O poezji Jana Kochanowskiego uczycie się już od podstawówki. Oto jego twórczość w telegraficznym skrócie.

Jan Kochanowski (1530-1584)
Nazywany Janem z Czarnolasu (gdzie mieszkał wraz z rodziną), ojcem poezji polskiej. Choć przed nim zdarzały się utwory pisane po polsku, dziś z podziwem patrzymy na bogactwo języka i środków poetyckich używanych przez Kochanowskiego, który na długi czas ustanowił wzorce poetyckie naśladowane przez innych artystów.

 

Biografia

  • Urodzony – w Sycynie pod Radomiem w 1530 r. w licznej rodzinie prawnika powiatowego, sam musiał starać się o chleb i awans społeczny.
  • Studia – w Krakowie (1544 –1549), Królewcu, Padwie – możliwe dzięki mecenatowi księcia pruskiego Albrechta, z którego dworem poeta był związany w latach 1551–1552 i 1555–1556. Powrót do kraju (1559) okrężną drogą przez Niemcy i Francję.
  • Kariera kościelna (za namową przyjaciela – biskupa Piotra Myszkowskiego) – świecki proboszcz w Poznaniu i Zwoleniu. Rola taka, zwyczajna w XVI w., polegała na tym, iż wyręczając się opłacanym księdzem, ciągnął z obydwu probostw odpowiednie dochody.
  • Kariera dworska – dworzanin u wojewody lubelskiego Jana Firleja i biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, sekretarz króla Zygmunta Augusta (dzięki poparciu Myszkowskiego).
  • Żywot ziemianina – zrzeczenie się posiadanych dochodów kościelnych i porzucenie dworskiego życia (ok. roku 1569), dom w rodzinnym Czarnym Lesie, ślub z Dorotą Podlodowską (1574), gromadka dzieci – sześć córek (trzy zmarły w dzieciństwie) i syn pogrobowiec.
  • Śmierć – nagła (2 sierpnia 1584). Zmarł w Lublinie, gdy wybierał się na sejm do króla, u którego miał dochodzić sprawiedliwości w sprawie zamordowanego w Turcji brata żony. Pochowany został w kaplicy kościoła w Zwoleniu – tego samego, w którym pełnił funkcję proboszcza.

 

Najważniejsze osoby w życiu

  • Andrzej Patrycy Nidecki – znakomity filolog i znawca Cycerona,
  • Łukasz Górnicki – świetny prozaik (autor Dworzanina polskiego),
  • Andrzej Trzecieski – autor wierszy łacińskich (to trzej przyjaciele poznani we Włoszech, z którymi spędził pierwszych dziesięć lat w kraju i którym poświęcał fraszki).
  • Piotr Myszkowski – biskup płocki, a potem krakowski, do którego Kochanowski adresuje Pieśń XX z Ksiąg wtórych, jemu też dedykuje swój Psałterz.
  • „Nieprzepłacona Dorota” (Podlodowska) – żona, sportretowana przede wszystkim w Pieśni świętojańskiej o Sobótce, gdzie poeta wychwala jej niezwykłą „gładkość” i uprzejmość.
  • Orszulka – mała córeczka, zmarła w dzieciństwie, żegnana w Trenach jako postać ma miarę greckiej Safony.

 

Cechy twórczości

  • Renesansowy klasycyzm.
  • Praktykuje gatunki antyku.
  • Nawiązuje do Horacego w formie i treści.
  • Liczne nawiązania do mitologii.
  • Dba o kunsztowną budowę utworów.
  • Buduje dzieła harmonijne.
  • Operuje metaforą, epitetami, licznymi środkami stylistycznymi.

 

Nurty, pojęcia

  • stoicyzm,
  • humanizm,
  • epikureizm,
  • horacjanizm – idea złotego środka,
  • patriotyzm.

 

Skojarz gatunki

Fraszki
Ponad 300 krótkich utworów, które Kochanowski tworzył przez całe życie. Często dzieli się je na utwory z tzw. okresu dworskiego – gdy poeta był dworzaninem króla Zygmunta Augusta oraz z okresu czarnoleskiego – gdy założył rodzinę w Czarnolesie (od 1571 r. do końca jego życia). Pierwsze wydanie Fraszek nastąpiło w 1584 r. w Krakowie.

