Jan Kochanowski pisał fraszki przez całe życie – i wówczas, gdy był wesołym żakiem, i wtedy, gdy został statecznym gospodarzem. Stanowią zbiór ponad trzystu utworów. Ich skala stylistyczna jest niezwykle rozpięta: żart miesza się tu z refleksją, powadze towarzyszy rubaszny humor, liryzm graniczy z satyrą. Oddaje to renesansową tendencję do uchwycenia rzeczywistości w jej wszystkich możliwych perspektywach. Z rozmaitością stylów koresponduje zróżnicowanie tematyczne. Pisze w nich poeta o ułomnościach ludzkiego charakteru, które wychwytuje bystrym okiem obserwatora, mówi o miłości, przemijaniu, Bogu, rodzinnym domu, lipie rosnącej nieopodal, sławie i śmierci, o sobie samym, o fraszkach, o zdrowiu… Wydobywa z ludzi, rzeczy, zdarzeń to, co wydaje mu się istotne, godne utrwalenia. Tworzy swoją własną wizję świata, która zgodnie z wymogami epoki ma być możliwie kompletna. Danej fraszki nie powinno się zatem traktować oddzielnie, ale należy widzieć ją w kontekście cyklu. Każda jest małym fragmentem mozaiki, dopiero wszystkie zebrane razem składają się na pełny obraz rzeczywistości postrzeganej przez fraszkopisarza.
Fraszka (drobiazg, żart, figiel) – jest to krótki utwór wierszowany, o różnorodnej tematyce, często żartobliwej.
Fraszka powstała na bazie starożytnego epigramatu, którego twórcą był Symonides z Keos. Tak jak epigramat odznacza się krótką, maksymalnie zwięzłą formą. Kochanowski odszedł od konwencji gatunku, z utworu lekkiego, o niezobowiązującej tematyce uczynił typ wypowiedzi lirycznej, ujętej często w wyszukaną stylistycznie formę i podejmującej ważne kwestie.
Fraszka bywa pisana:
- „na coś” (np. Na lipę)
- „do czegoś” (Do gór i lasów)
- „o czymś” (O doktorze Hiszpanie)
Biorąc pod uwagę temat, który poruszają fraszki, możemy wyróżnić fraszki:
- obyczajowe,
- miłosne,
- filozoficzne,
- patriotyczne.
Ze względu na budowę dzielimy je na:
- opisowo-ilustracyjne (relacjonują, ilustrują dany temat lub motyw);
- wyznaniowo-liryczne (zwykle pisane w pierwszej osobie, ujawniające uczucia podmiotu mówiącego);
- dramatyzowane (dialogi, przypominające scenki teatralne).
We fraszkach Kochanowskiego odnajdujemy:
satyrę na obyczaje panujące na dworach
- Do Mikołaja Firleja,
- O doktorze Hiszpanie,
- O kapelanie;
kpinę z ludzkich wad
- z dewocji (Na nabożną),
- z chciwości (O kaznodziei);
refleksję filozoficzną
- życie ludzkie jest ulotne – wszystko to fraszki: moc, pieniądze, sława,
- ludzie to laleczki, marionetki w rękach Boga,
- Bóg to wielki stwórca, reżyser świata,
- warto korzystać z życia w myśl epikurejskiego carpe diem,
- Bóg to dobry ojciec, nie surowy sędzia,
- świat nie jest doskonały – smutki przeplatają się z radościami.
Fraszka O żywocie ludzkim jest jakby chwilą zadumy nad ludzkim losem, nad niepewnością i ulotnością ziemskich wartości, takich jak: „zacność, moc, pieniądze, sława”. Wszystko, co myślimy i co czynimy – to „fraszki”. Ludzi poeta obrazowo porównuje do teatralnych kukiełek, laleczek, które po przedstawieniu wędrują do worka – choć wydaje się im, że są sprawcami wszystkich dzieł. Bóg w świetle fraszek jest Wielkim Budowniczym i Architektem, lecz także Reżyserem śmiejącym się z teatru świata, widzem, obojętnym na sprawy doczesne.
„Wielka Myśli” – zwraca się Kochanowski do Boga w drugiej fraszce pt. O żywocie ludzkim. W tym utworze ludzie to z kolei dzieci przypisujące wagę rzeczom i wydarzeniom zgoła nieważnym w Boskim systemie wartości.
We fraszce Do gór i lasów poeta pisze o sobie i o swoim życiu, w którym zdążył spróbować wszystkiego: oto życie człowieka uczonego, dworskiego, rycerskiego, we Francji, Niemczech, Włoszech. Spojrzenie wstecz kończy typowo epikurejską konkluzją:
Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
.
