Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Wstęp I
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi
– taka smutna i ironiczna puenta kończy „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Co tak zirytowało poetę w rodakach, że doszedł do tak pesymistycznych wniosków?
Wstęp II
„Pieśń o spustoszeniu Podola” to utwór patriotyczny i polityczny zarazem. Ma on – między innymi – charakter poetyckiej odezwy wzywającej do opodatkowania się szlachty, co umożliwiłoby stworzenie armii zaciężnej i lepszą obronę kraju. Tymczasem… szlachta skąpiła pieniędzy na kraj. Pieśń powstała w 1575 r. i była reakcją poety na smutne wydarzenie – Tatarzy napadli na Podole, zniszczyli je, wywieźli mnóstwo łupów oraz zabrali do niewoli kobiety i dzieci. To zdarzenie powinno nauczyć szlachtę rozumu. Ale wcale tak się nie stało…
Rozwinięcie
W pierwszych wersach pieśni ganiona jest szlachta, której nie udało się obronić Podola – jest to dla polskiego oręża hańba i niepowetowana strata. Kochanowski przedstawił również przebieg wypadków, posługując się alegorycznymi obrazami – przeciwstawia sobie łanie i psy oraz wilki i owce. Informuje, że Tatarzy byli poddanymi Turcji („psy w ręku myśliwca”) oraz ukazuje los kobiet i dzieci: zostały zhańbione, sprzedane Turkom.
Jak charakteryzuje Tatarów?
Przedstawia ich jako zbójców żądnych łupu. Nie budują oni domów, gdyż prowadzą koczowniczy tryb życia, mieszkają w namiotach, nie mają regularnego wojska, lecz są okrutni i waleczni – napadają na obce kraje żądni niewolników i łupów. „Tak odbieżałe stado więc drapają / Rozbójce wilcy” – Polacy zostali ukazani jako osamotnione pod nieobecność pasterza stado (to aluzja do bezkrólewia w Polsce), Tatarzy – jako wilki, zaś szlachta, która powinna bronić granic kraju – jako psy pasterskie.
Utwór zawiera apel do obywateli.
Jest on wyrazem patriotycznej troski poety o kraj. Apeluje do sumień, rozsądku i poczucia obywatelskiego obowiązku szlachty. Przeplatające się patos i sarkazm potwierdzają uniesienie poety – który jest gorąco oburzony na szlachtę, obojętnie patrzącą na hańbę kraju. To poruszenie i silne emocje widać np. w bezpośrednich zwrotach do czytelnika: Zetrzy sen z oczu, a czuj czas w sobie, / Cny Lachu”. Dopóki „wyroku / Mars nie uczyni, nie ustępuj kroku!”.
Wezwanie do opodatkowania ujęte zostało w pierwszej osobie liczby mnogiej: „Skujmy talerze na talary, skujmy, / A żołnierzowi pieniądze gotujmy!”. W bogatych domach jadano na srebrnych zastawach, i tak poeta proponuje zamienić je na pieniądze przeznaczone na opłacenie stałej armii. „Talerze na talery” to wyrafinowana gra słów. W pieśni pojawia się refleksja, że w przeszłości patrioci bezinteresownie ryzykowali życie w obronie ojczyzny. Lecz czasy się zmieniły, i teraz to pieniądze mogłyby zapewnić bezpieczeństwo Polsce. Pospolite ruszenie? Poeta nie ma o nim najlepszego zdania. Pospolite ruszenie „Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie” – wyznacza mu rolę pomocniczą w krytycznych sytuacjach. Zwraca też uwagę na potrzebę dobrego uzbrojenia armii, która powinna być naprawdę nowoczesna.
Ostatnia strofa jest przestrogą i oskarżeniem.
Puenta utworu: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, / Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi” wyraża ironię, a nawet szyderstwo. Ta pieśń jest jednocześnie patriotycznym wezwaniem i ostrzeżeniem pod adresem całego narodu. Poeta jest sumieniem narodu – stąd jego prawo do gorzkiej, ironicznej oceny narodu. Polacy powinni wziąć pod uwagę, że skoro Tatarzy napadli na Polskę, trzeba przygotować się na atak Turcji – a ten będzie znacznie groźniejszy.
Zakończenie
Poeta pozwala sobie na ironię i sarkazm (choćby w puencie utworu), gdyż kieruje nim szczera troska o kraj. Pragnie zapobiec tragedii, która może nastąpić, jeśli społeczeństwo nie przygotuje się do odparcia bardzo prawdopodobnego ataku Turcji, niesłychanie silnego przeciwnika. Czy ten utwór jest związany jedynie z ówczesną sytuacją polityczną Polski, czy są w nim jakieś wartości ponadczasowe? Na pewno tak! Przecież każdy naród powinien jak najlepiej zadbać o własne bezpieczeństwo, czy to w XVI, czy w XXI w.
Zobacz:
Jakie znasz utwory Kochanowskiego podejmujące problematykę patriotyczną?