Ojczyzna, patriotyzm, sprawy kraju zajmowały w twórczości Jana Kochanowskiego bardzo ważne miejsce. Temat ten obecny jest nawet we fraszkach.
- We fraszce Na sokalskie mogiły poeta wyraża pogląd, iż śmierć za ojczyznę to najbardziej szczytna i mężna śmierć.
- Wśród pieśni patriotycznych najbardziej znana jest Pieśń V (O spustoszeniu Podola) nawiązująca do najazdu Tatarów na Podole. Adresatem utworu jest polska szlachta, którą Kochanowski gani za niestrzeżone granice, brak stałego wojska i dbanie o własne interesy, a nie dobro kraju. Liczy na to, że sugestywne obrazy, takie jak zrabowane majątki, spustoszona ziemia, gwałt na szlacheckich córkach, porwanie dzieci i kobiet do niewoli, przemówią do wyobraźni szlachty i wywołają chęć zemsty. Poeta ostrymi słowami woła do szlachty, jego zwroty są nacechowane emocjonalnie, używa rozkaźników: Polaku!, cny Lachu!, nie ustępuj kroku!, skujmy talerze, pieniądze gotujmy, dajmy! Pieśń kończy się ostrzeżeniem:
Cieszy mię ten rym: „Polak mądry po szkodzie”;
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
- Znana jest także inna pieśń o wymowie patriotycznej – Pieśń XII (Księgi wtóre) opiewająca cnotę i prawość człowieka, który swoje życie poświęca ojczyźnie. Takich ludzi – patriotów – nagradzać będzie także Bóg po śmierci. Słynny cytat z tej pieśni:
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie!
- Mówiąc o patriotycznych utworach Kochanowskiego, nie można pominąć Odprawy posłów greckich – tragedii, której akcja rozgrywa się w starożytnej Troi, lecz problem jest aktualny również w czasach Kochanowskiego. Dylemat bohaterów dramatu: czy oddać Helenę posłom i uchronić ojczyznę od wojny, czy pozostawić ją w Troi według życzenia królewicza, a ojczyznę narazić na wojnę – staje się uniwersalnym problemem stawiania interesów prywatnych ponad sprawy kraju. Antenor – jest przykładem patrioty, Iketaon – posła przekupnego wynajdującego sztuczną argumentację dla zrealizowania woli Parysa. Jeden z posłów wygłasza pełne gorzkiej prawdy słowa:
O nierządne królestwo i zginienia bliskie,
Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
Ma miejsca, ale wszystko złotem kupić trzeba!
Troja jest przecież alegorią Polski – trojański ustrój polityczny to tak naprawdę ustrój szesnastowiecznej Rzeczypospolitej, widać też podobieństwo Rady Królewskiej do sejmu i analogie w obradach poselskich.
- Zwróćmy uwagę na Pieśń V – by zapamiętać obrazy z tej szczególnie mocnej wypowiedzi poety. Najazd Tatarów miał miejsce w roku 1575.Początek – bolesna apostrofa do Polaków, odwołująca się też do honoru; słowa, które mogą być przytoczone w różnych tematach, warto je więc zapamiętać:
Wieczna sromota i nienagrodzona
Szkoda, Polaku!
Opis – po wezwaniu następuje obraz sytuacji: ziemia spustoszona, Tatarzy dzielą łupy, nie wiadomo, jaki los spotkał porwane i sprzedane do niewoli dzieci i córki szlacheckie! I jeszcze nawiązanie do biblijnej przypowieści: naród bez króla jest jak stado owiec bez pasterza – jak ma stawić czoło jeszcze większym wrogom?
Apel – po zarysowaniu strat poniesionych przez Rzeczpospolitą w wyniku napadu Tatarów mamy kolejną apostrofę, wezwanie do czynu. Adresat to „cny Lach”, czyli Polak, któremu podmiot liryczny wiersza nakazuje:
-
- zetrzyj sen z oczu „zetrzy sen z oczu”,
- pomyśl przed czasem! „czuj w czas o sobie”,
- pomścij krzywdy! „jakobyć szkody nieprzyjaciel twoje krwią swą nagrodził”,
- zamień dostatek na pieniądze dla wojska „skujmy talerze na talery”,
- działaj z rozwagą „sami siebie ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie”.
Przestroga – po serii nakazów i wezwań (liryka apelu, inwokacyjna) następuje strofa ostatnia , w której czytamy „Polak mądry po szkodzie” – która przeszła do języka potocznego.
- Pieśń XII – jest popisem oratorskim w stylu Cycerona, małym poetyckim wykładem o cnocie. Ot – „nie masz cnoty bez zazdrości”. Niemniej człek cnotliwy nie musi się martwić, broni go własna jego prawość, sama cnota – „ona nagrodą i płacą jest w sobie…”. Co według autora jest cnotą. Otóż – między innymi – miłość ojczyzny. Być może nawet w pierwszym rzędzie, bo „jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym co służą ojczyźnie!”. Pointa pieśni powoduje, że śmiało możemy cytować ją przy tematyce patriotycznej.
Kochanowski Tyrteuszem!
Przypomnij sobie historię greckiego poety Tyrteusza. Gdy Spartanie podczas jednej z wojen poprosili o posiłki wojskowe, zamiast zbrojnej armii przysłano im… poetę, na dodatek kulejącego. A jednak to dzięki niemu Spartanie wygrali bitwę. Przemawiając do bezsilnych, zmęczonych żołnierzy, Tyrteusz dosłownie postawił ich na nogi i rozpalił w nich ogień walki. Od jego imienia lirykę inwokacyjną wzywającą do walki nazywa się poezją tyrtejską. Kochanowskiego, który w sposób niezwykle sugestywny próbuje obudzić zgnuśniałą i nieskorą do obrony kraju szlachtę, można nazwać renesansowym Tyrteuszem.
Zapamiętaj cechy poezji tyrtejskiej!
- ze względu na temat – liryka patriotyczna, wzywająca do walki za ojczyznę,
- ze względu na pozycję podmiotu lirycznego – liryka inwokacyjna, liryka apelu,
- ze względu na użyte środki wyrazowe – liryka bardzo sugestywna, zaangażowana emocjonalnie, ekspresyjna.
Zobacz:
O czym traktuje Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego?
Jakie tematy podejmował w swojej twórczości Jan Kochanowski?