„Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże” (Jan Kochanowski). Co literatura renesansu mówi o powinnościach obywatelskich?
Komentarz
Takie lub podobnie brzmiące polecenie często pojawia się na pracach klasowych. Dotyczy ważnego problemu, często poruszanego w różnego typu renesansowych utworach. Daje więc możliwości zaprezentowania (i sprawdzenia!) wiedzy: każe łączyć poezję z publicystyką, omówienie utworów z refleksjami, np. na temat aktualności opisywanych zjawisk. Nasze rady: nie ograniczaj się do Kochanowskiego! Cytuj – dobrze dobrany cytat potrafi więcej powiedzieć niż wielokrotnie dłuższy komentarz. We wstępie możesz się odwołać do zawartego w temacie fragmentu pieśni Kochanowskiego (jeśli nie, wykorzystaj tę możliwość w zakończeniu).
Zastanów się, jakie są konsekwencje zapominania o powinnościach obywatelskich?
- Hańba i poczucie wstydu będące następstwem kolejnych porażek. Ostrzega przed nimi Kochanowski w zakończeniu Pieśni o spustoszeniu Podola: „Nową przypowieść Polak sobie kupi,/ Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”.
- Słabość i problemy państwa – pierwszą chorobą Rzeczypospolitej jest według Skargi „nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa”.
- Nawet upadek kraju – przepowiadana przez Kasandrę klęska Troi (Odprawa posłów greckich) ma stanowić ostrzeżenie dla Polaków. Egoizm Aleksandra i przekupstwo Rady Królewskiej stały się przyczyną tragedii całego państwa.
Jak zacząć?
Przykład I
Bóg, honor, ojczyzna – te wartości cenił człowiek średniowiecza. Ich kolejność dowodzi, że określał się przede wszystkim poprzez wiarę. Religia była dla niego ważniejsza niż przynależność do konkretnego narodu. Odwrotnie człowiek renesansu: czuje się przede wszystkim Polakiem, Niemcem czy Francuzem, a wiarę traktuje jako swą prywatną sprawę. Jednym z wzorców epoki jest dobry obywatel, patriota gotów do największych wyrzeczeń dla swojego kraju. Pisarze renesansu poświęcają wiele uwagi problemowi obywatelskich powinności człowieka.
Przykład II
Jaki jest człowiek według myślicieli renesansu? Wolny, rozumny, świadomy swej wartości. Świadomy także pewnych obowiązków wynikających z ludzkiej wyjątkowości. W „Pieśni XIX” Jan Kochanowski zachęca:
Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,
niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.
Daje w ten sposób do zrozumienia, że człowiek nie może żyć jak zwierzę, tylko jedząc i pijąc. Celem życia ma być owa „poczciwa sława”. Człowiekowi nie wolno też być egoistą, który myśli jedynie o sobie. Jest coś ważniejszego – „dobro spólne”. Nie tylko Kochanowski przypomina o znaczeniu obywatelskich powinności. To jeden z tematów najczęściej poruszanych przez pisarzy renesansu.
Co w rozwinięciu?
Jakie są najważniejsze obywatelskie powinności?
Obowiązki obywatelskie zależą od wrodzonych cech i zdolności człowieka.
- Walka w obronie ojczyzny. Zadanie zwłaszcza dla tych, którym „Bóg dał siłę i serce po temu”. Śmierć za swój kraj przynosi chwałę – powinno się zazdrościć patriotom, którzy polegli w walce! (fraszka Na sokolskie mogiły)
- Dbanie o porządek w państwie, zapobieganie konfliktom, przestrzeganie praw, szerzenie dobrych obyczajów (Pieśń XIX Jana Kochanowskiego). „Rządzić tedy muszą rzecząpospolitą te obyczaje, które ludzie poważni i zacni zgodnie pochwalają” – pisze Andrzej Frycz-Modrzewski w dziele O poprawie Rzeczypospolitej.
- Wyzbycie się egoizmu, stawianie wyżej interesu państwa niż dobra własnego. Zachęca do tego Kochanowski w Pieśni o spustoszeniu Podola (Pieśń V, Księgi wtóre):
Skujmy talerze na talery, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy.
Do takiej postawy przekonuje Skarga w Kazaniach sejmowych, przedstawiając ojczyznę jako potrzebującą pomocy matkę i tonący okręt. Egoizm szlachty i duchowieństwa krytykuje także Rej Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem.
Zwróć uwagę na sakralizację patriotycznego obowiązku. Poświęcenie dla kraju zostanie nagrodzone przez Boga:
A jeśli komu droga otwarta do nieba
Tym, co służą ojczyźnie
(Pieśń XII Jan Kochanowski)
Jaki wzorzec obywatela przynosi literatura renesansu?
To człowiek pozbawiony egoizmu, skłonny do poświęceń, uczciwy i lojalny. Dobrym przykładem jest Antenor z Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. Nie daje się przekupić, najważniejsze jest dla niego dobro kraju. Dlatego domaga się oddania Heleny greckim posłom. Gdy rada podejmuje inną decyzję, Antenor zaczyna planować obronę miasta – w tym widzi swój obywatelski obowiązek.
Uwaga!
Szczególnym obywatelem jest władca państwa – ciąży na nim odpowiedzialność za los wszystkich poddanych. Nie może być chwiejny jak król Priam, który boi się podjąć niepopularną decyzję. Pieśń Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie przedstawia władzę nie tylko jako zaszczyt, ale przede wszystkim jako obowiązek.
Jak zakończyć?
Przykład
Literatura renesansu wiele uwagi poświęca obywatelskim obowiązkom człowieka. Pisarze tej epoki okazali się być ludźmi wrażliwymi na los ojczyzny, z obawą myślącymi o przyszłości kraju. I trzeba przyznać, że choć od tamtych czasów minęło ponad pięć wieków, wiele z ich wskazówek i napomnień nie straciło swej aktualności. Może mniejsze znaczenie ma nakaz walki w obronie kraju, ale ciągle potrzebne są na przykład konieczność wyzbycia się egoizmu czy „szczepienia między ludźmi dobrych obyczajów”. Literatura renesansu stale o tym przypomina.
Zobacz: