Jan Kochanowski
Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola)
Wieczna sromota i nienagrodzona
Szkoda, Polaku! Ziemia spustoszona
Podolska leży, a pohaniec sprosny,
Nad Niestrem siedząc, dzieli łup żałosny!
(…)
Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie”:
Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
Tematyka pieśni: polityczna, napaść Tatarów (nasłanych przez Turków) na Podole w 1575 roku. Reakcja na prawdziwe wydarzenie.
Pieśń rozpoczyna gorzka apostrofa skierowana pod adresem Polaków – szlachciców, którzy nie potrafią obronić swej ziemi przed napaścią wrogów. Oto skutki niestrzeżonych granic polskich: spustoszona ziemia podolska, hańba dla Polaków i radość dla Tatarów, którzy dzielą łupy zrabowane w Polsce. Oto porwane kobiety i dzieci – jedne sprzedane jak niewolnicy, inne – na służbie u Turków i Tatarów, zhańbione i ośmieszone przez nich.
Charakterystyka Tatarów – pogarda wobec nich, negatywne określenia, ośmieszenie ich koczowniczego trybu życia, zbójeckich, podstępnych sposobów walki, prymitywnych obyczajów.
Charakterystyka Polski – kraju porównanego do stada owiec, napadniętego przez wilki.
Charakterystyka Polaków – ociężałych, ospałych i zgnuśniałych szlachciców, pozbawionych woli walki, chęci służenia ojczyźnie, nieostrożnych, bezmyślnych, słabych, ośmieszonych przez Turków i Tatarów, bez honoru.
Ciąg apostrof-wezwań do Polaków:
- Apel o opamiętanie, wybudzenie się z odrętwienia, bezczynności.
- Apel o obranie za swego patrona wojowniczego Marsa – mitologicznego boga wojny.
- Apel o zemstę, odwzajemnienie krzywd, zmycie hańby.
- Apel o przygotowanie porządnego wojska.
- Apel o uzbrojenie polskiej armii – o pozyskanie środków finansowych z przetopienia zastaw stołowych, tak obficie zabierających miejsce w polskich jadalniach.
Wiersz kończy się smutną refleksją, ostrzeżeniem polskiej szlachty za pomocą parafrazy słynnego przysłowia: „Polak mądr po szkodzie”. Kochanowski obawia się, że wkrótce słownik języka polskiego wzbogaci się o nowe przysłowie – że Polak jest głupi i przed szkodą i po szkodzie.
Zwróć uwagę!
- Na ogrom emocji przepełniających podmiot mówiący.
- Na typ liryki – zwanej liryką apelu, inwokacyjną (wzywającą do czynu, walki).
- Na ironię w uwagach i komentarzach podmiotu mówiącego.
Gdy ojczyzna daleko
Tęsknota za ojczyzną i miłość do niej rośnie, gdy się jest poza jej granicami i kiedy nie można wrócić do kraju.
Szczególnie ciężkim doświadczeniem dla Polaków była utrata przez Polskę niepodległości. Kolejne rozbiory podzieliły polskie ziemie pomiędzy trzech zaborców: Rosję, Prusy i Austrię. Na ziemiach tych zaczęły się procesy wynaradawiania Polaków. Wielu z nich musiało emigrować, uciekać (szczególnie po powstaniu listopadowym) przed represjami ze strony zaborców. Ale polskość udało się ocalić – również dzięki poetom.
Słynne cytaty z utworów o ojczyźnie
Kochasz ty dom, rodzinny dom,
Co w letnią noc, skroś srebrnej mgły,
Szumem swych lip wtórzy twym snom
I ciszą swą koi twe łzy?
Maria Konopnicka, Pieśń o domu
Niechaj mię Zośka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.
Nim kwiat przekwitnie, nim gwiazdeczka zleci,
Słuchaj – bo to są najlepsi poeci.
Juliusz Słowacki, W pamiętniku Zofii Bobrówny
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…
Juliusz Słowacki, Testament mój
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,
Nie damy pogrześć mowy,
Polski my narów, polski lud,
Królewski szczep Piastowy.
Maria Konopnicka, Rota
Kto ty jesteś? Polak mały!
Jaki znak twój? Orzeł biały!
Gdzie ty mieszkasz? Między swymi.
W jakim kraju? W polskiej ziemi.
Czym ta ziemia? Mą Ojczyzną.
Czym zdobyta? Krwią i blizną.
Czy ją kochasz? Kocham szczerze.
A w co wierzysz? W Polskę wierzę!
Władysław Bełza, Kto ty jesteś? Polak mały!
Powiewa flaga,
gdy wiatr się zerwie.
A na tej fladze
biel jest i czerwień.
Czerwień to miłość,
biel – serce czyste.
Piękne są nasze
barwy ojczyste.
Czesław Janczarski, Barwy Ojczyste
.
Zobacz:
Problematyka obywatelska i krytyka Polaków w Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
Przedstaw Pieśni Jana Kochanowskiego jako wyraz filozofii życia poety.
Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?
Postawa światopoglądowa Kochanowskiego w Pieśniach a myśl antyczna i chrześcijańska