Zmieniają się insygnia władzy (kiedyś korona, jabłko, berło, dziś – laska marszałkowska), ale jej mechanizmy wciąż pozostają te same. Jest coś w człowieku, co powoduje, że pragnie on rządzić innymi, kierować, wydawać polecenia, a jednocześnie przyjmować hołdy i budzić respekt. Skąd to pragnienie? Być może, mamy kompleks ludzi poddanych Bogu – i chcemy zrekompensować go władzą nad drugim człowiekiem?
Władza Boska
Nad człowiekiem i jego rządami zawsze jest władza Boska – niezależnie do religii. Biblia przedstawia dwa zupełnie różne obrazy władcy – Bóg starotestamentowy jest surowy, nieustępliwy, często okrutny i karzący, zaś Bóg nowotestamentowy – miłosierny.
Za doskonałego władcę uznano króla Dawida, choć nawet on nie miał absolutnej władzy nad swoimi poddanymi. Za najmądrzejszego uchodził natomiast Salomon, który potrafił trafnie rozpoznać komplikacje i wpłynąć na człowieka tak, że ten sam rozwiązywał swój problem, bez rozkazów i przymusu.
Nowy Testament zapowiada nadejście Królestwa Bożego, w którym zapanuje wieczne szczęście. Choć Jezus konsekwentnie odrzucał wszelkie próby uczynienia Go królem (przypominał, że królestwo Jego jest nie z tego świata), to i tak oskarżano Go o uzurpowanie sobie władzy królewskiej. Na krzyżu podczas ukrzyżowania widniał napis „INRI” – co znaczy „Jezus Nazareńczyk Król Żydowski”.
Więcej negatywnych cech ludzkich mają bogowie greccy – kłócą się, zazdroszczą, knują intrygi i nieustannie ingerują w życie ludzi (czego biblijny Bóg raczej nie robi – dał przecież ludziom wolną wolę).
Nie kierują się jednak dobrem ludzi – dbają tylko o swoje interesy.
Dlaczego, po co?
W sztuce często pojawia się wyobrażanie Chrystusa jako pantokratora – najwyższego Pana wszechświata. Zazwyczaj siedzi na tronie umieszczonym na potrójnej tęczy, ma ręce uniesione do błogosławieństwa lub trzyma w nich otwartą Biblię.
Wzór idealnego władcy
Trudno dziś uwierzyć w średniowieczne portrety idealnych władców. Mocno tkwi w nas przekonanie, że we władzy jest coś podejrzanego, niemoralnego. Powtarzamy często, że władza demoralizuje. Paradoks polega jednak na tym, że bez władzy żadne społeczeństwo istnieć nie może.
Jaki jest władca idealny? Czuje się odpowiedzialny za swych poddanych – poddani zaś odwdzięczają mu się miłością, ufają mu, i opłakują jego śmierć jak odejście członka rodziny. Takim doskonałym władcą jest w Pieśni o Rolandzie król Karol Wielki, który spieszy swemu rycerzowi z pomocą, gdyż rozumie, jakimi wartościami ten musiał się kierować.
Postawę wyrozumiałego władcy zachowującego się jak prawdziwy przyjaciel odnaleźć można także w Dziejach Tristana i Izoldy. Król Marek jest więcej przyjacielem Tristana niż jego zwierzchnikiem – rozumie, co połączyło Tristana i Izoldę. Właściwie sprawuje rządy, chętnie słucha rad, potrafi wybaczać winy.
Dlaczego, po co?
Dobry władca kocha swych poddanych jak własne dzieci – nie nadużywa swej władzy, rządzi mądrze i roztropnie, nie unosi się pychą, a swoje potrzeby potrafi zostawić na drugim planie.
Władca daleki od ideału
W literaturze nie brak przykładów antywzorów władców.
W Odprawie posłów greckich Jan Kochanowski ukazał antyideał władcy. Priam to człowiek stary, niezdecydowany, chwiejny, dający sobą manipulować i uzależniony od parlamentu. Nie potrafi unieść odpowiedzialności za losy państwa – unika podejmowania trudnych czy niepopularnych decyzji, a nad interesami kraju stawia dobro syna.
Władcą, który nie liczy się z dobrem poddanych, jest także młody król Troi – Parys, który za wszelką cenę pragnie zatrzymać przy sobie Helenę. To człowiek, który wykorzystuje władzę do osiągnięcia własnych celów, zupełnie nie liczy się z dobrem publicznym. Ma świadomość tego, jak bardzo naraża Trojan, ale nie ma to dla niego znaczenia – nie zgadza się na wydanie Heleny Grekom. Jego postępowanie doprowadza w konsekwencji do wojny.