Pieśni
Cykl 49 pieśni zebranych w dwóch księgach (oraz osobny cykl pt. Pieśń świętojańska o sobótce). Powstawały przez ponad dwadzieścia lat we wszystkich okresach twórczości Jana z Czarnolasu. Po raz pierwszy wydano je w 1586 r. w Krakowie (już po śmierci autora).

Psalmy
Kochanowski tłumaczył też psalmy biblijne. I to w sposób tak doskonały, że można je uznać za samodzielnie stworzone utwory poetyckie.

Treny
Cykl składający się z 19 utworów dedykowanych zmarłej córce Urszuli, która nie doczekała nawet trzecich urodzin. Cykl wydany w 1580 r.

 

Odkrycia i sukcesy

  • stworzenie polskiej literatury o nowym charakterze, wzorzec: Plejada – grupa francuskich poetów, która tworzyła w języku narodowym, polska poezja na miarę Horacego;
  • Pieśni jako nowość literacka – w znacznej mierze wzorowane na Horacym, pojawiały się w nich ważkie kwestie polityczne i uniwersalne problemy filozoficzne, zachwyt nad pięknem przyrody i… zwierzenia z miłosnych udręk;
  • początek polskiego poematu satyrowego (Satyr albo Dziki mąż);
  • doskonałe tłumaczenie Psałterza (do dziś obecne w liturgii, inspiracja dla póź­niejszych tłumaczy);
  • Odprawa posłów greckich – jedna z pierwszych książek powstałych w Warszawie, udana próba wprowadzenia do literatury polskiej tragedii antycznej, zastosowanie po raz pierwszy wiersza bezrymowego, białego (do wyrażenia patosu ludzkich uczuć);
  • udoskonalenie wiersza zgłoskowego – używał zwłaszcza ośmiozgłoskowca, jedenasto- i trzynastozgłoskowca rymowanego parzyście; dbał o dokładność rymów, unikał asonansów; wytrzebił w poezji polskiej rymy męskie, jednozgłoskowe, stawiane pośród rymów żeńskich;
  • mistrzostwo w układach zwrotkowych – rozmaitość strof wprowadził zwłaszcza w Psałterzu, gdzie, podobnie jak w Pieśniach, z upodobaniem stosował strofę saficką;
  • prawda i szczerość ludzkich uczuć jako materia dla poezji wysokiej (pieśni, fraszki, a zwłaszcza treny poświęcone – to wielka nowość – nie władcy czy sławnej osobie, lecz małemu dziecku).

 

Najsłynniejsza pieśń

Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)

  • Rodzaj pieśni: filozoficzna, religijna.
  • Temat: podziękowanie Bogu za stworzenie świata i człowieka, za harmonię, uporządkowanie, piękno wszystkiego, co zostało oddane człowiekowi, za rytm życia, następstwo pór roku, zjawiska przyrody.
  • Podmiot liryczny: zbiorowy, w imieniu wszystkich ludzi zwraca się do Boga w pieśni pochwalnej, dziękując mu za dzieło stworzenia i prosząc o opiekę.
  • Bohater utworu: Bóg – stwórca, budowniczy, architekt świata, mędrzec, władca i pan wszystkiego, co stworzył, artysta.

 

Ważny utwór – Tren VIII

Ma formę apostrofy do Urszuli, skierowanego do niej monologu podmiotu lirycznego. Poeta opisuje atmosferę czarnoleskiego domu po śmierci dziecka – panuje w nim głucha pustka, martwota. Zupełnie inaczej było, zanim dziewczynka zmarła. Wspomina się radosne chwile przepełnione gwarem, śmiechem, ruchem, śpiewem dziecka. Poeta wyraża też swoje uczucia: pustkę, smutek, żal, tęsknotę, utratę nadziei, brak pociechy.

 

Najsłynniejsze fraszki

Na lipę

  • Rodzaj fraszki: filozoficzna.
  • Temat: pochwała przyrody, która jest przyjacielem człowieka, lipy, która przynosi radość ze śpiewu ptaków, ofiarowuje miód zbierany przez pszczoły oraz chroni przed słońcem, dając ludziom cień.
  • Podmiot liryczny: lipa, która zachęca gości do odpoczynku w jej cieniu (Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!).
  • Adresat: gość (człowiek), który da się namówić do odpoczynku w cieniu lipy.

Na zdrowie

  • Temat: wartości w życiu, z których najcenniejsze jest zdrowie – dar cenniejszy od klejnotów, bogactw, urody, pracy, władzy. Mimo tak wysokiej wartości zdrowia człowiek często docenia je dopiero, kiedy się rozchoruje.
  • Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do zdrowia.

Na dom w Czarnolesie

  • Temat: podziękowanie Bogu za dom (ojczysty i rodzinny) oraz prośba o opiekę nad nim.
  • Rodzaj fraszki: refleksyjna, religijna.
  • Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do Boga w modlitwie dziękczynno-błagalnej. Ocenia wysoko swoje życie, wszystko, co otrzymał i co osiągnął, oraz podkreśla, że otrzymał to od Boga. Dlatego prosi o dalszą opiekę nad swoją ojczyzną, rodziną i gospodarstwem, o zdrowie, czyste sumienie, uczciwy zarobek, życzliwość i szacunek ludzi, zachowanie dobrych obyczajów, spokojną starość. Odrzuca natomiast wartości materialne, które nie są potrzebne człowiekowi do szczęścia.

 

Najważniejsze tematy

  • problematyka filozoficzna (natura ludzka, harmonia świata, miejsce człowieka we wszechświecie, Bóg, śmierć, recepta na szczęście, epikureizm, stoicyzm) – w Pieśniach, Fraszkach, Trenach, poematach,
  • temat patriotyczny – w Pieśniach, w Odprawie posłów greckich, we Fraszkach,
  • tematyka moralna (pochwała dobrej sławy, umiaru, prawości) – w Pieśniach,
  • temat wsi i życia wiejskiego – w Pieśni świętojańskiej o Sobótce,
  • pochwała natury i piękna świata, afirmacja świata – Pieśni,
  • natura ludzka (przywary, obyczaje, postawy) – Fraszki,
  • sztuka, poezja, artysta (kult artysty i nieśmiertelnej sławy jak u Horacego) – Pieśni,
  • ból ojcowski po stracie dziecka – Treny,
  • tematy starożytne i mitologiczne – Odprawa posłów greckich, Szachy.

Artystyczne inspiracje

Starożytność

  • autorzy rzymscy: Katullus, Tibullus i Propercjusz (wczesna twórczość łacińska – elegie Kochanowskiego)
  • tłumaczenie fragmentów Iliady Homera
  • tragedie greckie (tłumaczenie Alcestis Eurypidesa, oryginalna Odprawa posłów greckich)
  • Horacjańskie carmina (pieśni Kochanowskiego)
  • sielanki Wergiliusza (Pieśń świętojańska)
  • epigramaty rzymskiego mistrza – Marcjalisa (fraszki)
  • filozofowie greccy: Platon, stoicy, Epikur (utwory refleksyjne)

Biblia (Hymn, Psałterz, pieśni); myśl chrześcijańska (pieśni, treny)

Doświadczenia życia codziennego: przyjaciele, biesiady (pieśni, fraszki), rodzina, „wieśne wczasy i pożytki”w Czarnolesie (fraszki – motyw domu i lipy, Pieśń świętojańska o Sobótce)

 

Cechy artystyczne wierszy Jana Kochanowskiego

  • Używanie bardzo wielu epitetów.
    Ciekawe i piękne metafory (przenośnie) (np. przedstawienie Boga jako artysty, który haftuje gwiazdy na firmamencie w Pieśni XXV).
  • Liczne apostrofy.
  • Porównania – także rozbudowane, homeryckie (szukaj wyrazu „jak” w wierszu!).
  • Personifikacje przyrody, pór roku, lipy, zdrowia.
  • Anafory – powtórzenia tych samych wyrażeń w kolejnych wersach.
  • Patos (uroczysty, podniosły ton) w utworach o ważnych sprawach, wymagających powagi (w trenach, niektórych pieśniach, a nawet fraszkach).
  • Przerzutnie – przenoszenie wersów dynamizujące utwory.
  • Pisanie zarówno utworów stychicznych (ciągłych, np. fraszka Na zdrowie), jak i stroficznych (z podziałem na strofy).
  • Stosowanie różnych długości wersu – od 5- (Na zdrowie) do 13-zgłoskowych.
  • Występowanie średniówki.
  • Występowanie rymów: najczęściej żeńskich, parzystych (sąsiadujących).

Tren – gatunek literacki znany już w starożytnej Grecji:

  • Jest gatunkiem poezji żałobnej.
  • Wyraża żal z powodu czyjejś śmierci.
  • Wychwala zalety, przypomina zasługi zmarłego.
  • Należy do liryki osobistej (liryki wyznania).
  • Zawiera elementy biograficzne (kreacja bohatera) i autobiograficzne (kreacja podmiotu lirycznego).

Rodzaje pieśni Kochanowskiego (ze względu na temat)

  • Pieśni refleksyjno-filozoficzne – np. Pieśń II (Serce roście…), Pieśń IX (Chcemy sobie być radzi?)
  • Pieśni religijne – np. Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)
  • Pieśni patriotyczne – np. Pieśń V (O spustoszeniu Podola)

Tematyka fraszek

  • Filozofia (miejsce człowieka w świecie, ludzka natura, stosunek człowieka do Boga, życia, śmierci) – np. O żywocie ludzkim, Na zdrowie, Na dom w Czarnolesie, Do fraszek.
  • Sztuka, własna twórczość – np. Na swoje księgi, Ku Muzom.
  • Natura, przyroda – np. Na lipę, Do gór i lasów.
  • Moralność (ludzkie wady i przywary) – np. O doktorze Hiszpanie, Na nabożną.

 

Możliwe tematy prac

  • Renesansowa filozofia w wybranych pieśniach.
  • Obraz Boga w wierszach Kochanowskiego.
  • Koncepcja poety i poezji.
  • Piękno natury i wsi.
  • Jak poeta postrzega powinności obywatelskie?
  • Portret ojca i filozofa w Trenach.

Co wtedy pisać?

  • Człowiek i jego uczucia są w centrum zainteresowania twórcy.
  • Liczne nawiązania do antyku dowodzą odrodzenia ideałów starożytności.
  • Starożytne postawy życiowe zawarte w utworze – stoicka, epikurejska: słynne carpe diem, postulat spokojnego znoszenia darów i ciosów losu, radości z bieżącego dnia.
  • Poeta podejmuje i głosi filozofię Horacego.
  • Bóg to Architekt Świata, Reżyser, Stwórca, Mistrz.
  • Człowiek jest marionetką w teatrze (topos theatrum mundi).
  • Poeta – to ptak („kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry”).
  • Motyw nieśmiertelnej sławy – jak u Horacego: „nie wszystek umrę”, „stawiam sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu”
  • Sielankowy obraz wsi – spokojnego, wesołego azylu, domu
  • Władający są odpowiedzialni za kraj, wymaga się od nich mądrości i uczciwości
  • W Trenach jawi się jako zbolały ojciec opłakujący utraconą córeczkę, ale także jako filozof, który poniósł życiową klęskę – „dziś z ostatnich stopniów zrzucony”. Życie okrutnie zweryfikowało jego recepty na szczęście, postawę stoicką i epikurejską, wiarę w Boga, harmonię i spokój.

 

O tym się nie mówi w szkole

Dosadność i rubaszność, elementy obsceniczne (czyli nieprzyzwoite) w wielu fraszkach, np.

Nie uciekaj przede mną dziewko urodziwa,
Serceć jeszcze niestare, chocia broda siwa;
Choć u mnie broda siwa, jeszczem nie zganiony,
Czosnek ma głowę białą, a ogon zielony.
(Do dziewki, Fraszki, Księgi trzecie)

 

Słynne cytaty

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary.
(Hymn, dołączony do poematu Zuzanna w 1562 r., śpiewany do dziś)

Jednak mam tę nadzieję, że przedsię za laty
Nie będą moje czułe noce bez zapłaty;
A co mi za żywota ujmie czas dzisiejszy,
To po śmierci nagrodzi z lichwą wiek późniejszy.
(Muza, poetycki manifest)

Kto się w opiekę odda Panu swemu
(Psalm 91, do dziś śpiewany w kościołach)
I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy,
Gdzie dotychmiast nie było znaku polskiej stopy.
(wiersz dedykacyjny do Psałterza, wydanego w 1579 roku)

 

Praca domowa

Poezja Jana Kochanowskiego wobec zagadki losu i nieuchronności śmierci. Omów zagadnienie odwołując się do konkretnych utworów.

Do jakich toposów i motywów mitologicznych odwołuje się Kochanowski w Pieśni XXIV( Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…”?

Obraz Boga w liryce Jana Kochanowskiego

Zobacz:

JAN KOCHANOWSKI biografia

Życie i twórczość Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski – jego rola w literaturze polskiej

Dlaczego Jan Kochanowski to typowy humanista i poeta doctus?

Jan Kochanowski – jak pisać o…

Jan Kochanowski – praca domowa

Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?

Jakie tematy podejmował w swojej twórczości Jan Kochanowski?