Postawa obywatelskiej troski zawarta w utworach Jana Kochanowskiego, Andrzeja Modrzewskiego i Piotra Skargi.
Wszyscy trzej twórcy należą do epoki renesansu. Epoka ta nazywana jest złotym wiekiem w rozwoju państwa polskiego, ale nie była wolna od problemów i konfliktów. Dlatego właśnie w twórczości ludzi epoki pojawiają się teksty polityczne i społeczne, które świadczą o trosce o losy kraju. Warto przytoczyć znane rzymskie hasło, które patronuje twórczości patriotycznej: „Dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem”.
- Jan Kochanowski – swoją koncepcję patriotyzmu realizuje w Odprawie posłów greckich. Wzorcem patrioty jest Antenor, jeden z bohaterów dramatu. To obywatel Troi, który w czasie obrad Rady Trojańskiej ma odwagę poprzeć słuszne żądania greckich posłów i przeciwstawić się prywacie trojańskiego księcia Aleksandra. Kochanowski opisując Radę Trojańską, krytykuje polski parlament i oskarża posłów o brak odpowiedzialności za sprawy państwa. Potępia też uległość i niezdecydowanie króla, który ulega większości posłów. Wdać też, że poeta obawia się o losy kraju (słynny cytat:
O nierządne królestwo i zginienia bliskie,
Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
Ma miejsca, ale wszytko złotem kupić trzeba!
Pieśń chóru „Wy, którzy Rzecząpospolitą władacie…” to apel do polskich magnatów o to, aby mieli na uwadze losy ojczyzny. Ważką ówcześnie kwestię obrony kraju podejmuje Kochanowski w Pieśni o spustoszeniu Podola, w której postuluje utworzenie armii zaciężnej, która strzegłaby granic i bezpieczeństwa państwa.
- Andrzej Frycz-Modrzewski – odrodzeniowy publicysta zwany ojcem polskiej myśli demokratycznej, stworzył całościowy program reform kraju. Zawarł go w czterech traktatach w formie mów pod tytułem Łaski albo o karze za mężobójstwo oraz w dużym dziele O poprawie Rzeczypospolitej. W pięciu księgach omawia zasady dobrych obyczajów, praw, wojny, życia kościelnego i szkolnego. Modrzewski w swoich postulatach był bardzo nowoczesny i odważny: domagał się na przykład niezwykłej jak na tamte czasy równości obywateli wobec prawa sądowego. Oburzało go, że szlachcic za zabójstwo płaci jedynie karę pieniężną, a nieszlachcic – płaci za to samo głową. Według niego, takie zróżnicowane prawo powinno „mieć dwie różne Rzeczypospolite”. Pragnął silnej władzy królewskiej, którą wybierać powinni wszyscy obywatele. Domagał się uniezależnienia Kościoła od państwa, chciał też ograniczenia wpływu duchowieństwa na wychowanie i nauczanie (wówczas prawie wszystkie szkoły należały do Kościoła). Uważał też, że nauczanie powinno być dostępne dla wszystkich stanów (niestety, tylko dla mężczyzn, na emancypację było jeszcze za wcześnie). Modrzewski był irenistą, a swoje poglądy uzasadniał Biblią. Ostro potępiał wojny zaborcze, usprawiedliwiał jedynie te prowadzone w obronie niepodległości kraju.
- Piotr Skarga – znany wszystkim z obrazu Jana Matejki ksiądz, kaznodzieja (i to nie byle jaki: nadworny kaznodzieja króla), zwolennik reform planowanych przez króla Zygmunta III Wazę, autor słynnych Kazań sejmowych. Użył porównania ojczyzny do tonącego okrętu i wzywał do ratowania kraju. Nazywał też ojczyznę matką, wobec której każdy obywatel ma obowiązek troski i opieki.
Wyróżnił i nazwał sześć chorób Rzeczypospolitej:- nieżyczliwość i chciwość ludzka,
- niezgoda sąsiedzka,
- naruszanie zasad religii katolickiej,
- osłabienie władzy królewskiej,
- niesprawiedliwe prawa,
- grzechy i złości przeciwko Bogu.
Skarga ostro potępiał egoizm szlachty, wewnętrzną niezgodę osłabiającą kraj, trwonienie bogactw, zaniedbywanie obowiązku obrony granic. Obawiał się, że anarchia szlachecka stanie się przyczyną upadku Polski. Po latach, w okresie rozbiorów, uznano głos Skargi za proroczy.
Jak widać, pomimo tego, że renesans to złoty wiek Polski, było co naprawiać…
Zobacz:
Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Jakie znasz utwory Kochanowskiego podejmujące problematykę patriotyczną?
Jaką wymowę zawiera dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej?
Kazania sejmowe księdza Piotra Skargi. Czym są: kazanie i retoryka?