym ładem, harmonią i prostotą – twórcy, artyście pozostaje jedynie go naśladować.

Główne cechy klasycyzmu to:

  • Harmonia – elementy dzieła sztuki powinny się harmonijnie dopełniać, tak jak wzajemnie się dopełniają elementy świata.
  • Porządek – stworzony przez Boga świat jest uporządkowany – dzieło sztuki powinien cechować ład i porządek.
  • Jasność i prostota – tak jak zasady funkcjonowania świata są jasne i proste, tak dzieło sztuki powinno oddziaływać w podobny sposób.
  • Uniwersalizm – sięganie do tradycji i odwoływanie się do prawd uniwersalnych powoduje, że dzieło staje się prawdziwsze i lepiej zrozumiałe.

Stoicyzm i epikureizm

Stoicyzm i epikureizm to nurty filozoficzne powstałe w antyku; twórczość Kochanowskiego to prawdziwy powrót – renesans tych filozofii.

  • Stoicyzm – twórcą tej filozofii był Zenon z Kition. Wyznawcy stoicyzmu uważali, że największym szczęściem człowieka jest cnotliwe życie (cnota). Stoik, kierujący się w życiu rozumem, a nie emocjami – ze spokojem przyjmuje wszystko, co przynosi los. Pozostaje obojętny na zmienność Fortuny. Stoicy dążyli do osiągnięcia równowagi ducha i wewnętrznej harmonii.
  • Epikureizm – twórcą tej filozofii jest grecki myśliciel Epikur (III wiek p.n.e.). Carpe diem – chwytaj dzień, wykorzystuj każdą chwilę, to najważniejsze hasło epikurejczyków. Według nich należy cieszyć się życiem, porzucić wszelkie troski, lęki i zmartwienia. Człowiek osiągnie szczęście, jeśli życie dla niego będzie przyjemnością. Sposób na szczęśliwe życie – wedle tej filozofii – to unikanie cierpienia oraz także rozumne postępowanie.

Ważne pojęcie
Pieśń – to najstarszy i najpowszechniejszy gatunek poezji lirycznej początkowo nierozerwalnie związany z muzyką. Za twórcę gatunku uważa się Horacego, który pisał carmina. Pieśń to utwór liryczny, poważny w tonie, podnoszący temat ludzkiej egzystencji (pieśni religijne, miłosne, patriotyczne, obyczajowe, biesiadne, filozoficzno-refleksyjne), najczęściej zbudowany stroficznie, rytmiczny, występują w nim refreny, powtórzenia i paralelizmy składniowe.

Podział pieśni:

  • autotematyczne,
  • filozoficzno-refleksyjne,
  • apelu,
  • patriotyczne,
  • obywatelskie,
  • pochwalne,
  • powitalne i pożegnalne,
  • obrzędowe,
  • biesiadne,
  • miłosne,
  • żałobno-medytacyjne.

 

Jan Kochanowski (1530-1584)
Poeta humanista, poeta doctus, uznawany za jednego z najwybitniejszych poetów polskich.
Studiował w Akademii Krakowskiej, był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu i Padwie. Przez dziesięć lat pędził życie dworskie i pozostawał pod opieką hojnych mecenasów (podkanclerzego koronnego Filipa Padniewskiego, marszałka wielkiego koronnego Jan Firleja, biskupa Piotra Myszkowskiego). Zdobył tytuł sekretarza królewskiego i wiele nadań, porzucił dwór i osiadł na stałe w Czarnolesie. Ożenił się z Dorotą Podlodowską, przeżył śmierć swoich córek, Hanny i Urszuli.

Zobacz:

Pieśni Jana Kochanowskiego

Tematyka Pieśni Jana Kochanowskiego

Postawa światopoglądowa Kochanowskiego w Pieśniach a myśl antyczna i chrześcijańska

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?

Jan Kochanowski – Pieśni

Motyw sławy poetyckiej w pieśniach Horacego i Jana Kochanowskiego

Pieśni Kochanowskiego matura