Bogurodzica
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison
.
Na tle epoki
Bogurodzica to pierwszy polski tekst poetycki. Powstała najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV wieku, choć niektórzy badacze mówią nawet o wieku XII. Utwór jest poświęcony Matce Boskiej, co znamienne jest dla – niezwykle silnego w średniowieczu – kultu maryjnego.
Maria, uważna za pośredniczkę ludzi w kontakcie z Chrystusem, była przedmiotem wielu tekstów literackich (na przykład Lament świętokrzyski – Żale Matki Bożej pod krzyżem) i obrazów epoki wieków średnich. Modlono się do Marii jako do „przewodniczki”, „opiekunki”, „miłosiernej matki rodzaju ludzkiego”.
Bogurodzica rozpoczyna tradycję maryjną w literaturze polskiej. Jako pieśń religijna przeznaczona była do śpiewania podczas nabożeństwa.
Swój kształt formalny zawdzięcza poniekąd łacińskiej poezji liturgicznej łączonej z tradycją bizantyjsko-grecką i cerkiewno-słowiańską. Podobne do Bogurodzicy utwory odnaleźć możemy także w literaturze czeskiej.
Forma – elementy analizy
Bogurodzica to pieśń religijna składająca się z trzech części:
- archaicznej – czyli najstarszej, w której skład wchodzą pierwsze trzy strofy – przerabiane na lekcjach polskiego w szkole,
- wielkanocnej – dalsze cztery strofy – opisują mękę, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa,
- pasyjnej – kolejnych dziewięć luźno ułożonych zwrotek, zawierających różne prośby i modlitwy do Chrystusa i Matki Boskiej.
Środki stylistyczne użyte w wierszu:
- Apostrofa – wiersz jest bezpośrednim zwrotem do Matki Boskiej, a za jej pośrednictwem – do Jezusa Chrystusa.
- Oksymorony – poeta nazywa Mariê: „Bogurodzicą dziewicą” – czyli matką i dziewicą w jednej osobie. Mówi także: „twego syna gospodzina” – co znaczy „twego syna – twego pana”. Te zależności możesz nazwać także figurami antytetycznymi.
- Refren – poeta powtarza dwukrotnie zwrot „Kyrieleison” – co po grecku oznacza „zmiłuj siê nad nami”.
- Archaizmy – jest ich wiele w Bogurodzicy – co utrudnia nieco jej zrozumienie. Słowa staropolskie lub nawet starosłowiańskie to „Bogurodzica” – ta co urodziła Boga, „zwolena” – wybrana, „sławiena” – chwalona, „Gospodzin„ – Pan, „jąż” – którą, „dziela” – dla, „bożycze” – Panie Boże.
- Rymy – zwracają uwagê tu rymy wewnêtrzne – na przykład Bogiem sławiena – matko zwolena.
Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohaterowie
- W pierwszej strofie podmiot liryczny zwraca się do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa. Warto tu zauważyć, że podmiot liryczny ma charakter uniwersalny i zbiorowy – może być nim każdy z modlących się do Maryi ludzi, lub nawet cała grupa wiernych – wykonujących pieśń chóralnie.
Uwaga! Matka Boska obdarzona została epitetami „zwolena” i „sławiena” – poeta, uznając ją za wybrankę Bożą, ukazuje w ten sposób jej wysoką pozycję. Maria jest także reprezentantką rodzaju ludzkiego, wiernym łatwiej zwracać się do niej, niż do odległego Boga. Cała strofa jest błaganiem Mari o wyjednanie łask u Chrystusa („zyszczy nam”) i zesłanie ich na ziemię („spuści nam”).
- Drugą i trzecią zwrotkę możemy nazwać apostrofą do Chrystusa. Poeta jednak nie śmie bezpośrednio zwracać się do Pana. Dla wsparcia swych próśb przywołuje postać Jana Chrzciciela. Słowa „Twego dziela Krzciciela, bożycze…” i dalsze – można by tłumaczyć: „ze względu na Twego chrzciciela – wysłuchaj naszych modlitw”. Jan Chrzciciel staje się więc drugim, obok Matki Boskiej, pośrednikiem w modlitwie do Chrystusa – a rodzaj ludzki zyskuje nowego przedstawiciela w Królestwie Niebieskim. Jezusa wierni proszą o dobre życie na ziemi i nagrodę w postaci życia wiecznego w raju. Poeta kunsztownie zawarł tę prośbę w antytezie „zbożny pobyt” – „rajski przebyt”, gdzie słowo „pobyt” świetnie oddaje tymczasowość egzystencji ziemskiej, a „przebyt” radosną nieskończoność życia w raju.
- W sumie mamy w Bogurodzicy cztery postacie: Marię, Chrystusa, Boga i Jana Chrzciciela. Owa czwórka może symbolizować kwadrat – figurę doskonałą i najbardziej harmonijną – a co za tym idzie cztery podstawowe cnoty (zwane także cnotami kardynalnymi): męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność. Liczba cztery bywa często eksponowana w średniowiecznej sztuce – z kwadratowych kamieni budowano na przykład świątynie romańskie.
Jak interpretować?
O Bogurodzicy możesz mówić jako o zabytku języka polskiego i polskiej literatury.
- W tej pieśni przechowały się najstarsze polskie formy wyrazowe („dziela”, „Gospodzina”, „zyszcy”, „spuści”, „przebyt”). Wiele z nich wskazuje na obce źródła polszcyzny – łacinę, grękę, a także czeski. Dzięki Bogurodzicy historycy mogą wysnuwać hipotezy na temat genezy polskiego języka i literatury.
Uwaga! Bogurodzica to pierwszy polskojęzyczny tekst literacki – niemający żadnego wcześniejszego wzoru w naszej literaturze. Bez niego nie byłoby zapewne twórczości Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza ani Czesława Miłosza… Jeśli więc kiedykolwiek przyszłoby Ci formułować swoją własną opinię na temat polskiej poezji jako całości to obok Bogurodzicy nie możesz przejść obojętnie!
- Ta pieśń ułatwia nam także spojrzenie na średniowieczną religijność. Dzięki niej wiemy, jak ważną rolę odgrywał w kościele kult Marii. Bogurodzica rozpoczyna w pewnym sensie – trwającą do dziś
– tradycję maryjną.
- Na Bogurodzicę warto także spojrzeć jak na tekst kultury. Utwór ten, choć z pozoru tak nie wygląda, jest w rzeczywistości bardzo kunsztownym przejawem wczesnej poezji polskiej. Jego przykład pokazuje nam na jakim poziomie stała ówczesna kultura literacka w Polsce.
- Z drugiej strony – wiersz ten jest zapisem średniowiecznego systemu społecznego opartego na hierarchii. Na „szczycie drabiny” stoi Chrystus, na niższych szczeblach znajdują się Maria i Jan Chrzciciel, a na samym dole – ludzie. Podobnie wyglądało ówczesne społeczeństwo feudalne – najwyższe szczeble „drabiny” zajmował król, pod nim byli jego wasalowie i duchowieństwo, najniżej zaś prosty lud.
Bogurodzica jako arcydzieło
Zwróć uwagę, jak kunsztownie zbudowany jest ten wiersz: każda zwrotka składa się z apostrofy, będącej zwrotem do adresata oraz z prośby. Możemy więc stwierdzić, że występuje równoległość kompozycyjna (paralelizm kompozycyjny). W pierwszej zwrotce (ze względu na wyjątkowość osoby, do której się zwracamy) rozbudowana jest apostrofa i bardzo krótko wyrażona prośba, natomiast w drugiej krótka, lapidarna apostrofa (do Jezusa – Syna Boga) i rozbudowana prośba – możemy więc mówić o kontraście. Efektem takich właśnie zabiegów kompozycyjnych są przede wszystkim rym, brak monotonii – kontrast, a także doskonałe świadectwo kultu Maryi – Matki Boskiej na ziemiach polskich.
Bogurodzica wierszem intonacyjno-zdaniowym
- Wiersz intonacyjno-zdaniowy lub zdaniowo-rymowy (zwany też średniowiecznym) charakteryzuje się różną liczbą sylab w poszczególnych wersach np. w pierwszej zwrotce Bogurodzicy jest ich kolejno 16, 17, 6, 4. Nie osiągnięto jeszcze sylabizmu, czyli regularności w budowaniu strof wiersza. Za to stosowano regułę, iż wers równa się zdaniu lub części zdania. Wersy obejmują zdanie lub jego jednorodny człon, które są wypowiadane z intonacją wznoszącą lub opadającą.
