Mini-CV
- 1518 – rozpoczęcie zarzuconych po roku studiów uniwersyteckich.
- 1523 – terminowanie na dworze magnackim Andrzeja Tęczyńskiego.
- 1531 – przeprowadzka do ziemi chełmskiej i początek przyjaźni z hetmanem Maciejem Sieniawskim.
- 1537 – początek działalności politycznej.
- 1562 – ostateczne przystąpienie do polskiego odłamu kalwinizmu.
Mikołaj Rej już za życia uznany był za twórcę wybitnego. Przez wielu nazywany był „ojcem piśmiennictwa polskiego”. Był wszechstronnie utalentowanym samoukiem, który w wielu gatunkach literackich stworzył pierwsze wzorce literackie (np. Żywot człowieka poczciwego uważany jest za pierwszą polską powieść!). Dla szerokiej publiczności najbardziej znany jest jako autor słynnych słów „iż, Polacy nie gęsi, iż swój język mają!”. Jest faktem, że Rej jako jeden z pierwszych pisał wyłącznie po polsku, a jego dzieła składają się na podwaliny polskiej literatury. Nie mniej jednak nie jest to typowy twórca humanistyczny. Mikołaj Rej ma w swoim życiorysie między innymi porzucenie akademickiej szkoły średniej w Krakowie. Był innowiercą, człowiekiem niezwykle aktywnym. W drugiej połowie życie osiadł w ziemi chełmskiej, by wieść żywot ziemiański. Pozostawił po sobie bogatą spuściznę, pisał dużo i szybko, bez zbytniej staranności, stąd jego styl sprawia wrażenie mało wypracowanego.
Biografia
Mikołaj Rej pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się w 1505 roku w Żurawnie pod Haliczem. Jego ojciec był właścicielem podkrakowskiej wsi Nagłowice, stąd przydomek Reja – Mikołaj z Nagłowic. Nauki pobierał między innymi w Skalmierzu, Lwowie i Krakowie, skąd ojciec zabrał go do domu, by uczył się życia gospodarskiego. W 1518 rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, ale zrezygnował z nich po upływie roku. Od 1523 przebywał na dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego, potem terminował u hetmana Mikołaja Sieniawskiego. Służba na magnackich dworach magnackich pozwoliła mu nawiązać szerokie kontakty ze szlachtą, głównie zwolennikami reformacji. Po śmierci ojca, dzięki otrzymanemu spadkowi i ślubie z zamożną panną, Mikołaj w wieku 24 lat usamodzielnił się pod względem materialnym.
Był dobrym gospodarzem i znacznie pomnożył majątek rodzinny. Pod koniec życia był właścicielem kilku wsi (wieś Temerowce otrzymał z nadania króla Zygmunta I Starego, a Dziewięciele dożywotnio od Zygmunta II Augusta) i dwóch miasteczek: Rejowca i Okszy. Stąd wniosek, że lubiano go i ceniono na dworze królewskim. W 1531 Rej przeniósł się do ziemi chełmskiej. Wtedy to również zaprzyjaźnił się z hetmanem Mikołajem Sieniawskim, wybitnym przedstawicielem protestantyzmu polskiego, na którego dworze bywał częstym gościem. Sam przeszedł na kalwinizm, brał udział w synodach i zakładał w swoich dobrach zbory protestanckie i szkoły. W wieku dojrzałym zaczął przejawiać aktywność gospodarczo-polityczną. W 1537 wziął udział w ruchu kokoszowym oraz w tzw. wojnie kokoszej i został posłem na sejm. Jako polityk opowiadał się za reformami w duchu „naprawy Rzeczpospolitej”. Poparł demokratyczne dążenia szlacheckie wiodące do ograniczenia uprzywilejowanej pozycji magnaterii i duchowieństwa oraz uszczuplenia władzy królewskiej. Zmarł w 1569 roku prawdopodobnie w Rejowcu w chełmskiem.
Najważniejsze wydarzenia
- 1518 – podjęcie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, które rzuca po roku. Rej najprawdopodobniej uczęszczał jedynie do szkoły średniej, choć nie ma pewności, czy ją ukończył.
- 1523 – Mikołaj rozpoczyna terminowanie na dworze Andrzeja Tęczyńskiego. Pobyt na dworze pozwala mu nawiązać szerokie kontakty ze szlachtą, umożliwia kontakt z reformatorską, polityczną jak i religijną, myślą epoki, a także pozwala mu rozwijać wrodzone zdolności… poetyckie i muzyczne.
- 1531 – Rej przenosi się do ziemi chełmskiej. W tym czasie zaprzyjaźnia się z hetmanem Mikołajem Sieniawskim, który okaże się ważną postacią w życiu Reja. Sieniawski należał do czołowych przedstawicieli polskiego protestantyzmu i to najprawdopodobniej za jego sprawą, pisarz zaczyna myśleć o zmianie wyznania.
- 1537 – osiągając pewną sytuacje finansową Rej zaczyna być aktywny społecznie i politycznie. Bierze udział w ruchu kokoszowym oraz w tak zwanej wojnie kokoszej.
- 1562 – po wcześniejszym przejściu na luteranizm, Rej ostatecznie przystępuje do polskiego odłamu kalwinistów.
Twórczość
Debiutuje dosyć późno – w 1543 roku, jako autor Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, wydanej pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Jest to jedno z najwybitniejszych dzieł publicystycznych polskiego odrodzenia, swą tematyką głęboko analizujące sytuację społeczną w ówczesnej Rzeczpospolitej.
W 1545 roku powstał inny utwór w formie dialogu Żywot Józefa, rozpoczynający w dorobku Reja cykl utworów o tematyce religijnej. Podejmie ją jeszcze kilkakrotnie, między innymi w Kupcu powstałym w 1549 roku. Dramat ten nawiązywał do kalwińskiej nauki o przeznaczeniu człowieka do potępienia z powodu grzechu pierworodnego oraz uzasadniał tezę o wyższości czystej wiary nad dobrymi uczynkami. Bronił więc, w swych głównych tezach, pryncypialnych dogmatów kalwinizmu.
Do tej samej grupy tematycznej należy jeszcze prozatorska parafraza łacińskiego przekładu Psałterza Dawidowego z 1546 roku oraz wielki zbiór kazań Postylla z 1565. Dziełami tymi wspierał Mikołaj Rej swoich kalwińskich współwyznawców, aczkolwiek niewyłącznie – Postylla na przykład miała w XVI wieku aż pięć wydań.
Większy wpływ na jego popularność jako pisarza miała jego twórczość o tematyce świeckiej. Chodzi tu przede wszystkim o dwa dzieła, zdecydowanie moralizatorskie: Wizerunek własny człowieka poczciwego (1558, 1560) oraz Żywot człowieka poczciwego, o spójnym charakterze, podyktowanym wymogami jaki stawia twórcom literatura dydaktyczna, o celach parenetycznych i edukacyjnych. Rejowi, jako humaniście bliska była tego rodzaju twórczość: przychylna czytelnikowi, za główny cel stawiająca sobie komunikatywność i edukację. Utwory jego miały nie tylko uczyć, ale i przestrzegać, poprzez wskazywanie negatywnych przykładów. Cele te przyświecające humanistycznym ideałom epoki, ukierunkowane były na głębokie przekształcenia życia politycznego i społecznego. Nie przeszkadzało to jednak jej autorowi kreślić bezkrytycznie idealistycznego wizerunku polskiego ziemiaństwa utożsamianej ze spokojnym, „poczciwym” życiem polskiego zaścianka, któremu przecież daleko było do ideału.
Utwory Reja zyskały na popularności nie tylko ze względu na swa tematykę, ale również dzięki językowi: obrazowemu i zdolnemu do syntetycznego wyrażania myśli. Rej nie stronił od mowy potocznej i kolokwializmów. Chętnie stosował gry słowne, a jego teksty odznaczały się specyficznym, mocno dosadnym i rubasznym, poczuciem humoru.
Najważniejsze dzieła
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
Jest to najważniejsze, a zarazem debiutanckie dzieło Mikołaja Reja. Rozprawa jest dialogiem, jaki wiodą między sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczpospolitej: szlachty (pan), chłopstwa (wójt) i duchowieństwa (pleban). W tej roli zabierają głos i formułują sądy na temat współczesności. W ich rozmowie przewijają się różne wątki, z których przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, ale także organizacji państwa: spraw kościelnych, kwestii urzędów świeckich, obciążeń chłopów i szlachty oraz finansów wojennych.
Szlachtę krytykuje się za zbytki, prywatę, rozrzutność, kler za chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bogaty tryb życia i zepsucie. Najmniej winny, za to najbardziej wykorzystywany okazuje się wójt. Narzeka on na ucisk, nieludzkie traktowanie, na konfiskaty wojenne i obciążenia kościelne. Rozprawa jest satyrą na stosunki społeczne panujące w ówczesnej Rzeczpospolitej, jednak niezależnie od swego satyrycznego kontekstu wpisuje się ona w ruch „naprawy Rzeczpospolitej”. Rej opowiada się za reformami w duchu demokracji szlacheckiej, jest więc rozprawa ważnym argumentem w walce z obozem możnowładców, wyrażającym aspiracje szlachty do reformy państwa w duchu feudalnym.
Żywot człowieka poczciwego
To dzieło z ostatniej fazy twórczości pisarza, rodzaj jego testamentu literackiego. Żywot… jest on dziełem parenetycznym – szeroko rozpowszechnionym w renesansie rodzajem literatury filozoficzno-dydaktycznej poświęconej pokazaniu idealnego człowieka, który ma być rodzajem wzoru dla czytelnika. W tym wypadku ideałem jest „poczciwy ziemianin”, czyli szlachcic wiodący żywot na swoich włościach. Układ dzieła odwołuje się do natury i naturalnych faz rozwoju człowieka. Poszczególne księgi opisują kolejne okresy życia: młodość, dojrzałość, starość. Obserwując każdy z tych etapów, Rej podaje wiele pouczeń: jak wychować młodego człowieka, jak go ożenić i czym żywić. Szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, podkreślając obowiązki, jakie kładzie na każdego obywatela herb i powinność wobec ojczyzny. Następnie rozważa przyczyny lęku przed śmiercią i doradza, w jaki sposób się go pozbyć. Dzieło Reja zawiera, mimo swego idealizującego charakteru, wiele rad praktycznych i wnikliwych obserwacji dnia codziennego. Ukazany jest w nim barwny obraz życia szlacheckiego, wzbogacony scenkami realistycznymi i portretami charakterystycznych postaci tamtych czasów. Jest to dzieło renesansowego humanizmu – wyraz afirmacji świata i „poczciwego” życia, które jest w stanie przezwyciężyć zło.
Zapamiętaj utwory
- Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem (1543)
- Dialog, w którym Rej przeprowadza krytykę ówczesnych stanów rządzących Rzeczpospolitą.
- Żywot Józefa (1545)
- Misterium biblijne oparte na starotestamentowym wątku rodem z Księgi Rodzaju.
- Kupiec (1549)
- Moralitet, w którym Rej nawiązał do kalwińskiej nauki o przeznaczeniu człowieka potępienia z powodu grzechu pierworodnego.
- Psałterz Dawidowy (1546)
- Postylla (1557)
- Zbiór kazań.
- Źwierzyniec (1562)
- Cztery księgi wierszowanych epigramów, w których znalazły się między innymi fraszki, figliki, powiedzenia i szkice.
- Źwierciadło (1568)
- Traktat, którego część stanowi Żywot człowieka poczciwego.
Miejsca
- Nagłowice – rodzinna wieś, którą Mikołaj odziedziczył po ojcu i od której bierze nazwę jego przydomek.
- Tęczyn – dwór magnacki, gdzie zdobywa wykształcenie i ogładę w życiu politycznym i społecznym.
- Rejowiec – miasto założone i ufundowane przez Reja. Tutaj najprawdopodobniej umiera.
Ludzie
- Ojciec, który czuwa nad wychowaniem pisarza i kieruje go do życia gospodarskiego.
- Dwaj opiekunowie – nauczyciele: Andrzej Tęczyński i Maciej Sieniawski. Dzięki terminowaniu na dworach Rej zdobywa ogładę i umocnienie swej pozycji społecznej. Ma bezpośredni dostęp do nowinek ze świata. Tutaj może chwytać na gorąco nowe prądy i obcować ze świeżą myślą filozoficzną np. Publicystyka Erazma z Rotterdamu, czy myślą Marcina Lutra.
Zajęcia
Rej rozpoczyna swe życie zawodowe terminując na dworach magnackich. Tu zdobywa wykształcenie i, jak dziś powiedzielibyśmy, doświadczenie zawodowe, tak niezbędne do dalszej pracy. Jednak porzuca karierę, żeni się i osiada jako gospodarz w ziemi chełmskiej, dopiero jako człowiek dojrzały powróci do czynnego życia społecznego. Od 1537 roku bierze aktywny udział w życiu politycznym kraju, wielokrotnie posłuje na sejm, a jego krytyczne uwagi są cenione również na dworze królewskim.
Jego 5 minut
Rej już za życia uważany był za twórcę wybitnego. Sławę zyskuje już jako autor Krótkiej rozprawy…, jednak prawdziwy rozgłos i pamięć u potomnych, zapewni mu dopiero utwór pisany u schyłku życia, a jest nim Żywot człowieka poczciwego. Jest to najbardziej popularne dzieło Reja, właściwie jego testament literacki. Skupił w nim mądrość życiowa zbieraną przez całe życie. Ważne są również utwory Reja – kalwinisty: Kupiec i przekłady z Psałterza Dawidowego oraz krytyczne uwagi wyłożone w dialogach politycznych.
Uwaga
Mikołaja Reja trudno by nazwać typowym humanistą, chociaż żył i tworzył w epoce renesansu. Był samoukiem, człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym, jednak stronił od szkół i ponad światowe życie przekładał spokojne życie ziemiańskie. W jego dziełach zauważyć można średniowieczne jeszcze zamiłowanie do magii liczb, znaków i symboli. Większość swych utworów publikował niepodpisanych lub pod pseudonimem, co również dalekie jest od renesansowego wywyższenia jednostki.
Jednak życie i twórczość Reja podnosi również wiele wątków w duchu renesansowego humanizmu. Jest to między innymi umiłowanie harmonii i spokoju, zachwyt życiem jako takim i radość z czerpania z niego „pożytków”. Przy okazji jego biografii nie można zapominać o Reju działaczu i Reju polityku. Był on innowiercą, w wieku dojrzałym przeszedł na kalwinizm, wielokrotnie posłował na sejm i opowiadał się za reformą ustroju w duchu demokracji szlacheckiej.
Zobacz: