Publicystyka jest to dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla czasów reform, rywalizacji stronnictw politycznych. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, ale początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie.
Renesansowi publicyści
-
Andrzej Frycz-Modrzewski
(publicystyka społeczna), jego słynne dzieło: O poprawie Rzeczypospolitej (traktat).
Podjął temat i rozpropagował pojęcie demokracji – pierwszy w tej skali – w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego – jego myśl stała się wzorem dla późniejszych reform i myślicieli. -
Piotr Skarga
(publicystyka religijna), jego słynne dzieło: Kazania sejmowe.
Pozostał symbolem patriotyzmu, mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocjami odczytano jako proroctwo, które, niestety, spełniło się w XVIII w. Skarga przestrzegał: jeśli obywatele nie zaczną myśleć o ojczyźnie, nie dokonają reform, grozi nam katastrofa. W konfrontacji z utratą niepodległości w XVIII w., twórczość Piotra Skargi wydała się następnym pokoleniom prorocza, a sam kapłan – natchnionym jasnowidzem odczytującym przyszłość. Do takiej pomnikowo-romantycznej wizji księdza Skargi przyczynił się też Jan Matejko, tworząc słynny uduchowiony obraz Skargi głoszącego kazanie.
Ważne dzieła
O poprawie Rzeczypospolitej Frycza-Modrzewskiego
Andrzej Frycz-Modrzewski tworzy własną wizję prawidłowo funkcjonującego, sprawiedliwego, prawego państwa. Poglądy autora dotyczą konkretnie Rzeczypospolitej, a nie są rozważaniami abstrakcyjnymi. Dzieło dzieli się na pięć ksiąg, których tytuły od razu wskazują na problemy państwowe rozważane przez Modrzewskiego.
I O obyczajach
Modrzewski poucza, jak być cnotliwym obywatelem. Zajmuje się obowiązkami, jakie winien spełniać uczciwy obywatel, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana.
II O prawach
Najistotniejszą i najbardziej światłą częścią dzieła wydaje się dziś księga II O prawach, ze względu na zawartą w niej myśl: „bez praw nie może być prawdziwej wolności”.
- Zdaniem Modrzewskiego, większość problemów bierze się z niesprawiedliwości społecznej. Oto przykład: Pewien szlachcic zostaje pobity tak dotkliwie, że umiera. Sprawcy są znani – trzeba ich ukarać. Za takie samo przewinienie szlachcic nie jest ukarany, a plebejusz zostaje skazany na śmierć. Jak to jest – zadaje pytanie Modrzewski – że w tej samej Rzeczypospolitej za tę samą winę jedni płacą głową, a innych traktuje się pobłażliwie. Państwo polskie nie spełnia więc podstawowego zadania: żeby wszyscy mogli żyć spokojnie i szczęśliwie.
- Równość obywateli wobec prawa – podstawowe prawo demokracji – może być lekarstwem dla chorej ojczyzny. Każdy obywatel powinien mieć prawo wyborcze. Jakże ważny jest postulat Modrzewskiego o równouprawnienie wszystkich wobec prawa! Wtedy nowość w Europie, pierwszy sygnał rodzącej się demokracji.
III O wojnie
W księdze O wojnie Andrzej Frycz-Modrzewski namawia do… pokoju. Uważa, że wojny przynoszą zbrodnie, hańbę, straty nie tylko w ludziach, ale przede wszystkim straty moralne. Czy nie lepiej żyć w zgodzie i pokoju? Trudno nie zgodzić się z argumentami pacyfisty (wtedy nazywanego irenistą), gdy eksponuje zło, które wojna za sobą wlecze…
IV O Kościele
Nic tak nie niszczy państwa jak niezgoda między ludźmi, również na tle religijnym. Modrzewski jest człowiekiem tolerancyjnym i do tego próbuje namówić też innych Polaków.
V O szkole
Postulaty z tej księgi są nadal aktualne! Edukacja jest filarem narodu, a nauczyciel jego przywódcą, dlatego trzeba wyjątkowo cenić pracę pedagogów. Renesansowy reformator uważa też, że jest ogromna potrzeba finansowania szkół. W księdze O szkole widać, jak ogromną wagę – większą niż Rej – przykłada Modrzewski do edukacji młodego obywatela i do wagi zawodu nauczycielskiego. Pisze: „szkolny stan jest najcudniejszy i rzeczom ludzkim najpożytniejszy” – i woła o finansowanie szkół, które ważniejsze jest niż wydatki na zbytki.
Pakiet postulatów Andrzeja Frycza-Modrzewskiego:
- wszyscy obywatele powinni być równi wobec prawa,
- wszyscy obywatele (również chłopi) powinni brać udział w wyborze króla,
- wojna jest rzeczą złą – państwa powinny współistnieć pokojowo,
- szkoła wymaga reform i nakładów finansowych,
- człowiek jest z natury dobry, można zaufać jego naturze,
- państwo winno być rządzone sprawnie, sprawiedliwie i surowo – króla powinny wspomagać grupy światłych obywateli,
- tolerancja religijna.
Jaką wymowę zawiera dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej?