Przykładem antywładcy jest także Poncjusz Piłat, rzymski prefekt Judei. Zamiast samemu sprawować władzę i ponosić jej ciężar i konsekwencje, oddaje ją w ręce ludu. Sprawia, że to ludzie za niego podejmują decyzję ukrzyżowania Jezusa.
Dlaczego, po co?
Nie zawsze władca ma świadomość, że jest odpowiedzialny za swych poddanych i że przede wszystkim o ich dobro powinien się starać. Niestety – kłamstwo, obłuda, nieczyste interesy, bezwolność czy zachłanność – to często cechy panującego, który nie liczy się z dobrem publicznym, a jedynie z własnymi zachciankami.
Chorzy na władzę
Jedno jest pewne: władza uzależnia. Niektórzy porównują ją nawet do narkotyku. Kiedy traci władzę ktoś, kto zdążył się do niej przyzwyczaić, oznacza to często dla niego zawalenie się całego świata.
Żądzą władzy ogarnięty jest biblijny król Herod, który w obawie o utratę władzy nakazuje rzeź niewiniątek. Podobnie Balladyna – dla władzy jest w stanie posunąć się nawet do morderstwa – zabija siostrę, która staje jej na drodze do zostania królową. Konrad z III części Dziadów woła do Boga – daj mi rząd dusz. Buntuje się, twierdzi, że ma moc, jakiej nie mają inni ludzie, rozsadza go pycha, pragnie jak Bóg władać zjawiskami przyrody i ludzkimi duszami.
Tytułowy bohater tragedii Szekspira, Makbet, także pała żądzą władzy – nie może jej pogodzić z uczciwością i szlachetnością. Miłość do żony i jej namowy popychają go do krwawej zbrodni, po której przez jakiś czas nie może się otrząsnąć. Dręczą go wyrzuty sumienia, jednak ustępują one miejsca chęci zdobycia władzy. Nic nie jest w stanie zawrócić Makbeta ze złej drogi. Początkowo dobrze zapowiadające się rządy zamieniają się w terror.
Dlaczego, po co?
W literaturze i historii nie brak przykładów ludzi, którzy dla władzy skłonni są zrobić wszystko. Nie brzydzą się kłamstwem, oszustwem, a nawet morderstwem, byle tylko uzyskać i utrzymać władzy.
Tyrania władzy
Władcy potrafią być bezwzględni i okrutni. Historia nigdy nie zapomni rządów wielu tyranów i despotów – chociażby Hitlera, Stalina czy generała Franco. Literatura też o nich nie zapomniała. W Biblii pojawia się krwawy Herod, który tak bał się o swoją władzę, że kazał wymordować maleńkie, niewinne dzieci. Tron władców nierzadko spływał krwią – niejeden ambitny człowiek decydował się na morderstwo, jeśli miało ono oznaczać zdobycie władzy – zdobył się na to chociażby Makbet czy Klaudiusz, stryj Hamleta.
W Quo vadis Henryk Sienkiewicz opisuje rządy Nerona. Władca jest obłąkanym tyranem, pozbawionym wszelkich ludzkich uczuć. Po to, by mógł opiewać pożar Troi, zostaje podpalony Rzym – śmierć tysięcy ludzi jest jednak dla niego jedynie natchnieniem literackim.
Król Ubu Alfreda Jarry’ego przedstawia natomiast groteskowy portret despoty. Jego postać to symbol aroganckiej i bezczelnej głupoty władcy, jego despotyzmu, chciwości i tchórzostwa.
W wierszu Który skrzywdziłeś Czesław Miłosz kreśli obraz władcy otoczonego przez pochlebców, wierzącego w swą cnotę i mądrość, ale zupełnie nieliczącego się ze zdaniem prostego człowieka. To przestroga dla wszystkich rządzących:
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta.
Możesz go zabić – narodzi się nowy.
Spisane będą czyny i rozmowy.
Dlaczego, po co?
Władza często kojarzona jest z siłą – stąd w historii świata i literatury tylu bezwzględnych tyranów, którym zdaje się, że dzierżą nad światem władzę absolutną.
Dylematy władców
O królach, dyrektorach, politykach nie wypada wręcz mówić dobrze. Narzekamy, plotkujemy, wytykamy, nie dostrzegając zupełnie faktu, jak trudnym zadaniem jest bycie władcą. Trudnym i niewdzięcznym. Władza to przecież nieustanne, niekiedy dramatyczne dylematy (Kreon, Konrad Wallenrod) i obowiązek podejmowania niepopularnych często decyzji, które bynajmniej sympatii nie przysparzają.
Zagadnienia władzy dotyczy starożytna tragedia Sofoklesa Antygona. Kreon ma swoje racje i choć przegrywa, to jego przegrana może być ponadczasowym pouczeniem dla władców tego świata. I jest! Z podobnymi dylematami musi się zmierzyć Konrad Wallenrod – dla obrony ojczyzny poświęca domowe szczęście, ukochaną kobietę, ale także własne zasady – musi zapomnieć o walce zgodnej z rycerskimi zasadami, chwyta się podstępu i zdrady.
