Pieśni – filozofia życia Jana Kochanowskiego
Zbiór Pieśni Jana Kochanowskiego ukazał się w 1586 roku już po śmierci poety. Składał się on z dwóch, liczących każda po dwadzieścia pięć pieśni ksiąg oraz dołączonej do nich Pieśni świętojańskiej o Sobótce. Utwory Kochanowskiego wydane zostały (w opracowaniu poety) w drukarni Łazarzowej, czyli Januszewskiej. Można pozwolić sobie na stwierdzenie, że w Pieśniach zawarł Kochanowski swój program poetycki i filozoficzny. Utwory zawarte w tomie powstawały przez ponad dwadzieścia lat. Mistrzem dla Kochanowskiego był Horacy i na nim wzorował on swoje utwory. W Pieśniach zawarł Kochanowski odpowiedź na pytania nurtujące zarówno renesansowego humanistę jak i współczesnego nam czytelnika – Jak żyć godnie i mądrze?
Pieśni Kochanowskiego cechuje ogromna różnorodność, możemy wyróżnić między innymi utwory autotematyczne, filozoficzno-refleksyjne, apelu, patriotyczne, obywatelskie, pochwalne, powitalne i pożegnalne, obrzędowe, biesiadne, miłosne i żałobno-medytacyjne.
Pieśń – to najstarszy i najpowszechniejszy gatunek poezji lirycznej początkowo nierozerwalnie związany z muzyką. Za twórcę gatunku uważa się Horacego, który pisał carmina. Pieśń to utwór liryczny, poważny w tonie, podnoszący temat ludzkiej egzystencji, najczęściej stroficzny, rytmiczny.
Ważny wiersz:
Pieśń o sławie
Pieśń XXIV Księgi wtóre
“Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…”
Czytając ten wiersz przypomni Ci się zapewne inny wiersz innego autora pieśni Horacego Do Mecenasa zaczynająca się od słów: “Niezwykłe mając i niekruche skrzydła/ wzlecę poeta z dwóch natur złożony”. Czy Kochanowski popełnił plagiat? Nie! Jak prawdziwy renesansowy humanista wzorował się na mistrzach ze starożytności i powtarzał motyw exegi monumentum. Możemy powiedzieć, że napisał parafrazę wiersza Horacego, choć tak naprawdę niewiele zmienił w oryginale – jego mecenasem jest Myszkowski a narody, które o nim usłyszą to nie Dakowie i Hiszpanie ale Tatarzy i Anglicy. Kochanowski w przeciwieństwie do anonimowych twórców średniowiecznych tworzy dla swojej sławy. Wie, że to co stworzył ma wartość, czuje się wybrańcem muz, tym, o którym nie zapomną potomni. Poeta to nie zwykły człowiek, a ktoś wyjątkowy złożony z natury ludzkiej i ptasiej z części ludzkiej i boskiej – tej, która przeminie i tej nieśmiertelnej.
Inne wiersze Kochanowskiego o tej tematyce:
- Fraszki:
- Ku Muzom:
“Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną,
Ale kiedy ja umrę one niechaj słyną!” - Na swoje księgi,
- Na lipę (Uczony gościu!),
- Ku Muzom:
- Pieśni:
O sobie tak pisze Kochanowski w Pieśni X (Ksiągi pierwsze):
“Kto mi dał skrzydła, kto mię odział w pióry”.
Szukaj powiązań:
- Horacy, Non usitsts nec teniu, II 20 – Na nieużytych i potężnych skrzydłach;
- wszystkie utwory mówiące o tworzeniu poezji będą tu na miejscu, szczególnie te, które mówią o samotności i wyjątkowości poety np. – Gustaw-Konrad w Wielkiej Improwizacji;
- Horacy, Exegi monumentum (Carm. III, 30);
- William Szekspir, Sonet 55
“Marmur, pomniki książąt złotem kryte
Mocy tych rymów nigdy nie przeżyją;
Bo wciąż lśnić będzie imię twe, tu ryte
W słowach, gdy głazy w pleśni czasu zgniją”;
- Jan Andrzej Morsztyn, Gadka wtóra
“Trudno zgadnąć, z jakiej-em natury złożony:
Skrzydła mam, a nie latam (…)”
Gadka trzecia, Gadka dziesiąta, Do swoich książek
Filozofia życia – czerpanie ze starożytności – stoicyzm i epikureizm
Ważne wiersze:
Pieśń IX (Księgi pierwsze), Chcemy sobie być radzi?