Kazania sejmowe Piotra Skargi
Gatunek: kazanie
Jest to rodzaj religijnego przemówienia głoszonego przez kapłana podczas mszy, stałych lub okolicznościowych świąt liturgicznych. W przypadku księdza Skargi Kazania… stały się utworami literackimi, lecz spełniają także wszelkie wymogi prawidłowego przemówienia: mają obrazowe, docierające do świadomości odbiorcy przykłady, zawierają liczne apostrofy i taki dobór argumentów, które przekonują słuchacza do głoszonych prawd.
Czemu tytuł Kazania sejmowe?
Bo zwyczaj staropolski nakazywał, by obrady sejmu rozpoczynały się od mszy, na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 r. nadwornym kaznodzieją był właśnie Piotr Skarga. Przyszło mu więc głosić słowo boże w czasach gorących politycznie, gdy król pragnął wzmocnić władzę królewską, a szlachta pogłębiać wolność szlachecką. Skarga jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów.
Istota przesłania
Jezuita Piotr Skarga pozostawił około dwustu kazań. Spośród nich najważniejsze wydają się Kazania sejmowe. To one zawierają najwięcej przestróg i nawoływań o miłość do kraju, o rozsądek, przestróg przed anarchią i rozpadem Rzeczypospolitej!!! To tu Skarga używał obrazowych porównań i całe serce wkładał, by przekonać swoich słuchaczy o potrzebie dbania o ojczyznę jak o własną matkę. Istotą przesłania Skargi jest taka oto diagnoza: na sześć chorób zapadła Rzeczpospolita.
Kazanie z alegorią
Słynne jest „kazanie wtóre”, które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki rodzonej (motyw ten później podejmie Adam Mickiewicz). W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu – a gdy okręt tonie głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży.
Obraz tonącego okrętu czy chorej matki – ojczyzny stały się narodowymi alegoriami.
Przywołają go Ignacy Krasicki, Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz. W sumie Kazań sejmowych powstało osiem, a w ostatnim pada na Polskę wyrok upadku, który spotka kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi.
Sześć chorób Rzeczypospolitej według księdza Skargi:
- obojętność wobec ojczyzny i prywata,
- kłótliwość narodu,
- niereligijność i herezje,
- słaba władza królewska,
- złe prawo,
- grzechy i złość jawna – porzucenie chrześcijańskich wartości, w tym miłości bliźniego.
Uwaga!
Andrzej Frycz-Modrzewski był faktycznie pierwszym – nie tylko polskim, ale i europejskim – pisarzem, który podjął temat demokracji. Państwo demokratyczne to zdaniem Modrzewskiego najbardziej sprawiedliwy i przyjazny obywatelom ustrój.
Kazania sejmowe księdza Piotra Skargi. Czym są: kazanie i retoryka?
Wypowiedzi patriotyczne myślicieli renesansu
Myśliciele ówcześni propagowali miłość ojczyzny i powinności obywatelskie. Krytykowali wady ówczesnej Rzeczypospolitej i brali udział w jej życiu politycznym.
Oto utwory, które tego dowodzą:
Mikołaj Rej
- Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Jest krytyką światłych warstw społeczeństwa: kleru i szlachty. Wiele zarzutów pada pod ich adresem, między innymi dotyczących zaniedbywania obowiązków obywatelskich.
- Żywot człowieka poczciwego
Opisując cnoty wzorowego ziemianina, wyraża Rej swą troskę o kraj i apeluje o wypełnianie powinności obywatelskich.
Jan Kochanowski
- Odprawa posłów greckich
To alegoryczna wizja Rzeczypospolitej.
- Pieśni
Np. Pieśń V (Pieśń o spustoszeniu Podola) lub Pieśń XII (A jeśli komu droga otwarta do nieba,/ Tym, co służą ojczyźnie) z Ksiąg wtórych.
Na wzór starożytnych sławi Kochanowski miłość do ojczyzny, nawołuje do przezornego i rozważnego myślenia o niej, czyniąc z patriotyzmu jedną z najważniejszych cnót. Motywy patriotyczne pojawiają się też we fraszkach.
Andrzej Frycz-Modrzewski
- O poprawie Rzeczypospolitej
Słynny traktat myśliciela wzorującego się na Erazmie z Rotterdamu to właściwie jedno z pierwszych dzieł publicystycznych w naszej literaturze. Tytuły ksiąg wskazują na dziedziny, w których dostrzegał błędy Polaków: O obyczajach, O wojnie, O Kościele, O prawach, O szkole.
Piotr Skarga
- Kazania sejmowe
Ksiądz Piotr Skarga przeszedł do polskiej tradycji jako niemal prorok. W pełnych emocji i obrazowych porównań kazaniach przestrzegał, że jeśli nie zwalczymy naszych polskich chorób, do których zaliczał obojętność, chciwość, skłonność do niezgody, osłabianie władzy króla, ustanawianie niesprawiedliwego prawa – ojczyznę czekają nieszczęścia i upadek. Ojczyzna jako matka, jako tonący okręt – to alegorie, które zawdzięczamy księdzu Skardze.
Z Kazaniami sejmowymi skojarz pojęcia: profetyzm, prorok, proroctwo – dar przewidywania przyszłości.
Zobacz: