Autor
- Jan Kochanowski (1530-1584), nazywany ojcem literatury polskiej, urodził się w Sycynie pod Zwoleniem, w powiecie radomskim.
- Trzy lata studiował w Akademii Krakowskiej, potem kontynuował naukę na innych uczelniach: w Królewcu, a także w Padwie we Włoszech. W czasie swoich studiów wielokrotnie odbywał podróże zagraniczne, zwiedził m.in. Rzym, Neapol, Marsylię, Paryż. Po piętnastu latach studiów wrócił do ojczyzny. Studia te dały mu gruntowne wykształcenie: znał grekę i łacinę, poznał literaturę w obu tych językach, literaturę włoską i świat starożytny.
- 1559 rok to początek nowego okresu biografii poety: życie dworskie (na dworach spędził piętnaście lat). Dzięki swoim mecenasom otrzymywał beneficja kościelne, z których się utrzymywał. Kochanowski przebywał na dworach króla Zygmunta Augusta, biskupów Filipa Padniewskiego, Piotra Myszkowskiego. Dzięki protekcji tego ostatniego został sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Kochanowski brał czynny udział w życiu politycznym kraju, a także wiele tworzył. W tym czasie wyszły drukiem pierwsze jego utwory.
- W 1570 roku zrezygnował z życia dworskiego i osiadł w Czarnolesie – majątku odziedziczonym po ojcu. Mniej więcej osiem lat po podjęciu tej decyzji ożenił się z Dorotą Podlodowską. Małżeństwo Kochanowskiego było udane – poeta miał dwie córki, Urszulę i Hannę, dużo pisał i był szczęśliwy. Rodzinną sielankę zakłóciły śmierci kolejnych bliskich osób: brata Kacpra i córek: Urszulki i Hanny.
- Pod koniec życia Kochanowski chciał wrócić do życia dworskiego i polityki. W 1584 roku podjął decyzję o wyjeździe do Lublina, ale podróż przerwała nagła śmierć poety (atak serca).
Geneza dzieł
Fraszki – liryczny pamiętnik poety
Większość fraszek napisał Kochanowski w okresie dworskim, a także wtedy gdy mieszkał w Czarnolesie. W sumie powstało ich ponad trzysta. Z fraszek stworzonych w czasie gdy poeta przebywał na dworach, możemy odtworzyć barwny obraz życia dworskiego tamtego czasu (XVI wiek).
Pierwsze wydanie fraszek, zatytułowane po prostu Fraszki, do druku przygotował sam autor i wydał w Drukarni Łazarzowej w Krakowie.
Pieśni – oficjalny program poetycki i filozoficzny poety
Pieśni pisał Kochanowski przez całe dojrzałe życie, czyli w okresie dworskim, ale przede wszystkim czarnoleskim. Na początku, podobnie jak fraszki, po łacinie, a potem w języku ojczystym.
Za życia poety drukiem zostało wydane tylko kilka pieśni, natomiast wiele krążyło w ręcznych odpisach.
Pierwsze pełne wydanie pieśni Kochanowskiego ukazało się w 1586 roku już po śmierci poety. Zatytułowany był zbiór Pieśni Jana Kochanowskiego księgi dwoje i zawierał 49 utworów. Całość podzielona była na dwie części, Księgi pierwsze zawierała dwadzieścia pięć pieśni oraz Księgi wtóre – dwadzieścia cztery, dołączono również do zbioru dwanaście pieśni Pieśni świętojańskiej o sobótce i Hymn (Czego chcesz od nas, Panie…).
Tło epoki
- Renesans to czas rozwoju sztuki i nauki, wielkich odkryć geograficznych, Lutra i reformacji, wynalezienia druku, a co za tym idzie – łatwiejszego kontaktu ze słowem drukowanym.
- To także powrót do źródeł kultury europejskiej, do antyku. Antyk stał się dla twórców renesansowych niedościgłym wzorem i ideałem.
- Humanizm renesansowy postawił w centrum człowieka i całe jego życie – stąd bohater literacki renesansu to zwykły człowiek opisywany w różnych sytuacjach życia codziennego.
- Hasło przewodnie renesansu to cytat z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza: „Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto” (Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce). Słowa Terencjusza można również uznać za motto twórczości Jana z Czarnolasu.
.
Gatunki
Fraszka
Jest to krótki i zwięzły utwór poetycki, często o charakterze humorystycznym, zwykle zakończony puentą. Słowo fraszka pochodzi od włoskiego słowa frasca oznaczającego drobiazg, głupstewko, błahostkę – jako nazwę gatunku wprowadził je Kochanowski i on stworzył jej odmianę gatunkową.
Fraszki Jana Kochanowskiego, choć bardzo różnorodne (liryczne, biesiadne, erotyczne, autobiograficzne, autotematyczne, patriotyczne i inne), łączy zwięzłość i lekkość, a także osiągany za pomocą np. kontrastu czy zaskoczenia dowcip. Poeta napisał około trzystu fraszek.
Pieśń
Pieśń to jeden z najstarszych i najchętniej uprawianych gatunków poezji lirycznej. W antyku pieśni wykonywano z towarzyszeniem muzyki w trakcie obrzędów religijnych. W starożytnym Rzymie (I wiek p.n.e.) jako samodzielny gatunek pisał pieśni Horacy (carmina) i do jego tradycji nawiązuje twórczość Kochanowskiego.
Pieśni charakteryzują się:
- stroficzną, regularną budową,
- wyrazistą rytmizacją,
- zastosowaniem refrenu i licznych paralelizmów leksykalnych i składniowych.
Terminy związane z Kochanowskim
- Poeta doctus – poeta uczony.
- Humanizm (z łac. humanus – ludzki) – ruch umysłowy rozwijający się we Włoszech od początku XIV wieku. Przejawiał się w zainteresowaniu starożytnością, w rozwoju studiów nad literaturą grecką i rzymską, przekładaniu dzieł twórców antycznych i komentowaniu ich według zasad krytyki filologicznej.
W szerszym sensie nazywa się tak wszelkie poglądy uznające człowieka za najwyższą wartość i postulujące wszechstronny rozwój osoby ludzkiej.
- Horacjanizm – zespół tendencji poetyckich ukształtowanych w poezji europejskiej głównie XVI i XVII wieku pod wpływem twórczości rzymskiego poety Horacego (I wiek p.n.e.). Polegał na podejmowaniu tematów dotyczących roli poety i sławy poetyckiej. W formie – dążenie do stylistycznej naturalności i harmonii wypowiedzi: powściągliwość wywodu lirycznego, refleksyjność, dystans do świata i przeżyć (stoicyzm), nawiązywanie do motywów mitologicznych i sielankowych.
- Deus artifex– Bóg artysta – tak nazywali Boga myśliciele renesansu. Według nich był On pierwszym na świecie artystą, a stworzony przez Niego świat pierwszym doskonałym dziełem sztuki. Dzięki temu artyści zostali nobilitowani. Byli oni przecież naśladowcami samego Stwórcy.
- Stoicyzm – twórcą tej filozofii był Zenon z Kition. Wyznawcy stoicyzmu uważali, że największym szczęściem człowieka jest cnotliwe życie (cnota). Stoik kierujący się w życiu rozumem, a nie emocjami – ze spokojem (stoickim) przyjmuje wszystko, co przynosi los. Pozostaje obojętny na zmienność Fortuny. Stoicy dążyli do osiągnięcia w życiu równowagi ducha i wewnętrznej harmonii.
- Epikureizm – stworzył grecki myśliciel Epikur w III wieku p.n.e. Carpe diem – korzystaj z dnia to najważniejsze hasło epikurejczyków. Według nich należy cieszyć się życiem, porzucić wszelkie troski, lęki i zmartwienia. Człowiek będzie szczęśliwy, według Zenona z Kition, jeśli życie dla niego będzie przyjemnością. Najwyższą formą szczęścia jest unikanie cierpienia, a także rozumne i cnotliwe życie.
- Fortuna – bogini przeznaczenia, szczęścia i nieszczęścia, ślepego przypadku. Przedstawiana z zawiązanymi oczami, rogiem obfitości i sterem. Jej najpopularniejszym emblematem jest koło.
Zobacz:
Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?
Przedstaw Pieśni Jana Kochanowskiego jako wyraz filozofii życia poety.