Autor

Jan Kochanowski (1530-1584) uważany jest za ojca literatury polskiej. Urodził się w Sycynie pod Zwoleniem, w powiecie radomskim.

Trzy lata studiował w Akademii Krakowskiej, potem kontynuował naukę na innych uczelniach: w Królewcu, a także w Padwie we Włoszech. W czasie studiów wielokrotnie odbywał podróże zagraniczne, zwiedził m.in. Rzym, Neapol, Marsylię, Paryż. Po piętnastu latach studiów wrócił do ojczyzny. Studia te dały mu gruntowne wykształcenie: znał grekę i łacinę, poznał literaturę w obu tych językach, świat starożytny i literaturę włoską.

Po roku 1559 rozpoczyna się nowy etap biografii poety: życie dworskie (na dworach spędził piętnaście lat). Dzięki swoim mecenasom otrzymywał beneficja (urzędy kościelne związane z dochodami), z których się utrzymywał. Kochanowski przebywał na dworach m.in. biskupów Filipa Padniewskiego i Piotra Myszkowskiego. Dzięki protekcji tego ostatniego został sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Brał czynny udział w życiu politycznym kraju, a także wiele tworzył. W tym czasie wyszły drukiem pierwsze jego utwory.

Po roku 1570 roku zrezygnował z życia dworskiego i osiadł w Czarnolesie, majątku odziedziczonym po ojcu. Jakiś czas po podjęciu tej decyzji ożenił się z Dorotą Podlodowską. Małżeństwo Kochanowskiego było udane, doczekało się kilkorga dzieci. Poeta dużo pisał i był szczęśliwy. Rodzinną sielankę zakłóciły śmierci kolejnych bliskich osób: brata Kacpra i córek Urszulki i Hanny. Pod koniec życia Kochanowski chciał wrócić do życia dworskiego i polityki. W 1584 roku podjął decyzję o wyjeździe do Lublina, ale podróż przerwała nagła śmierć poety (prawdopodobnie zawał serca). Pozostawił po sobie m.in. pieśni, fraszki, treny i tragedię zatytułowaną Odprawa posłów greckich.

Tło epoki

Renesans to czas rozwoju sztuki i nauki, wielkich odkryć geograficznych, Lutra i reformacji, wynalezienia druku, a co za tym idzie – łatwiejszego kontaktu ze słowem drukowanym.

To także powrót do źródeł kultury europejskiej, do antyku. Antyk stał się dla twórców renesansowych niedościgłym wzorem i ideałem.

Humanizm renesansowy postawił w centrum człowieka i całe jego życie – stąd bohater literacki renesansu to zwykły człowiek opisywany w różnych sytuacjach życia codziennego.

Hasło przewodnie renesansu to cytat z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza: „Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto” (Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce). Słowa Terencjusza można również uznać za motto twórczości Jana z Czarnolasu.

Geneza dzieła

Pieśni pisał Kochanowski przez całe dojrzałe życie, czyli w okresie dworskim, a przede wszystkim czarnoleskim. Na początku, podobnie jak fraszki, tworzył je po łacinie, a potem w języku ojczystym. Mistrzem dla Kochanowskiego był Horacy i na nim wzorował on swoje utwory. Za życia poety drukiem zostało wydanych tylko kilka pieśni, wiele zaś krążyło w ręcznych odpisach.

Pierwsze duże wydanie pieśni Kochanowskiego ukazało się w 1586 roku, już po śmierci poety. Zbiór ten nosił tytuł Pieśni Jana Kochanowskiego księgi dwoje. Całość podzielona była na dwie części. Część pierwsza (Księgi pierwsze) zawierała dwadzieścia pięć pieśni, część druga (Księgi wtóre) zawierała dwadzieścia cztery utwory; dołączono również do zbioru dwanaście pieśni Pieśni świętojańskiej o sobótce oraz pieśń Czego chcesz od nas, Panie.

Pieśni Kochanowskiego są różnorodne. Można wśród nich wyróżnić m.in. utwory:

autotematyczne,
filozoficzno-refleksyjne,
patriotyczne,
obywatelskie,
miłosne,
biesiadne,
żałobno-medytacyjne,
pochwalne,
powitalne,
pożegnalne.

Gatunek

Pieśń to jeden z najstarszych i najchętniej wykorzystywanych gatunków poezji lirycznej. W antyku pieśni wykonywano z towarzyszeniem muzyki w trakcie obrzędów religijnych. W starożytnym Rzymie, w I wieku p.n.e., jako samodzielny gatunek literacki tworzył pieśni Horacy i do jego tradycji nawiązuje twórczość Kochanowskiego.

