Chociaż Mikołaj Rej nie był typowym humanistą i określenia „poeta doctus” na pewno nie można mu przypisać, to jednak obcowanie z jego twórczością pozwala przyjrzeć się, przynajmniej w pewnej mierze, głównym trendom, kierunkom, tendencjom literatury renesansu. Związki z epoką są wielostronne, obejmują kilka zasadniczych kwestii. Oto najważniejsze z nich:
- Pisarstwo Reja reprezentuje rozpowszechniony w kulturze renesansu model literatury popularnej, operującej „niskim stylem”, zanurzonej w życiu, w fizyczności, wielbiącej niewyszukany, jowialny dowcip.
Propagatorem takiego pisania był jeden z głównych przedstawicieli francuskiego odrodzenia – François Rabelais, autor Gargantui i Pantagruela. Pisarz sięgał do plebejskich korzeni literatury, do ludowej kultury, do tradycji śmiechu i karnawału. Tworzył więc wizję świata na opak, sakralizując profanum, czyli to co fizyczne, cielesne, wulgarne. Śmiejąc się rubasznie, od ucha do ucha, przeciwstawiał się modelowi literatury „wysokiej”, uduchowionej, idealizującej. Postrzegał świat poprzez śmieszność, wiedział bowiem, że: „Śmiech jest prawdziwym królestwem człowieka”.
Przytoczonej maksymie Rabelais’a zdaje się również hołdować Rej, chociaż jego pisarstwo nie ma rodowodu plebejskiego ani nie jest tak bardzo „straganiarskie”. Niemniej jednak należy je usytuować w kręgu literatury popularnej. Język Reja nie jest przecież specjalnie „wypolerowany”, podniosły, mnóstwo w nim zdrobnień (wisneczki, maluneczki, kurki, gąski), czasem jego pisanie graniczy z wulgarnością.
- Twórczość Reja realizuje renesansowy postulat tworzenia literatury w języku narodowym.
Odrodzenie zrywa bowiem z zasadą uniwersalizmu średniowiecznego, z charakterystyczną dla tamtej epoki jednolitą, powszechną dla całego świata chrześcijańskiego wizją kultury, która mogła istnieć w takim kształcie między innymi dzięki dominacji języka łacińskiego w całym piśmiennictwie europejskim. Twórcy renesansu obalają pogląd, że jedynie piękna, klasyczna łacina jest godna literatury. Przełom w tej dziedzinie stanowi Boska komedia Dantego, dzieło uznane za zapowiedź nowej epoki między innymi z uwagi, że powstało w języku włoskim. We Francji za sprawą poetów grupy „Plejady”, w tym głównie Pierre’a Ronsarda powstaje poezja w języku francuskim. Rej bierze przykład z twórców europejskiego renesansu. Chociaż zna łacinę, pisze jedynie po polsku, tworząc w ten sposób fundamenty literatury narodowej. Zyskuje dzięki temu miano „ojca piśmiennictwa polskiego”.
- W twórczości Reja znalazła odbicie renesansowa wizja świata i człowieka.
Zwłaszcza Żywot człowieka poczciwego stanowi deklarację renesansowego optymizmu, propaguje radość życia. Świat Reja jest pełen ładu, harmonii. Wszystko ma tu swoje miejsce, swój czas i swoje przeznaczenie. Człowiek jest integralnym komponentem rzeczywistości, nie narusza jej harmonijnego kształtu przez to, że poddany rozlicznym rygorom – rytmowi przyrody, biologii, nakazom moralnym, akceptuje je i rozumie ich istotę.
- Pisarstwo Reja odzwierciedla renesansową tendencję do tworzenia wzorców osobowych.
Polska literatura parenetyczna doby odrodzenia proponuje trzy podstawowe modele życia: szlachcica-ziemianina, Polaka-obywatela, dworzanina. Ten ostatni adresowany był do ludzi światłych, wykształconych, znających etykietę towarzyską, obeznanych z najnowszymi trendami w literaturze, malarstwie, muzyce europejskiej. Rej swój ideał poczciwego ziemianina kieruje do zupełnie innego kręgu odbiorców: do przeciętnych ziemian, żyjących spokojnie na wsi i gospodarujących na własnych majątkach. Nie da się zaprzeczyć, że zaproponowany przez pisarza wzorzec osobowy jest nieco zaściankowy, parafialny, konserwatywny.
- Utwory Reja świadczą o tym, że pisarz nawiązuje do myśli filozoficznej antyku.
Okazuje się duchowym spadkobiercą Seneki, Marka Aureliusza, Cycerona. Głosi kult starożytnej cnoty, nawiązuje do refleksji Epikura, nakazującej czerpać z życia przyjemność i nie bać się śmierci. Rej uprawiał także gatunki literackie reprezentatywne dla antyku, takie jak choćby dialog satyryczny, fraszki, rozprawy.
- Dzieła Reja stanowią dowód niepokojów religijnych, światopoglądowych, społecznych, typowych dla epoki renesansu.
Znamienne w tym względzie mogą być zbiór kazań Postylla i Krótka rozprawa między trzema osobami… utrzymywana w duchu reformacji walczącej o nowy kształt instytucji kościelnej, krytykująca przy tym relacje zależności między poszczególnymi stanami. Rejowska Postylla spotkała się z licznymi atakami przeciwników politycznych. Biskup Wereszczyński w swoim traktacie przeciwko pijaństwu sportretował Reja w sposób karykaturalny – nakreślił wizerunek prostaka, nie stroniącego od alkoholu i jadła.
Wiek XVII pogrążył twórczość Reja w niepamięci.
Sprzyjała temu atmosfera kontrreformacji dyskredytującej innowierców, a także ówczesna sytuacja polityczna (wojny ze Szwecją, Rosją, Turcją). W dobie baroku pisarstwo Reja wydawało się zbyt „toporne”, niewygładzone. Od zapomnienia uratowały twórcę z Nagłowic wykłady Mickiewicza z 1841 roku. Z czasem powstało wiele prac opisujących barwne i ciekawe życie pisarza, między innymi Jegomość pan Rej w Babinie A. Nowaczyńskiego czy Polacy nie gęsi Ludwika Hieronima Morstina.
Utwory Mikołaja Reja:
- misterium Żywot Józefa,
- moralitet Kupiec,
- Figliki (zbiór fraszek – Źwierzyniec),
- dialog – Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem…,
- Zwierciadło (traktat, którego część stanowi Żywot człowieka poczciwego),
- zbiór kazań – Postylla,
- przekład Psałterza Dawidów.
Uwaga!
Epikureizm, drugi, obok stoicyzmu, ważny nurt filozofii starożytnej, zapoczątkowany został przez Epikura w II w. p.n.e. Zajmował się głównie etyką, usiłując dać odpowiedź, jak żyć, żeby być szczęśliwym. Szczęście pojmował jako doznawanie przyjemności, brak cierpień, poprzestawanie na małym. Jedyne, co może zakłócić radość życia to lęk przed śmiercią, ale według Epikura śmierć nas nie dotyka, gdyż jest rozpadem atomów, póki my jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy jest śmierć, nie ma nas.
Zobacz:
Jaki wzorzec osobowy i jaką filozofię reprezentuje Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego?