Jan Kochanowski
Pieśń XXV
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.
Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszystko Twoje,
Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy,
Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
Tyś pan wszystkiego świata, Tyś niebo zbudował
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował;
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.
Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,
A zamierzonych granic przeskoczyć się boi;
Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają.
Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają.
Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi.
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.
Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie,
A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie;
Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności,
A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.
Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi;
Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi!
Jeśli hymn to klasyka. Jeśli klasyka to dyscyplina formalna i sztywne reguły. Wszystko się zgadza:
- oto kilkanaście regularnie wyrzeźbionych strof napisanych trzynastozgłoskowcem ze średniówką po 7 sylabie w każdym kolejnym wersie, regularny układ rymów parzystych, pełne zdania pokrywające się z wersem (bez żadnych przerzutni) dające wrażenie absolutnej harmonii.
- Klasyczny wiersz sylabiczny, piękny, spokojny, dostojny również dzięki pytaniom retorycznym („Czego chcesz od nas, Panie …”) i tonacji wykrzyknikowej („Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!”).
- Zgodnie z zasadami hymnu stanowi typ liryki inwokacyjnej. Ma zatem swojego adresata, którym jest Bóg i charakterystyczny dla tego gatunku literackiego podmiot zbiorowy. To on tonem pochwalnym zwraca się bezpośrednio do Stwórcy, by wyrazić mu swoje podziękowanie, zachwyt, oddanie. Ze względu na podniosły charakter wiersz nawiązuje do tradycji psalmicznej.
Tak uładzona, dostojna forma wiersza będąca wzorcowym przykładem klasycznej estetyki otwiera tym samym przestrzeń dla równie dostojnej tematyki o charakterze religijno-filozoficznym. 13-zgłoskowcem nie pisano byle jakich wierszy! Temat musiał być odpowiedni, godny tak pięknej oprawy stylistycznej. A temat Bóg – świat – człowiek należy przecież w literaturze do najbardziej ważkich, w epoce renesansu szczególnie.
W kontekście epoki
To renesans zanegował średniowieczne rozumienie Boga jedynie jako Karzącego Sędziego, który na sądzie ostatecznym wymierza sprawiedliwość. Wiersz Kochanowskiego jako tekst o tematyce religijnej, jako refleksje o człowieku i świecie ziemskim, teraźniejszym ilustruje główne idee światopoglądowe epoki. Bo przecież renesans tak istotną kwestię relacji między Bogiem a człowiekiem ukazał w innym zupełnie wymiarze. W twórczości Kochanowskiego temat ten pojawi się niejednokrotnie we fraszkach i pieśniach. Bóg – Wielki Kuklarz, reżyser teatru mundi to wizerunek znany choćby z fraszki O żywocie ludzkim czy Pieśni IX z ks.I. Człowiek w tych utworach jest jedynie pajacem, z którego śmieją się bogowie. Na tle twórczości poety Pieśń XXV zwana hymnem to kolejna próba spojrzenia na tak frapujący dla każdego problem.
Sytuacja liryczna
- Wiersz jest przykładem liryki inwokacyjnej, przyjmuje więc formę rozbudowanej apostrofy skierowanej do Boga. Znajduje to potwierdzenie w języku – często przywoływane formy zaimków „Ty”, „Tyś”, zwrot bezpośredni „Panie”, liczne czasowniki w 2 osobie l. poj. „zbudował”, „uhaftował”.
- Podobnie w przypadku konstrukcji podmiotu mówiącego odnajdziemy w tekście odpowiednie formy językowe, które świadczą o tym, że przemawia zbiorowość, a więc zaimki „nas”, czasowniki w 1 osobie l. mnogiej: „wyznajemy”, „nie będziem”.
Głównym motywem monologu lirycznego jest pochwała Stwórcy i jego genialnego dzieła – świata stworzonego dla człowieka. Obraz rzeczywistości sumuje się w ciągu niezwykle plastycznych, malarskich sekwencji. Kunsztowna metaforyka i liczne personifikacje uwydatniają jego niezwykłą urodę.