Pieśń charakteryzuje się:

stroficzną, regularną budową,
wyrazistą rytmizacją,
zastosowaniem refrenu i licznych paralelizmów (odpowiedniości) leksykalnych i składniowych.

MATURA

Zagadnienia, które mogą się pojawić na maturze

Pieśń „Czego chcesz od nas, Panie…” („Hymn do Boga”) jako manifest renesansowego optymizmu.

Ten hymn to modlitwa dziękczynna, którą można porównać z Pieśnią słoneczną („Pochwałą stworzenia”) przypisywaną świętemu Franciszkowi z Asyżu. Bóg z miłości do ludzi stworzył harmonijny świat, w którym człowiek jest bezpieczny i szczęśliwy. Za wszystkie dary człowiek, pokorny i oddany, winien być Bogu wdzięczny. Wyrazem tej wdzięczności jest pieśń Czego chcesz od nas, Panie.

Modlący się człowiek nie boi się swojego Stwórcy – zwraca się do Boga wprost „Panie”, „Ty”. Bóg jest przecież jego dobroczyńcą. Świat został zbudowany w określonym celu, Bóg chciał, by wszystko, co stworzył, było dobre. Jest więc świat ogromny i różnorodny, a zarazem uporządkowany:

Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi,
A zamierzonych granic przeskoczyć się boi.

Jest harmonijny, cechuje go cykliczność:

Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają.
Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
To k woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi.
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.

Jest także piękny:

Tyś niebo zbudował
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował.
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

Mieszkaniec takiego świata, otaczany miłością, łaską Boga człowiek, może tylko dziękować Mu i Go chwalić. Taka była renesansowa logika.

Forma wiersza oddaje jego nastrój.
- Zbudowany jest w większości z wypowiedzeń oznajmujących, rozwiniętych.
- To, że końce zdań pokrywają się z zakończeniami wersów, tworzy wrażenie ładu (przerzutnie zakłócałyby harmonię).
- Pytania retoryczne skierowane do Boga na początku oraz wykrzyknienia na końcu są wyrazem emocji, utwór zyskuje dzięki nim charakter podniosły, patetyczny.
- To wiersz sylabiczny, rozlewny (nazwany później wierszem polskim): wersy są długie, 13-zgłoskowe, ze stałą średniówką po siódmej sylabie, stały akcent pada na przedostatnią sylabę przed średniówką i na przedostatnią sylabę wersu.
- Jest wzorem klasycznego piękna – harmonii, umiaru, spokoju i dostojeństwa.

Czy pieśń Czego chcesz od nas, Panie za Twe hojne dary? można uznać za manifest renesansowy?

Filozofia życia w Pieśniach Kochanowskiego

Zbiór pieśni Kochanowskiego po raz pierwszy ukazał się drukiem już po śmierci poety, w roku 1586. Utwory zawarte w tym tomie powstawały przez ponad dwadzieścia lat. Można w nim znaleźć próbę odpowiedzi na pytanie nurtujące zarówno renesansowego humanistę, jak i czytelnika XXI stulecia: jak żyć godnie i mądrze? W pieśniach, podobnie jak w całej swojej twórczości, łączył Kochanowski, poeta doctus (łac. ‘poeta uczony’), filozofię starożytnych: elementy epikureizmu i stoicyzmu – z chrześcijańską wiarą w Opatrzność Boską.

Zaufaj Bogu! Los człowieka zależy co prawda od zmiennej fortuny, ale to

Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,
Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych).

Świat, którego twórca to Deus artifex (łac. Bóg artysta), jest uporządkowany, każdy ma tu swoje miejsce. Trzeba więc skupić się na tym, co do nas należy, i pokładać ufność w Bogu:

Dosyć na rozum człowieczy
Dzień dzisiejszy mieć na pieczy;
Ostatek na Boga wkładaj,
A dobrze żyć nie odkładaj!
(Pieśń XV z Ksiąg wtórych).