Czy można pogodzić stoicyzm z epikureizmem? Oczywiście a jeszcze do tego dołożyć opatrzność Bożą – doskonałym tego przykładem są pieśni Kochanowskiego. Nasz los zależy od zmiennej Fortuny, ale to “sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,/ kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba” i drugi fragment “A nigdy nie zabłądzi,/ kto tak umysł narządzi,/ Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,/ Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić”. Czy to nie doskonała definicja stoicyzmu? Wobec zmienności losu i niepewności jutra pozostaje człowiekowi jedynie zachować stoicki spokój i ufać Bogu. Kochanowski zachęca także do korzystania z życia, przywołać można początek pieśni, która zaczyna się jak anakreontyk – pieśń biesiadna. Epikurejskie hasło carpe diem słychać wyraźnie w tych strofach.
Szukaj powiązań:
- Filozofie antyczne stoicyzm i epikureizm
- Inne utwory Kochanowskiego na ten temat: Z Anakreonta (Skoro w rękę wezmę czaszę)
Warto wiedzieć:
Niektóre fragmenty tej pieśni zostały zaczerpnięte przez Kochanowskiego z ody Horacego III 29
Pieśń IX (Księgi wtóre), Nie porzucaj nadzieje
To także pieśń filozoficzna. Każda zwrotka może być omalże definicją stoicyzmu: “Lecz na szczęście wszelakie/ serce ma być jednakie”. Nasz los zależy od przewrotnej bogini Fortuny, która jak wiadomo jest zmienna i kapryśna – co może uchronić człowieka przed jej kaprysami? Tylko Bóg i silna wiara:
“Ty nie miej za stracone,/ Co może być wrócone:
Siła Bóg może wywrócić w godzinie;
A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie”.
Szukaj powiązań:
- Daniel Naborowski Marność
“Nad wszystko bać się Boga –
Tak fraszką śmierć i trwoga”. - Mikołaj Sęp-Sarzyński O wojnie naszej…
“Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie!” - Jan Kochanowski O żywocie ludzkim, Do gór i lasów
Pieśń III (Księgi wtóre) Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko
Ślepa bogini, zmienna jak koło życie, którym obraca Fortuna, kieruje naszym losem – musimy więc bardzo uważać: “Miej na poślednie koła pilne oko”. Jeśli wszystko może zmienić się, zniknąć co w takim razie jest prawdziwą wartością, której nam nikt nie odbierze i żadne przeciwności losu nie zabiorą? Cnota!
Inne pieśni Kochanowskiego na ten sam temat:
Pieśń XI (Księgi wtóre)
“Stateczny umysł pamiętaj zachować,
Jeśli cię pocznie nieszczęście frasować”
Jest to parafraza pieśni Horacego Aequam memento rebus, II 3 – Zachowaj równowagę ducha
Pieśń XII (O cnocie) Księgi wtóre
Cnota to wartość nieprzemijająca, wyjątkowa: “Sama ona nagrodą i płacą jest sobie/ I krom nabytych przypraw świetna w swej ozdobie”. Cnota zawsze idzie w parze z zazdrością – jak cień za człowiekiem. Co zrobić aby żyć cnotliwie i nie narazić się na przykrości i cierpienia ze strony innych? Powinien służyć ojczyźnie a to zapewni mu nie tylko zwycięstwo ale także jest pewną drogą do nieba.
Trochę o miłości…
Pieśń VII Księgi pierwsze
Trudna rada w tej mierze, przyjdzie sie rozjechać,
A przez ten czas wesela i lutnie zaniechać.
Wszystka moja dobra myśl z tobą precz odchodzi,
A z tego mię więzienia nikt nie wyswobodzi,
Dokąd cię zaś nie ujźrzę, pani wszech piękniejsza,
Co ich kolwiek przyniosła chwila terazniejsza.
Szukaj skojarzeń:
- Jan Andrzej Morsztyn Niestatek
Kochanowski – patriota
Pieśń V (O spustoszeniu Podola) Księgi wtóre
Pieśń ta powstała prawdopodobnie w roku 1575, wówczas wykorzystując czas bezkrólewia Tatarzy napadli na Podole. Kochanowski nie tylko opisuje tragiczne skutki napaści na ziemie polskie – spustoszenie, ale przede wszystkim nawołuje do walki i stara się wpłynąć na czytelników aby opodatkowali się na wojsko: “Skujmy talerze na talery, skujmy,/ A żołnierzowi pieniądze gotujmy!”.
Jeśli z tekstu Kochanowskiego czytelnicy nie wyciągną odpowiednich wniosków trudno oczekiwać poprawy sytuacji.
Inne wiersze Kochanowskiego na ten temat:
Jan Kochanowski często nawoływał do obrony ojczyzny i służenia jej nie tylko mieczem ale i swoją własną osobą i swoimi umiejętnościami.
Pieśń XII (z Ksiąg wtórych)
“A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba”.
Pieśń XIX Ksiąg wtórych (Pieśń o dobrej sławie)
“Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy”
Człowiek w przeciwieństwie do zwierząt ma rozum i mowę dlatego powinniśmy żyć godnie i starać się o dobrą sławę, która pozostanie po nas gdy “zniszczeje ciało”. Każdy może służyć ojczyźnie wykorzystując do tego celu przymioty, którymi obdarzył nas Bóg:
“Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.
Komu dowcipu równo z wymową dostaje,
Niech szczepi miedzy ludźmi dobre obyczaje:
Niechaj czyni porządek, rozterkom zabiega,
Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.
A ty, coć Bóg dał siłę i serce po temu
Uderz się z poganinem, jako słusze cnemu”.
Pieśń o harmonii renesansowego świata – renesansowy klasycyzm
Pieśń II Księgi pierwsze
“Serce roście patrząc na te czasy!”
Wymarzony świat, idealny i taki o jakim każdy marzy to ten opisany przez Kochanowskiego w Pieśni II. Świat wokół podmiotu lirycznego zmienia się, zmieniają się pory roku i aż przyjemnie patrzeć na takie zmiany i tak wspaniały świat. Ale aby radować się w pełni konieczne są jeszcze inne warunki: “sumnienie całe”, “dobra myśl”, “wesele prawe”. Szczęście człowiek może czerpać z urody i porządku świata – według renesansowych myślicieli daje on gwarancję porządku moralnego i bezpieczeństwa.
Deklaracja renesansowego optymizmu
Pieśń XXV z Ksiąg wtórych
Hymn (Czego chcesz od nas, Panie…)
To jedna z najpiękniejszych modlitw dziękczynnych jakie kiedykolwiek napisano, można ją porównać z Pieśnią słoneczną świętego Franciszka. Człowiek żyjący we wspaniałym, idealnym świecie jest szczęśliwy. Bóg z miłości do ludzi stworzył świat pełen ładu i harmonii, w którym człowiek wciąż czując namacalną opiekę Boga czuje się bezpieczny i szczęśliwy. Za wszystkie dary człowiek powinien być Bogu wdzięczny, pełen pokory, oddania i przywiązania.
Hymn ma spójną budowę – bezpośrednie zwroty do adresata – Boga otwierają i zamykają wiersz tworząc klamrę kompozycyjną. Wewnątrz klamry znajduje się pięć zwrotek będących wyliczeniem dobroci i wszechmocy Boga. Człowiek modlący się nie boi się swego Stwórcy – zwraca się do Boga wprost (“ty” liryczne) Panie, Ty, Tyś. Jest on dla człowieka dobroczyńcą, twórcą i kreatorem, który stworzył dla niego wspaniały świat.
Świat ten jest uporządkowany, harmonijny, możemy dostrzec w nim równowagę: “biały dzień, a noc ciemna swoje czasy znają”. Świat jest także piękny – “Tyś niebo zbudował, I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował”. Ogromny i różnorodny a to co się w nim dzieje ma charakter cykliczny – daje pewność i gwarancję i stabilność. Zbudowany został nie przez przypadek ale celowo, sensownie tak aby wszystko było dobre.
W takim świecie człowiek czuje się szczęśliwy – otaczany miłością, łaską Boga może mu tylko dziękować i chwalić Go. Taka była renesansowa logika i prawo.
Budowa wiersza:
Tak jak świat jest spokojny i szczęśliwy tak też budowa wiersza oddaje ten klimat. Utwór zbudowany jest w większości ze zdań oznajmujących, rozwiniętych a koniec zdania pokrywa się z końcem wersu – co podkreśla ład i harmonię (przerzutnie zakłócały by spokój i harmonię wiersza). Pytania retoryczne skierowane do Boga na początku wiersza i wykrzyknienia na końcu są wyrazem emocji i powodują, że wiersz nabiera dostojeństwa i patosu.
Wersy są długie, 13-zgłoskowe ze średniówką po siódmej sylabie. Jest to wiersz sylabiczny, rozlewny, piękny – nazwany później wierszem “polskim”. Możemy śmiało powiedzieć, że jest on wzorem klasycznego piękna – harmonii, umiaru, spokoju i dostojeństwa.
Szukaj powiązań:
Hymnem pochwalnym na cześć Boga są też Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, a szczególnie fragment zatytułowany Pochwała stworzenia, którą wyśpiewał św. Franciszek złożony chorobą u św. Damiana. Za stworzenie wspaniałego, harmonijnego świata dziękował Bogu święty Franciszek w Pieśni słonecznej.
Filozofię harmonijną głosił średniowieczny filozof święty Tomasz (tomizm). Uważał on, że Bóg stworzył wspaniały świat w którym każdy ma swoje miejsce (drabina bytów).
Zapamiętaj!
Hymn to uroczysta, podniosła pieśń sławiąca Boga, bohaterskie czyny lub jakieś powszechnie uznane wartości – ojczyznę, wolność, odwagę.
Szukaj skojarzeń:
- Neoplatonizm renesansowy – myśliciele renesansowi z nauki Platona wzięli ideę boskiej jedności, z której powstało wszystko. Dlatego też pokój, zgoda, jedność powinny cechować wszystkie sfery ludzkiej działalności. Stąd też traktowanie świata jako doskonałego dzieła sztuki, które cechuje niezwykły ład, prostota i harmonia.
- Deus artifeks – Bóg artysta – tak nazywali Boga myśliciele renesansu. Według nich był On pierwszym na świecie artystą a stworzony przez Niego świat pierwszym doskonałym dziełem sztuki. Dzięki temu artyści zostali nobilitowani w renesansie, byli oni przecież naśladowcami samego Stwórcy.
Pieśń świętojańska o sobótce
Ten dołączony do zbioru pieśni cykl to dwanaście sielankowo-tanecznych pieśni śpiewanych przez panny podczas ludowego obrzędu związanego z letnim przesileniem słońca 23 czerwca. Cały cykl można odczytać jako udramatyzowaną opowieść o życiu na wsi, które jest arkadią i idyllą (Panna XII Wsi spokojna, wsi wesoła). Kochanowski głosi pochwałę pracy i życia w zgodzie z naturą, podporządkowanego naturalnemu cyklowi przyrody. Tylko takie życie zapewnia dostatek, radość, różne przyjemności i daje gwarancję zachowania cnoty. Najciekawsze i najbardziej charakterystyczne są: pieśń Panny IX oparta na starożytnym motywie przemiany kobiety w słowika; Panna VIII wypowiada apostrofę do pasanych wołków i opowiada o swoim wianku dziewiczym, co jest odwołaniem do piosenki ludowej popularnej jeszcze w XIX wieku: Żeby mnie kto wołki znalazł, dałabym mu wianek zaraz.