- Świat jawi się niczym ogromny kosmos wypełniony przez wielkie otchłanie, morza, lądy i niebo. Wszystko jest w nim jednak uporządkowane:
biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają …
- Każdy element rzeczywistości ma swoje miejsce i swoje przeznaczenie. Nic nie dzieje się przypadkowo:
nocna rosa na mdłe zioła padnie,
zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie…
- Bezpieczeństwo, stabilność to podstawowe zalety boskiego dzieła. Tutaj człowiek nie musi się niczego obawiać, gdyż:
…w brzegach morze stoi
A zamierzonych granic przekroczyć się boi
- Świat jest ponadto niewyobrażalnie piękny, powabny, misternie utkany przez Boga-Artystę:
… Tyś niebo zbudował,
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował
- Powab, rozmaitość łączy się z hojnością natury, która obdarza człowieka najszczodrzej, jak tylko można:
Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają,
Wino, jesień i jabłka rozmaite dawa…
Świat, Bóg, człowiek
- Świat przypomina zatem dzieło sztuki, a jego twórca Sztukmistrza Doskonałego, Wielkiego Architekta, który wszystko genialnie obmyślił, by człowiek mógł zamieszkać w ziemskim Edenie.
- Bóg rysuje się jako Absolut, źródło wszelkiego dobra i piękna.
- Człowiek nie czuje wobec niego dystansu, nie jest marnym pyłem, nie przeraża go boski majestat. Wie, że Bóg jest Doskonałością, ale sam również postrzega siebie jako istotę obdarzoną podmiotowością. Chwali Stwórcę za „hojne dary”, za świat pełen harmonii, bezpieczeństwa, spokoju, piękna i owa pochwała wyraża się w ciągu pełnych zdań oznajmujących pokrywających się z wersem bez żadnych zakłócających harmonię przerzutni. Wzmacnia ją wznosząca, wykrzyknikowa intonacja.
- Harmonijna wizja świata i Stwórcy znalazła swoje odbicie w języku i harmonijnej budowie wiersza.
- Afirmacja Boga wypływa również z przekonania, że Stwórca jest Bogiem wszystkich ludzi bez względu na ich wyznanie, przynależność do konkretnego obrządku czy Kościoła:
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie,
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie
- Obecności Boga doświadcza się na każdym kroku, uczestnicząc w stworzonym przez niego doskonałym świecie a nie tylko w trakcie religijnych rytuałów. To typowe dla renesansu widzenie Boga ponadwyznaniowego, który jest przede wszystkim Absolutem i nikt go nie ma prawa zawłaszczyć wyłącznie dla siebie.
- I utwór stanowi wyraz renesansowej, pogodnej religijności, dalekiej średniowiecznej bojaźni. Bóg jest bliski człowiekowi, łaskawy i dobrotliwy, nie budzi trwogi, nie wystawia na próbę, nie przytłacza swoim majestatem. Człowiek nie ma powodu do obaw, czuje się szczęśliwy, ma świadomość, że jest integralną częścią boskiego uniwersum i nie pozostaje mu nic innego, jak tylko chwalić Boga, wyrażając podziw dla jego dzieła.
Konteksty, skojarzenia
Przypuszcza się, że hymn Kochanowskiego miał swój konkretny pierwowzór, jakim był Psalm VIII z Psałterza Dawidowego opatrzony tytułem „Pochwała wielkości Stwórcy i godności człowieka”. Oto charakterystyczny fragment:
Gdy patrzę na twe niebo, dzieło Twoich palców,
księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:
czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,
i czym – syn człowieczy, że się nim zajmujesz?
Hymn Kochanowskiego ze względu na swój pochwalny charakter i podobieństwo motywów może być uznany za parafrazę Psalmu VIII.
Nawiązania
Jest w literaturze polskiej wiele utworów, które, tak jak Pieśń XXV, nawiązują do tradycji hymnicznej i ukazują w różnej perspektywie relację Bóg – świat – człowiek. Wymieńmy najważniejsze z nich:
- Bogurodzica – pierwsza polska pieśń bogoojczyźniana spełniająca przez długi czas funkcję hymnu narodowego. Obrazuje typ religijności średniowiecznej – bojaźliwej, nacechowanej niepewnością i dystansem wobec Boga.
- Hymn (Smutno mi, Boże) Juliusza Słowackiego – napisany na statku płynącym do Aleksandrii o zachodzie słońca. Jest dramatyczną rozmową poety z Bogiem, polemiką o kształt świata, który skazuje człowieka na los wiecznego wędrowca. W przeciwieństwie do Kochanowskiego Słowacki łamie niektóre reguły gatunku, wprowadzając podmiot jednostkowy nie zbiorowy, inaczej rozkłada akcenty: Bóg jest jedynie po to, by wysłuchać człowieka, najważniejszy w wierszu jest podmiot liryczny – jego żal, smutek, jego emocje wypływające z rozczarowania rzeczywistością.
- Hymn Dies irae Jana Kasprowicza – to niemalże bluźnierczy monolog skierowany do Boga poruszający problem teodycei chrześcijańskiej. Podmiot liryczny nie zawahał się zszargać boskiego majestatu. Postawił Stwórcy najpoważniejsze zarzuty, czyniąc go odpowiedzialnym za zło świata. Stanął w obronie człowieka, który niesłusznie, jego zdaniem, ponosi odpowiedzialność za coś, czego nie uczynił. Bóg w ujęciu Kasprowicza nie jest jak w hymnie Kochanowskiego przyjazny i hojny, to Groźny Sędzia wymierzający karę na Sądzie Ostatecznym.
Kiedy przywołać wiersz Jana Kochanowskiego?
- Przy tematach Bóg – człowiek – świat – wszystkie wymienione powyżej utwory można w tym temacie wykorzystać, ukazując różne tradycje literackie w kreowaniu wizerunku Boga, różne postawy człowieka, różne typy religijności.
- Tradycja hymnu w literaturze polskiej: zagadnienie natury teoretyczno-literackiej skłaniające do prześledzenia zmian, jakie zaszły w tym gatunku literackim.
- Motyw Arkadii w literaturze: hymn Kochanowskiego to świetny przykład optymistycznej, harmonijnej wizji świata. Można ją zestawić z idyllicznymi obrazami, jakich wiele w literaturze renesansu u Kochanowskiego, Reja lub twórczości z innych epok. Jest przecież w literaturze polskiej obraz Arkadii ubóstwa w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach czy Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, jest ziemiańska Arkadia w Panu Tadeuszu czy futurystyczna Arkadia szklanych domów w Przedwiośniu.
Jak interpretować?
- Rozpocząć najlepiej od rozpoznania gatunku i sprawdzenia, czy wiersz Kochanowskiego spełnia reguły hymnu. Pamiętaj więc o podniosłym stylu, zbiorowym podmiocie lirycznym, adresacie; w momencie określenia sytuacji lirycznej musi się pojawić pojęcie liryki inwokacyjnej bądź liryki zwrotu do adresata i w konsekwencji uzasadnienie użycia właśnie tego typu konstrukcji.
- Zwróć uwagę na klasyczną, regularną budowę wiersza, rodzaj składni (przeważnie zdania oznajmujące) i zastanówcie się nad zasadnością takiego sposobu wypowiedzi. Dobrze jest w takich sytuacjach zadać sobie pytanie, czy sens wiersza byłby inny, gdyby autor zastosował inną, mniej regularną konstrukcję. Co byłoby, gdyby wprowadził do tekstu na przykład przerzutnie? Czy poczucie harmonii i spokoju byłoby takie same?
- Postaraj się odnaleźć centralny motyw wiersza. W tym przypadku zadanie nie jest trudne, bo niemalże cały monolog podmiotu mówiącego to wizja doskonałego świata. Jeśli tak, pozostaje odpowiedzieć na pytanie o sposób kreowania rzeczywistości. Spróbujcie wyodrębnić w wierszu poszczególne obrazy – sekwencje, które podkreślają kolejne aspekty rzeczywistości, zwróćcie uwagę na metaforykę i personifikacje i wskażcie ich funkcje w tekście.
- Z nakreślonej wizji świata musi wynikać jakiś wniosek. Można ją uznać za przejaw renesansowego myślenia o rzeczywistości, Bogu, człowieku, czyli umiejscowić wiersz w kontekście epoki. Można również odrzucić kontekst historyczny i potraktować tekst w kategoriach bardziej uniwersalnych jako deklarację ludzkiego optymizmu, przejaw zaufania i wiary, jaką człowiek pokłada w Bogu bez względu na czas i miejsce.
Zobacz:
Postawa światopoglądowa Kochanowskiego w Pieśniach a myśl antyczna i chrześcijańska
Przedstaw Pieśni Jana Kochanowskiego jako wyraz filozofii życia poety.