Cały cykl
Aby zrozumieć znaczenie fraszek Kochanowskiego, warto potraktować je całościowo, nie jako zbiór odrębnych utworów – bo jako całość oddają pięknie wizję świata, światopogląd i humanistyczny sposób myślenia poety. Oglądając otaczającą go przestrzeń, wyławia on te elementy, te pojęcia, które wydają mu się istotne. Obdarza je komentarzem i utrwala – w krótkim, lecz zgrabnym wierszyku. Są także ilustracją Polski szesnastowiecznej – jej obyczajowości, humoru, refleksji humanistycznej.
Fraszki wydają się jednym z głównych osiągnięć Jana Kochanowskiego i między innymi one sprawiły, że spełniło się marzenie poety zapisane we fraszce Ku Muzom:
Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną;
Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!
.
W mniemaniu samego poety rola fraszek była niebagatelna.
- Pisał w Do fraszek iż są zwierciadłem jego tajemnic, odczuć, losów, mimo że są to informacje ukryte i niełatwe do odczytania. Zaznacza także Kochanowski, że łaje przywary, a nie osoby.
Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje
w które ja wszytki kładę tajemnice moje
bądź łaskawie Fortuna ze mną postępuje,
bądź inaczej, czego snadź więcej się znajduje.
- Fraszki wydają się jednym z głównych osiągnięć Jana Kochanowskiego i między innymi one sprawiły, że spełniło się marzenie poety zapisane we fraszce Ku Muzom:
Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną,
Ale kiedy ja umrę, one niechaj słyną!
- Nie można pominąć słynnej Na dom w Czarnolesie, która jest dziękczynieniem wzniesionym ku Bogu za dom, piękno natury, harmonię ludzkiego życia ale nie pomija te pierwiastka ludzkiego, wkładu człowieka w otaczający go świat.
Panie! To moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
- Podobnym hołdem, utworem głęboko religijnym jest Modlitwa o deszcz kreująca Boga jako „wszego dobrego dawcę i szafarza wiecznego”.
Portret humanisty na przykładzie Fraszek Jana Kochanowskiego
Kim jest człowiek, jakie jest jego miejsce w świecie? Również takie trudne problemy znajdujemy w błahych gatunkowo fraszkach Jana Kochanowskiego. Są to problemy filozofa, humanisty poszukującego spokoju i prawdziwych wartości.
- Fraszka O żywocie ludzkim nie jest utworem zbyt optymistycznym. Przypomina o tym, że wszystko przemija, nic więc człowiekowi po wartościach, takich jak: zacność, uroda, moc, pieniądze, sława. Człowiek ma do odegrania w teatrze życia swoją rolę. Wszystko musi przebiegać zgodnie z wolą Reżysera, czyli Boga – Budowniczego świata. Żadna kukiełka nie może zostać na scenie, gdy spektakl się skończy.
- Na lipę – jak na humanistę przystało – Kochanowski chwali tu przyrodę, a właściwie jeden z jej elementów – lipę. Drzewo to jest przyjacielem ptaków (daje im schronienie), owadów (pszczoły mogą zbierać nektar z jej kwiatów), gości i domowników (zapewnia im chłód w upalny dzień) oraz poety (jest źródłem natchnienia).
- Na zdrowie – bez zdrowia nic człowiekowi po bogactwach, ale wartość zdrowia człowiek docenia dopiero w chorobie.
- Na dom w Czarnolesie – to hołd poety humanisty wobec Boga – Stwórcy świata i podziękowanie za wszystkie dary, które otrzymuje człowiek:
Panie! To moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
- Do gór i lasów – ta fraszka mogłaby być świetnym podsumowaniem życia i twórczości Jana Kochanowskiego. Pisze w niej poeta o wartościach życiowych i o przemijaniu z perspektywy człowieka, który dobrze poznał uroki i smutki życia. Liczne podróże, życie dworskie i ziemiańskie nie zmieniły jego epikurejskiego podejścia do świata – trzeba wykorzystywać każdą cenną chwilę i cieszyć się z każdego doświadczenia:
Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,
A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
Zobacz:
Według jakich kryteriów możemy podzielić fraszki Kochanowskiego?
Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?
Jakie tematy i wartości znajdujesz we fraszkach Jana Kochanowskiego
Przedstaw Fraszki Jana Kochanowskiego jako świadectwo renesansowej świadomości i obyczajowości.