- Rytm wiersza tworzą rymy wewnętrzne i zamykający każdą strofę zwrot wzięty z języka greckiego – występujący w litaniach Kirielejson. Można powiedzieć, że jest on swego rodzaju refrenem.
- W wierszu średniowiecznym występowały rymy wewnętrzne i końcowe. Rymy te oparte były o podobieństwo gramatyczne słów, od czego poezja wkrótce odejdzie. Stąd nazwa wiersza średniowiecznego, eksponująca jego cechy – zdaniowo-rymowy.
Przy jakich tematach można przywołać Bogurodzicę?
- Na pewno przy rozważaniach o średniowieczu – Bogurodzica to sztandarowy utwór tej epoki literackiej.
- Do tematów poruszających wagę dzieł literackich w tworzeniu tradycji narodowej. Można zaryzykować stwierdzenie, że to Bogurodzica stworzyła w pewnym sensie naszą, polską tradycję narodową…
- Bogurodzicę można przywołać też jako kontekst do rozważań na temat rozmowy człowieka z Bogiem, lub obecności Boga we współczesnym świecie. Poetyckie modlitwy występują we wszystkich epokach literackich. Bogurodzica jest pierwszą z nich.
Jeżeli będziesz pisać lub wypowiadać się o Bogurodzicy:
- Zacznij przede wszystkim od przybliżonej daty powstania utworu – to ważne gdyż – powtórzmy to raz jeszcze! – Bogurodzica jest pierwszym polskim tekstem literackim. Możesz dlatego nazwać utwór: zabytkiem języka polskiego.
- Nakreśl sytuację liryczną – przedstaw Maryję i Jana Chrzciciela jako pośredników, a Chrystusa jako głównego adresata modlitwy.
Pamiętaj, że w Bogurodzicy występuje zbiorowy podmiot liryczny.
- Poświęć parę słów motywowi deesis – zwróć uwagę na to, że występuje on również w sztukach plastycznych.
- Wspomnij także o kunsztownej budowie wiersza – zwróć uwagę na figury antytetyczne, rymy wewnętrzne oraz archaizmy.
- Na koniec przedstaw losy Bogurodzicy w polskiej tradycji narodowej. Przypomnij, że pieśń ta była w swym czasie uważana za hymn narodowy, a do dziś jest wykonywana podczas ważnych uroczystości państwowych i kościelnych.
Zapamiętaj!
Modlitwa o łaskę jest kierowana do Chrystusa za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Taka figura poetycka ma swoje odbicie w sztuce i innych dziełach literackich pod nazwą deesis (gr. – prośba, modlitwa, błaganie). Podstawę deesis stanowiła kompozycja trzech postaci (stąd również nazwa trimorfon): Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, oraz dwojga pośredników między Nim a ludźmi: Maryi, jako Jego ziemskiej Matki, oraz Jana, jako sprawcy symbolicznego aktu chrztu w Jordanie.
Muzyka w Bogurodzicy
Wierszom średniowiecznym zwykle towarzyszyła muzyka. W najstarszym zapisie obok tekstu wiersza znajdowały się nuty. Bogurodzica była wykonywana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Taki rodzaj śpiewu – występujący często w chorale gregoriańskim – nazywamy monodią (z gr. – śpiew jednogłosowy).
Bogurodzica w tradycji polskiej:
Ta pieśń religijna była przez długi czas czymś w rodzaju polskiego hymnu narodowego. Śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku, pod Nakłem w 1431 roku i pod Wiłkomierzem w roku 1440. Bogurodzica weszła także do polskiego rytuału koronacyjnego – odśpiewano ją podczas wyniesienia na tron Władysława Warneńczyka. Do dziś jeszcze bywa odtwarzana w momentach szczególnie uroczystych, dla podkreślenia podniosłości obchodów świąt państwowych i kościelnych.
Zobacz:
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)