Carpe diem! (łac. chwytaj dzień), czyli skup się na tym, co przynosi czas, korzystaj z chwili, ciesz się – głosili epikurejczycy:

Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,
O przyszłym dniu niechaj próznej rady
(Pieśń XX z Ksiąg pierwszych)

Przyjmuj ze spokojem, co przynosi los – i szczęście, i smutki:

A nigdy nie zabłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić
(Pieśń IX z Ksiąg pierwszych)

Podobną radę znaleźć można w Pieśń XI z Ksiąg wtórych:

Stateczny umysł pamiętaj zachować,
Jeśli cię pocznie nieszczęście frasować;
Także i góry nie radzęć wylatać,
Kiedy się szczęście z tobą imie bratać.

W Pieśni IX z Ksiąg wtórych każda zwrotka może być potraktowana jako ilustracja filozofii stoickiej:

Nie porzucaj nadzieje, Jakoć się kolwiek dzieje,
Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi.
[…]
Lecz na szczęście wszelakie
Serce ma być jednakie,
Bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi,
To da, to weźmie, jako się jej widzi.

Co może uchronić człowieka przed kaprysami Fortuny? Tylko Bóg:

Ty nie miej za stracone,
Co może być wrócone:
Siła Bóg może wywrócić w godzinie;
A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie.

Pielęgnuj w sobie cnoty, odwagę, odpowiedzialność, postępuj zgodnie z sumieniem, bo

Cnota skarb wieczny, cnota klenot drogi;
Tegoć nie wydrze nieprzyjaciel srogi,
Nie spali ogień, nie zabierze woda;
Nad wszystkim innym panuje przygoda
(Pieśń III z Ksiąg wtórych)

Dbaj o „dobrą sławę”, o swoje dobre imię – żyj godnie:

Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy
Chciał ze mną dobrą tylko sławę mieć na pieczy,
A starać sie, ponieważ musi zniszczeć ciało,
Aby imię przynamniej po nas tu zostało?
[…]
Przeto chciejmy wziąć przed się myśli godne siebie,
Myśli ważne na ziemi, myśli ważne w niebie;
Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.
(Pieśń XIX z Ksiąg wtórych, znana jako Pieśń o dobrej sławie)

Dobre życie ma być celem człowieka, a zarazem samo w sobie jest nagrodą, bo kto ceni „dobrą sławę” wyżej niż samo życie – dzięki niej przetrwa: „Nie przegra, kto frymarczy na sławę żywotem”.

Motyw troski o ojczyznę w pieśniach Kochanowskiego

Jan Kochanowski nawoływał do służenia ojczyźnie. Służenia nie tylko mieczem. Pieśń V z Ksiąg wtórych (znana też jako Pieśń o spustoszeniu Podola) powstała prawdopodobnie w 1575 roku. Wtedy to Tatarzy napadli na Podole. Poeta opisuje tragiczne skutki napaści na ziemie polskie, lecz także nawołuje do walki. Stara się wpłynąć na czytelników. Postuluje utworzenie armii zaciężnej, która strzegłaby granic i bezpieczeństwa państwa. Zachęca, by rodacy opodatkowali się na wojsko:

Skujmy talerze na talery, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!

Kończy zaś przestrogą w postaci parafrazy znanego do dziś przysłowia:

Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie«.
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”.

W Pieśni XII z Ksiąg wtórych wyraża myśl:

A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie; wątpić nie potrzeba.

W Pieśni XIX z Ksiąg wtórych (znanej jako Pieśń o dobrej sławie) snuje refleksję o tym, że człowiek, w przeciwieństwie do zwierząt obdarzony rozumem i mową, winien żyć godnie i starać się o dobrą sławę, która pozostanie po nim, gdy „zniszczeje ciało”. A każdy może służyć „spólnemu dobru” dzięki przymiotom, którymi obdarzył go Bóg:

Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.

Komu dowcipu równo z wymową dostaje,
Niech szczepi między ludźmi dobre obyczaje;
Niechaj czyni porządek, rozterkom zabiega,
Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.

Pieśń XIV z Ksiąg wtórych (Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie), zamieszczona w tomie pieśni, jest równocześnie jednym ze stasimonów tragedii Odprawa posłów greckich. „Pospolita rzecz” („rzeczpospolita”) oznacza tu nie tylko Polskę. Utwór jest wyrazem poglądów poety na temat sprawowania władzy. Sprawujący władzę winni pamiętać, że są namiestnikami Boga na ziemi. Mają więc poddanych, ale też sami są poddanymi – Stwórcy. Władza to zatem nie tylko przywilej, lecz także ogromna odpowiedzialność, obowiązek. Rządzenie krajem to wychowywanie społeczeństwa. Z tego, jak się ów obowiązek sprawowało, przyjdzie się kiedyś sprawującym władzę rozliczyć przed Panem, dla którego wszyscy są równi.