Dlaczego, po co?
Władca musi się zmierzać z trudnymi wyborami – czasem jest i tak, że trzeba wybierać tzw. mniejsze zło. Jeśli robi to dla ojczyzny i w słusznej sprawie, poddani są skłonni wybaczyć nawet nieczyste zachowanie.
Kobieta władcą
Kobiety na tronach zasiadały znacznie rzadziej niż mężczyźni, ale historia zna kilka władczyń, które swą siłą i mądrością przewyższały większość mężczyzn.
- Kleopatra VII – ostatnia królowa Egiptu. Słynna ze swej urody i wykształcenia. Romansowała z Juliuszem Cezarem, potem z wodzem rzymskim Antoniuszem (po jego klęsce pod Akcjum popełniła samobójstwo).
- Elżbieta I – królowa Anglii, panowała w XVI w. i zasłynęła jako niezwykle stanowcza władczyni – to ona doprowadziła do pokonania floty hiszpańskiej i rozwinęła potęgę morską Anglii. Bywała też okrutna – zgładziła swoją rywalkę Marię Stuart (królową Szkocji).
- Katarzyna II – cesarzowa rosyjska w XVIII w. Władczyni o nieprzeciętnym charakterze – bezlitosna, despotyczna, ale i bardzo mądra. Stłumiła powstanie Pugaczowa; zdobyła Krym. Niezbyt miło zapisała się w historii Polski – to ona doprowadziła do rozbioru państwa polskiego.
- Królowa Jadwiga – córka Ludwika Węgierskiego, król Polski. Jako młoda dziewczyna została żoną Władysława Jagiełły. Bardzo pobożna, zwolenniczka pokoju – to ona powstrzymywała wojnę z zakonem. Opiekunka nauki i sztuki. Uwielbiana przez poddanych. Zmarła bardzo młodo, w wieku 25 lat. Ogłoszona świętą przez papieża Jana Pawła II.
Dlaczego, po co?
Nie tylko mężczyźni władają światem – kobiety również mogą imponować siłą psychiczną, mądrością, władczą osobowością.
Blaski i cienie sprawowania władzy
Blaski
- Bogactwo: to król posiada największy skarbiec w kraju, choć nie zawsze może z niego korzystać – to przecież skarb całego państwa. Niewątpliwie jednak królowi niczego nie brakuje – swoją osobą reprezentuje przecież potęgę państwa.
- Władza: mądry władca wie, czego może żądać, aby zostało to wykonane – nigdy nie żąda rzeczy złych czy niemożliwych. Niewielu królów cieszyło się nieograniczoną władzą. Większość swoje rozkazy musiała konsultować z doradcami.
- Szacunek otoczenia: nawet gdy władca jest nielubiany przez poddanych, jest szanowany – wszak to głowa państwa.
Cienie
- Samotność: mimo iż król żyje w otoczeniu dworu i doradców, na ogół trudno spotkać mu prawdziwego, oddanego przyjaciela.
- Nieufność: życie monarchy często jest bardzo zagrożone, niebezpieczeństwo i zdrada mogą się czaić nawet wśród najbliższych dworzan. Najbardziej nieufni byli chyba rzymscy cesarze – zawsze wietrzyli wokół siebie postęp i na wszelki wypadek zawczasu pozbywali się tych, którzy mogliby stanowić dla nich zagrożenie.
- Podporządkowanie własnego życia interesom państwa: król często musi zapomnieć o własnych marzeniach i przyjemnościach. Także królewskie małżeństwa rzadko zawierane były z miłości – najczęściej o ślubie władcy decydowali jego doradcy.
Cytaty
Który skrzywdziłeś człowieka prostego (…)
Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta.
Czesław Miłosz
Jeśli będziecie żądać tylko posłuszeństwa, to zgromadzicie wokół siebie samych durniów.
Empedokles
Za wszelkie głupstwa królów płacą ich narody.
Horacy
Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie,
A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie (…)
Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,
Żeście miejsce zasiedli boże na ziemi,
Z którego macie nie tak swe własne rzeczy
Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.
Jan Kochanowski
Człowiekowi dana jest władza tylko nad samym sobą.
Lew Tołstoj
Nie ma rozkoszniejszego oszołomienia nad to, które daje nieograniczona władza.
Lew Tołstoj
Stosuj zamienniki!
Władza – władanie, panowanie, potęga, królowanie, rządy, majestat, zwierzchnictwo, przywództwo, najwyższa instancja.
Władca powinien być:
• sprawiedliwy
• rozumny, mądry
• odważny
• pobożny
• opiekuńczy
• sprytny
• przebiegły
• wykształcony