Pierwsza panna zachęca do zachowywania tradycji, obchodzenia świąt – między innymi sobótki:
“Niecąc ognie do świtania,
Nie bez pieśni, nie bez grania”.
Druga panna, która bardzo lubi tańczyć, zaprasza wszystkich do tańca “bo w trosce człowiek zgrzybieje”. Trzecia, skora do śmiechu i psot zaczyna zabawę w “ciągnięcie kota”. Czwarta śpiewa o ukochanym chłopcu, o swoich rywalkach i o tym, że nie jest go pewna. Piąta skarży się na Szymka, który nie może się zdecydować jej nie daje spokoju i równocześnie zaleca się do innej. Szósta panna śpiewa o zbliżających się żniwach i o tym, że po zbiorach wszyscy odpoczną. Siódma skarży się na ukochanego, którą ją zaniedbuje bo ciągle poluje. Ósma śpiewa o tym, że wije wianek dla siebie i pasie bydło na łące. Dziewiąta opowiada historię o mitologicznych kochankach Filomeli i Tezeuszu – cieszy się, że w Polsce nie zdarzają się podobne smutne historie. Dziesiąta skarży się na wojnę, na którą wyruszył jej ukochany – czeka jego powrotu i liczy na to, że dochowa jej wierności. Jedenasta chwali piękną Dorotę a dwunasta wychwala życie na wsi.
Szukaj powiązań:
Sielanka jako gatunek powstała już w starożytności choć swą nazwę wzięła od tomu utworów Szymona Szymonowica właśnie zatytułowanego Sielanki. Wcześniej utwory o takim charakterze nazywano idyllami (z gr. obrazek) i bukolikami (z gr. pasterz). Sielanki opowiadały o życiu pasterzy, rolników myśliwych, rybaków. Najczęściej miały formę monologu lirycznego z opisem lub dialogiem. Czasem posługiwały się tylko dialogiem – sielanka udramatyzowana bądź formami narracyjnymi – sielanka epicka.
- W starożytności sielanki tworzyli grecki poeta Teokryt i rzymski Wergiliusz.
- Inne polskie sielanki to realistyczny utwór Szymona Szymonowica Żeńcy.
Wiersz sylabiczny
W pieśniach Kochanowskiego w każdym wersie jest tyle samo sylab – taki rodzaj pisania, który utrwalił właśnie Jan Kochanowski, nazywamy wierszem sylabicznym. Cechą charakterystyczną wiersza sylabicznego jest występowanie w wersach dłuższych niż osiem sylab pauzy rytmicznej – średniówki. Wiersz sylabiczny narzucał wyrazisty wzorzec rytmiczny 11-zgłoskowiec, 13-zgłoskowiec zmuszał twórców do stosowania przerzutni – występuje ona wtedy, gdy widzimy wyraźną rozbieżność między zdaniem a końcem wersu.
Styl klasyczny w literaturze renesansu
Renesansowy klasycyzm to styl w literaturze i sztuce oparty na wzorcach starożytnych (mimesis, decorum) ale także, z może przede wszystkim pewien światopogląd – świat to doskonałe dzieło sztuki cechujące się niezwykłym ładem, harmonią i prostotą – twórcy, artyście pozostaje jedynie go naśladować.
Główne cechy klasycyzmu to:
- Harmonia – elementy dzieła sztuki powinny się harmonijnie dopełniać tak jak elementy świata wzajemnie się dopełniają.
- Porządek – stworzony przez Boga świat jest uporządkowany – dzieło sztuki powinien cechować ład i porządek.
- Jasność i prostota – tak jak zasady funkcjonowania świata są jasne i proste, tak dzieło sztuki powinno być stworzone w podobny sposób.
- Uniwersalizm – sięganie do tradycji i odwoływanie się do prawd uniwersalnych powoduje, że dzieło staje się prawdziwsze i lepiej zrozumiałe.
- Synteza – twórca klasyczny opisując świat dąży do syntezy i uproszczenia – jego zadaniem jest pokazać to co najistotniejsze a odrzucić to co przypadkowe.
Zobacz:
Motyw sławy poetyckiej w pieśniach Horacego i Jana Kochanowskiego