Jan Kochanowski – „polski Horacy” – o nieśmiertelności sławy poetyckiej

Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…) przywodzi na myśl pieśń Horacego Do Mecenasa, zaczynającą się od słów: „Niezwykłe mając i niekruche skrzydła, / wzlecę poeta z dwóch natur złożony”. Horacy ukazał w tym tekście poetę jako człowieka, który nie umiera, lecz przemienia się w łabędzia i wzlatuje nad ziemię. Lot symbolizuje tu niezwykłość poety wśród ludzi, jego wywyższenie dzięki talentowi, a także nieśmiertelność, którą zapewniają dzieła.

Czy Kochanowski popełnił plagiat?
Nie! Jak prawdziwy humanista renesansowy wzorował się na mistrzach ze starożytności i powtarzał motyw exegi monumentum (łac. ‘wybudowałem pomnik’ – to tytuł innej pieśni Horacego na temat nieśmiertelności poety). Można powiedzieć, że napisał parafrazę utworu Horacego, choć tak naprawdę niewiele zmienił w oryginale – jego mecenasem jest Piotr Myszkowski, a narody, które o nim usłyszą, to m.in. Tatarzy, Anglicy, Niemcy, Hiszpanie, mieszkańcy Italii. Kochanowski, w przeciwieństwie do anonimowych twórców średniowiecznych, tworzy dla swojej sławy. Wie, że to, co napisał, ma wartość. Czuje się wybrańcem muz. Tym, o którym nie zapomną potomni. Poeta to nie zwykły człowiek, lecz ktoś wyjątkowy, złożony z natury ludzkiej oraz uskrzydlonej, z części ludzkiej i boskiej – tej, która przeminie, i tej nieśmiertelnej.

Do motywu tego nawiązał także w Pieśni X z Ksiąg pierwszych, którą rozpoczyna słowami:

Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry
I tak wysoko postawił, że z góry
Wszystek świat widzę, a sam, jako trzeba,
Tykam się nieba?

Matura

Pytanie

Jan Kochanowski wprowadził do poezji polskiej nowy typ wiersza. Jaki to wiersz i na czym polegało nowatorstwo Kochanowskiego?

Do czasów Kochanowskiego w poezji polskiej obowiązywał tak zwany wiersz zdaniowy (wers to jedno zdanie). Jan Kochanowski wprowadził do literatury polskiej i utrwalił w niej nowy typ wiersza – wiersz sylabiczny.

Najważniejsze cechy tego wiersza to:

stała liczba sylab w poszczególnych wersach;
średniówka (pauza wewnątrz wersu) w stałym miejscu w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe;
stały akcent paroksytoniczny (na przedostatniej sylabie) w zakończeniu każdego wersu.

Przykład:

Czego chcesz od nas Panie + za twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa + którym nie znasz miary?

Każdy wers składa się z trzynastu sylab (zgłosek), po siódmej występuje średniówka – układ 7 + 6, stały akcent pada na przedostatnią sylabę przed średniówką i na przedostatnią sylabę wersu.

Twórczość Jana Kochanowskiego jako inspiracja dla twórców późniejszych epok.

Wybrane nawiązania:

Juliusz Słowacki, Beniowski (1841):

I gdyby ów Jan Czarnoleski
Z mogiły powstał, toby ją zrozumiał,
Myśląc, że jakiś poemat niebieski,
Który mu w grobie nad lipami szumiał,
Słyszy, ubrany w dawny rym królewski,
Mową, którą sam przed wiekami umiał.
Potem by cicho mrząc, rozważał w sobie,
Że nie zapomnieł mowy polskiej – w grobie.

Juliusz Słowacki, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu:

Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem
Cień rozstrzelony zbierała pod siebie.

Cyprian Kamil Norwid, Rzecz o wolności słowa

Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka

Leopold Staff, Lipy

Józef Wittlin, Tren XX

Jerzy Liebert, O czułej nocy

Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska

Julian Tuwim, Rzecz Czarnoleska

Matura ustna

Pieśni Kochanowskiego można łączyć m.in. z następującymi tematami:

relacja: człowiek – Bóg,
filozofia życia,
troska o ojczyznę,
poezja i poeta (topos exegi monumentum),
kultura antyczna jako źródło inspiracji.

Zapamiętaj pojęcia

Deus artifex – (łac. Bóg artysta) – tak nazywali Boga myśliciele renesansu. Według nich był On pierwszym na świecie artystą, a stworzony przez Niego świat pierwszym doskonałym dziełem sztuki. Dzięki temu artyści zostali nobilitowani. Byli przecież naśladowcami samego Stwórcy.

Epikureizm – kierunek filozoficzny, któremu początek dał grecki myśliciel Epikur, żyjący na przełomie IV i III wieku p.n.e. Według Epikura szczęście to przyjemność i brak bólu. Przedstawiciele tej szkoły filozoficznej zachęcali do życia dniem codziennym i cieszenia się jego urokami. Głosili wiarę we własne zmysły, postulat odrzucenia lęku przed gniewem bogów i strachu przed śmiercią. Później epikureizm zaczęto utożsamiać jedynie z postulatem korzystania z dóbr i uciech życia, z hedonizmem. Do filozofii epikurejskiej nawiązał rzymski poeta Horacy; to z jego pieśni pochodzi kojarzone z epikurejczykami hasło „Carpe diem” (łac ‘chwytaj dzień’). W literaturze polskiej ślady tej filozofii odnaleźć można m.in. w pieśniach Jana Kochanowskiego.

Fortuna – rzymska bogini przeznaczenia, szczęścia i nieszczęścia, ślepego przypadku. Przedstawiana z zawiązanymi oczami, rogiem obfitości, sterem. Jej najpopularniejszym emblematem jest koło.

Horacjanizm – zespół tendencji poetyckich, które ukształtowały się w poezji europejskiej głównie XVI i XVII wieku pod wpływem pieśni, listów i satyr rzymskiego poety Horacego (I wiek p.n.e.). Horacjaniści dążyli do stylistycznej naturalności i harmonii wypowiedzi. Ich lirykę cechowały: powściągliwość wywodu lirycznego, dystans do świata i przeżyć (stoicyzm), refleksyjność, nawiązywanie do motywów mitologicznych. Podejmowali tematy filozoficzne, m.in. słynny motyw exegi monumentum (łac. ‘wybudowałem pomnik’ – to tytuł pieśni Horacego), czyli poety, który dzięki swoim dziełom zyskuje nieśmiertelność. Polscy horacjaniści różnych epok to przede wszystkim Jan Kochanowski, Maciej Sarbiewski, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki.

Humanizm (łac. humanus – ludzki) – ruch umysłowy rozwijający się we Włoszech od początku XIV wieku. Przejawiał się w zainteresowaniu starożytnością, w rozwoju studiów nad literaturą grecką i rzymską, przekładaniu dzieł twórców antycznych i komentowaniu ich zgodnie z zasadami krytyki filologicznej. W szerszym sensie nazywa się tak wszelkie poglądy uznające człowieka za najwyższą wartość i postulujące wszechstronny rozwój osoby ludzkiej.

Poeta doctus – łac. ‘poeta uczony’ – ideał humanistów renesansowych: twórca starannie wykształcony, erudyta, znający języki klasyczne, obeznany z kulturą minionych epok, mający wszechstronne zainteresowania. W Polsce na miano to zasłużył m.in. Jan Kochanowski.

Stoicyzm – kierunek filozoficzny, którego twórcą był Zenon z Kition, filozof działający w III wieku p.n.e. w Atenach. Wyznawcy stoicyzmu uważali, że największym szczęściem człowieka jest cnotliwe życie (cnota). Życie takie wiązali z wewnętrzną dyscypliną moralną, sumiennym wypełnianiem naturalnych obowiązków i uniezależnieniem emocji od spraw tego świata. Stoik, kierujący się rozumem, a nie namiętności – ze spokojem (stąd wyrażenie „stoicki spokój”) winien przyjmować wszystko, co przynosi los. Ma być obojętny na zmienność Fortuny: niczego nie pragnąć i niczego się nie lękać. Stoicy dążyli do osiągnięcia w życiu równowagi ducha, wewnętrznej harmonii.

Zobacz:

Pieśni – Jan Kochanowski

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w swoich Pieśniach? Omów tematykę i budowę pieśni Kochanowskiego.

Przedstaw Pieśni Jana Kochanowskiego jako wyraz filozofii życia poety.

Motyw sławy poetyckiej w pieśniach Horacego i Jana Kochanowskiego

Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.

Tematyka Pieśni Jana Kochanowskiego

Postawa światopoglądowa Kochanowskiego w Pieśniach a myśl antyczna i chrześcijańska

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?